Vikipediya

Eronda ayollar huquqlari

Eronda ayollar huquqlari - Eron jamiyatida ayollarning mavqeyiga oid tadqiqotlar majmuasi, shuningdek, ayollarning ijtimoiy institutlar bilan o'zaro munosabatlarini tartibga soluvchi qoida va me'yorlar tizimi. An'anaga ko'ra, Eron jamiyatida asosiy rol erkakka yuklangan bo'lib, patriarxat islom dinining bir qismi sifatida zamonaviy Eronda davlat darajasida qo'llab-quvvatlanadi. Eron hozirda Gender tenglik indeksida 164 mamlakatning ichida 137-o'rinni egallab turibdi.

Tarixi tahrir

Islomdan oldingi davr tahrir

 
Sosoniylar sulolasi malikasi – Borandoʻxtning qayta ishlangan portreti

Qadimgi Fors shahri Shahri-Suxta qoldiqlarida olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida eramizdan avvalgi VI—III asrlarda yashagan fors ayollari yuqori ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega ekanligi, xususan, topilgan qabrlarning 90% ayollar ekanligi aniqlangan[1]. Qadimgi saltanatda ayollar shahar aholisining 60% ni tashkil qilgan, ular xoʻjalik va maʼmuriy boshqaruvga masʼul boʻlgan va savdoda hukmronlik qilganlar[2]. Tadqiqotlardan shuni taxmin qilish mumkinki, Shahri-Suxte jamiyatida ayollar eng yuqori ijtimoiy mavqega ega bo'lganlar[1].


Maʼlumki, Xosrov II Parvizning qizi Boʻrandoʻxt bir necha yil Sosoniylar saltanatida hukmronlik qilgan va rimliklar bilan urush paytida koʻplab fors ayollari erkaklar bilan teng kurashgan[3]. Ko'pgina fors miniatyura va rasmlarida ayollarning suratlari tasvirlangan[4]. Ular turli davrlarda ayollar uchun qanday kiyimlar modada bo'lganligini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin[5]. Ktesiphon jangida Rim askarlari orasida yosh fors bokira qizlari eng yaxshi sovrinlar hisoblanar edi[6].

Islom davri tahrir

VII asrda arablar istilosidan keyin Sosoniylar imperiyasi quladi. Sakkiz asr davomida Fors monarxiyasi vujudga kelguniga qadar sobiq imperiya hududi hukmron Arab klanlari, keyinchalik sharqdan kelgan turkiy va Mug'al bosqinchilari o'rtasida qonli janjallar sahnasi bo'lgan. Bu davrda fors jamiyatidagi ayollar haqida hech narsa aytmaydigan manbalar kam. Ma'lumki, dastlabki Islom davrida adabiyotda aslzodadan kelib chiqqan musulmon ayollar bor. Shuningdek, ayollar Mo'g'ul bosqinchilari tomonidan berilgan keng ijtimoiy va siyosiy huquqlarga ega edilar. Temuriylar davridagi ayollar siyosiy hayotda faol ishtirok etdilar, dunyoviy bayramlarda qatnashdilar va hatto me'mor bo'lishlari mumkin edi. Ko'plab ayol zodagonlar o'z klanlari davrasida ulkan kuchga ega edilar va ularning qarorlariga va hatto taqdiriga ta'sir o'tkaza oldilar[7].

 
Zodagon oilaning qizi, 1874-yil

Fors ayol raqqosalari Xitoy Tang sulolasida juda hurmatga sazovor bo'lgan, ko'pincha mijozlar uchun raqslarni ijro etishgan. Fors raqqosalarini o'z she'rlarida ko'plab xitoy shoirlari kuylagan. Sariq sochli va ko'zli qizlar ayniqsa yuqori baholangan. Xitoy hukmdorlari fors ayollarini haramlarida saqlashlari mumkin edi. Besh sulola va o'n qirollik davrida Xitoy monarxlari fors raqqosalariga uylangan holatlar ham mavjud. Vaqt o'tishi bilan fors ayoli o'z ma'nosini o'zgartirdi va uzoq Sharqdan bo'lmagan har qanday chet ellik ayolni anglata boshladi[8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19].

  •  
    Yosh shoh Kay-Xosrov cho'milayotgan ayolga duch keladi, rasm 18-asr o'rtalarida.
  •  
    Raqsga tushgan ayollar, 1860-75
  •  
    Haramdagi ayol, g'arbiy o'yma
  •  
    ayol sud musiqachisi
  •  
    ayol sud musiqachisi
  •  
    Ayol va bola, 19-asr o'rtalari.
  •  
    Ayol musiqachi, 19-asr
  •  
    Kiyik bilan qiz, 19-asr
  •  
    19-asr raqqosasi
  •  
    Shoh oilasidan Malika fotosurati, 19-20-asrlar boshlarida olingan fotosurat.
  •  
    Ayol Kalyan chekadi, 1900-yil
  •  
    Eronlik ayol
  •  
    Uch ayol va 2 qizdan iborat guruh, 19-asr
  •  
    Velosipedda aslzoda bo'lgan ayol
  •  
    19-asr zodagon ayol
  •  
    Oddiy ayollar, 19-asr

Islom Respublikasi tahrir

Pahlaviylar sulolasi hukmronligining oxiriga kelib, ayollar Eron va Fors tarixida misli ko'rilmagan keng huquqlarga ega edilar, shuning uchun Islom inqilobi davrida ayollar unda juda muhim rol o'ynab, ko'plab ayollar tashkilotlari tarkibida — jamoat noroziliklari va ko'cha namoyishlarida qatnashdilar. Biroq, konservativ Islom va shariat me'yorlarini mamlakatning yangi mafkurasi sifatida tanlagan Eronda yangi hokimiyat paydo bo'lishi bilan, oxirgi shohlar tomonidan ayollarga berilgan huquqlarning aksariyati bekor qilindi yoki taqiqlandi. Xususan, Islom qadriyatlariga zid bo'lgan ayolni erining zo'ravonligi va avtoritarizmidan himoya qiluvchi "oilani himoya qilish to'g'risida"gi qonun bekor qilindi[20]. Farruxru Parsa — Eronning birinchi ayol vaziri, inqilob paytida qatl etilgan[21]. Yangi qonun ayollarni Islomiy ko'rsatmalarga muvofiq tanasi va boshini yopishga majbur qildi[22]. Eronning yangi hukmdori Oyatulloh Xomeyni o'zi uchun "ideal ayol" obrazini Fotima deb e'lon qildi. Fotima — Muhammad payg'ambarning qizi, eriga alohida sadoqati va Xudodan qo'rqishi bilan ajralib turishini e'lon qildi. Fotima Eronning har bir ayoliga namuna bo'lishi kerakligini targ'ib qildi[23].

Bugungi kunda Eronda, ayollar hali ham boshlarini, tanasini, qo'llarini bilagigacha hamda oyoqlarini to'pig'igacha yopishlari shart. Amalda, ko'plab qizlar ushbu qoidaga faqat rasmiy ravishda rioya qilishadi, tor kiyim kiyib, sochlarini ro'mol ostidan shishirib, ko'pincha uni bezak elementiga aylantirganlar, ammo ular odob-axloq politsiyasiga tushib qolish xavfi tug'diradi, ular qizlar bilan "tarbiyaviy suhbat"o'tkazishi mumkin[24]. Qonunga ko'ra, qizlar to'qqiz yoshidan boshlab qamrab olinishi kerak, ammo qizlar va o'g'il bolalar uchun ta'lim alohida bo'lishiga qaramay amalda bu birinchi sinf olti yoshli talabalardan ham talab qilinadi. Kiyim qorong'i bo'lishi kerak (ideal holda qora). Yorqin ohanglar ayol uchun "buzuqlik" hisoblanadi. Ko'pgina masjidlar, davlat idoralari va universitetlarda ayollar chodir ya'ni paranjisimon yopinchiq kiyishni talab qiladi, bu odatda paranjisiz holda kelgan ayollarga ijaraga berilardi. Xuddi shu holat aeroportda ro'y bermoqda, u yerda kiyim-kechak (kiyim kodi) bilan tanish bo'lmagan sayyohlarga sovg'a qilingan paranjini kiyishga majbur bo'lishi mumkin[24].

Jamoat transportlari ham ayollar va erkaklar uchun bo'lingan bo'lib, ayollar uchun oxirgi vagonlar ajratilgan[24].

Ayollar sudya bo'la olmaydilar, sababi hukumatning fikriga ko'ra, "haddan tashqari hissiyotga berilgan ayollar oqilona qaror qabul qila olmaydi". Xuddi shu mezonga ko'ra, sudda ayollarning ovozi eng past qiymatga ega deb hisoblashadi. Agar o'limga olib keladigan baxtsiz hodisa ro'y bersa, voqea sodir bo'lgan shaxs vafot etgan ayolning oilasiga vafot etgan erkaknikiga qaraganda yarim baravar kam pul to'laydi. Ayol erkak bilan turmush qurganida, u nikoh shartnomasini diqqat bilan o'qib chiqishi va undan kamsituvchi jumlalarni chiqarib tashlashi kerak, aks holda er, masalan, xotinini uydan chiqishini taqiqlash huquqiga ega bo'lishi ham mumkin[24].

Kiyimning shakli tahrir

Ko'pgina tarixchilar poklik va iffat ramzi sifatida shlyapaga tutiladigan va yuzni berkitib turadigan to'r kiyish an'anasini fors shohi Buyuk kir II Islom davridan 12 asr oldin o'ylab topganiga qo'shiladilar. Ushbu yangi an'ana tez orada Salavkiylar davlati tomonidan qabul qilinadi, bu esa o'z navbatida Vizantiya tomonidan qabul qilinadi. Natijada, urf-odat Arab bosqinchilari tomonidan qabul qilinib, bunday to'rni o'z madaniyatining ajralmas qismiga aylantirdi[25].

  1. ↑ 1,0 1,1 CHN Press. „Women Held Power In Burnt City“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 11-aprel.
  2. ↑ CHN Press. „Female population predominant in 5000-year-old Burnt City“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 11-aprel.
  3. ↑ Dodgeon M. H. and Lieu, S. N. C.. The Roman Eastern Frontiers and the Persian Wars (AD 226–363); A Documentary History. London: Routledge, 1991. ISBN 0-415-10317-7.  pp. 24, 67, 184, 197 and 307.
  4. ↑ Toward an aesthetic of Persian painting. Early Islamic Art, 650—1100. Oleg Grabar. p.213-214
  5. ↑ Women’s Costume of the Near and Middle East. Jennifer M. Scarce. 2003, p.134
  6. ↑ Robert Browning. The Emperor Julian. University of California Press, 1978 — 204 bet. ISBN 0-520-03731-6. 
  7. ↑ „Women in Iran from the Rise of Islam to 1800“. 2019-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-may.
  8. ↑ Ryōtarō Shiba. Kukai the universal: scenes from his life. ICG Muse, 2003 — 127, 135 bet. ISBN 4-925080-47-4. 
  9. ↑ Victor H. Mair. The Columbia Anthology of Traditional Chinese Literature. Columbia University Press, 1996 — 485 bet. ISBN 0-231-07429-8. 
  10. ↑ Amnon Shiloah. Music in the World of Islam. Wayne State University Press, 2003 — 8 bet. ISBN 0-8143-2970-5. 
  11. ↑ Edward H. Schafer. The golden peaches of Samarkand: a study of Tʻang exotics. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1963 — 23 bet. ISBN 0-520-05462-8. 
  12. ↑ Naotaro Kudo. The life and thoughts of Li Ho: the Tʾang poet. Waseda University, 1969 — 62 bet. 
  13. ↑ Eliot Weinberger. Oranges & Peanuts for Sale. Andoza:Нп3, 2009 — 117 bet. ISBN 0-8112-1834-1. 
  14. ↑ Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James Palais. Pre-modern East Asia: to 1800: a cultural, social, and political history. Andoza:Нп3, 2008 — 97 bet. ISBN 0-547-00539-3. 
  15. ↑ Mohammad Adnan Bakhit. History of humanity. UNESCO, 2000 — 423 bet. ISBN 92-3-102813-8. 
  16. ↑ Jane Gaston Mahler. The Westerners among the figurines of the T'ang dynasty of China. Instituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente, 1959 — 19 bet. 
  17. ↑ Universiṭat Tel-Aviv. Faḳulṭah le-omanuyot. ASSAPH.: Studies in the theatre, Issues 9–12. Faculty of Visual and Performing Arts, Tel Aviv University, 1993 — 89 bet. 
  18. ↑ Avraham Oz, Universiṭat Tel-Aviv. Faḳulṭah le-omanuyot. ASSAPH.: Studies in the theatre, Issues 9–12. Faculty of Visual and Performing Arts, Tel Aviv University, 1993 — 89 bet. 
  19. ↑ Tōyō Bunko (Japan). Memoirs of the Research Department, Issue 20. 
  20. ↑ Majid Mohammadi. „Iranian Women and the Civil Rights Movement in Iran: Feminism Interacted“ (PDF). Journal of International Women's Studies (2007-yil 1-sentyabr). 2016-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 27-iyun.
  21. ↑ Hansen, Liane. „Executed But Not Forgotten: Iran's Farrokhroo Parsay“. NPR (2009-yil 23-avgust). 2018-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-aprel.
  22. ↑ Sanasarian 136
  23. ↑ „Adult education offers new opportunities and options to Iranian women“. Ungei.org (2006-yil 6-mart). 2018-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-may.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 „Иранки. Ограничения и запреты. Заметки о жизни и быте иранских женщин“. Частный корреспондент (2009-yil 1-iyul). 2016-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 26-iyul.
  25. ↑ Mackey, Sandra & Harrop, Scott. The Iranians: Persia, Islam and the Soul of a Nation. Andoza:Нп3, 1996. ISBN 0-452-27563-6.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eronda_ayollar_huquqlari&oldid=3960117" dan olindi