Koʻli Malik jangi
Koʻli Malik jangi — 1512-yil aprelida Movarounnahrda, Buxorodan uncha uzoq boʻlmagan Koʻli Malik koʻlida (hozirgi Toʻdakoʻl boʻlishi mumkin) shayboniy oʻzbeklari bilan temuriy Bobur oʻrtasida boʻlib oʻtgan uzoq muddatli harbiy-siyosiy toʻqnashuvning yakuni hisoblanadi[1].
| Koʻli Malik jangi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Shayboniylar va Temuriylar qarama-qarshiligi | |||||||||
 Toʻdakoʻl suv ombori (Koʻli Malik boʻlishi mumkin) | |||||||||
| |||||||||
| Raqiblar | |||||||||
 Shayboniylar davlati Shayboniylar
|
.svg){kind=small} Safaviylar davlati Safaviylar
| ||||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||||
| Ubaydullaxon Qoʻllovchilar: Muhammad Temur sulton Jonibek Sulton
|
 BoburQoʻllovchilar: Ismoil I Safaviy
| ||||||||
| Kuchlar | |||||||||
| 5 mingdan ortiq kishi | taxminan 40 ming kishi | ||||||||
| Yoʻqotishlar | |||||||||
| Bir necha oʻn minglab askarlar va yaradorlar | |||||||||
Jangning borishi
tahrir1511-yilning boshida Shayboniyxon vafotidan keyin yuzaga kelgan tartibsizlik va g‘alayonlardan foydalangan Bobur harbiy yurishi chog‘ida Hisorni bosib oladi, so‘ngra g‘arbga ko‘chib, o‘sha yilning yozidayoq Bobur Shayboniylarning eng muhim shaharlaridan biri bo‘lgan Buxoroni egallab oladi. Bu yurish chog‘ida Bobur qo‘shiniga juda ko‘p odamlar qo‘shilgan, chunki ular Boburni Movarounnahrning qonuniy hukmdori deb bilaganlar. Shu yilning oktyabr oyida Bobur Samarqandni egallagan. Bobur Samarqand masjidida Ismoil Safaviy sharafiga maxsus xutba o‘qilgan va bu samarqandlik sunniylarning g‘azabini keltirgan. Temuriy Bobur Samarqandni ajdodi Amir Temurning vatani deb bilgan.
Shayboniylar Bobur bilan javob urushi haqida ikkilanib qolishgan, hal qiluvchi pallada sunniy ruhoniylar vakillari ularni sunniylik eʼtiqodi asoslarini himoya qilish sharafini oʻz zimmalariga olishga koʻndirganlar. Bu vaqtda Samarqand hukmdori Ubaydullaxon, Toshkent hukmdori Muhammad Temur sulton, Suyunchxoʻjaxon va Fargʻona hukmdori Jonibek Sulton shimolga Turkiston shahriga qochib oʻtib, mahalliy hukmdor Koʻchkunchixon tomonidan qabul qilingan.
Qochqinlikdagi Buxoro hukmdori Ubaydullaxon qasos olishni eng faol yoqlagan. 1512-yil aprelda Turkistonda Xoʻja Ahmad Yassaviy maqbarasi yonidagi maydonga xalqni toʻplab, ularni urushga chaqirgan va „muqaddas Movarounnahrni hech shubhasiz qaytaraman“ deb xalq oldida qasam ichgan. Shayboniylardan uni faqat Samarqand va Farg‘ona hukmdorlari — mos ravishda Muhammad Temur sulton va Jonibek Sulton qo‘llab-quvvatlagan. Qolgan shayboniylar o‘sha davrda pessimistik munosabatda boʻlganlar.
Yuqoridagi uch hukmdor janub tomon qoʻshma harbiy yurish uyushtirib, Sayhun daryosidan (hozirgi Sirdaryo) oʻtgan. 1512-yil aprel oyining oxirida Ubaydullaxon boshchiligidagi uch minglik birlashgan qoʻshin Gʻijduvon shahriga kelib, shaharni qamal qilib, uni oʻziga boʻysundiradi va qisqa vaqtdan soʻng Buxoroga yetib kelib, shaharni qamal qilishga kirishadi. Buxoro hokimi zudlik bilan Samarqanddagi Bobur huzuriga shaharning o‘zbeklar tomonidan qamal qilingani haqidagi xabarni yetkazgan holda xabarchilar jo‘natgan. Bobur Samarqandda qirq minglik qo‘shin to‘plab, Buxoroni ozod qilish uchun g‘arbga joʻnaydi. Boburni bu qarama-qarshilikda Safaviylar davlati shohi Ismoil I Safaviy qo‘llab-quvvatlagan. Ubaydullaxon boshchiligidagi Shayboniylar Boburning o‘zi boshliq Samarqanddan kelgan dushmanning katta yordamidan xabar topib, nayrangga o‘taganlar. Buxoriylar va shaharni himoya qilganlar uchun kutilmaganda ular shimoli-g‘arbga chekinib, vahima ichida qochib ketayotgandek ko‘ringan. Xorazm Buxoroning shimoli-g‘arbida joylashgan bo‘lib, Buxoroni himoya qilayotgan qo‘shinlar Xorazmga olib boradigan yo‘lga chekinmoqda, deb o‘ylashgan. Buxoro hokimi „o‘zbeklar chekindi“ degan xushxabar bilan Buxoroga oshiqayotgan Boburning oldiga choparlar yuborgan. Bobur oʻzining qirq minglik qoʻshini bilan tinchlangan, lekin baribir dushmanning takroriy hujumidan ishonchli himoyalanish uchun Buxoroga yoʻl olgan. Bu vaqtda Ubaydullaxon oʻzining uch minglik qoʻshini bilan Xorazmga chekinmay, Buxoroga nisbatan yaqin joylashgan Qizilqum sahrosida yashiringan. Bu vaqtda Boburdan norozi boʻlgan bir necha ming kishi Ubaydullaxon qoʻshiniga qoʻshiladi. Bu orada Bobur xotirjamlik bilan Buxoroga yaqinlashgan, Malikrabot orqali Koʻli Malik ko‘li qirg‘oqlariga yetib borgan va bu vaqtda Bobur va qo‘shini usrtiga kutilmaganda dashtdan Ubaydullaxon boshchiligidagi katta qo‘shin paydo bo‘ladi va Bobur qo‘shinlari hujumga o‘tadi. Shiddatli janglarda Bobur qoʻshini qattiq magʻlubiyatga uchragan va omon qolgan oz sonli qoʻshin bilan Bobur yana sharqqa, Samarqandga chekingan[2].
Samarqandga qaytganidan bir kun o‘tib Bobur Buxoro va unga tutash hududlarning Ubaydullaxon tomonidan bosib olinishi, o‘zbeklarning Samarqandga ehtimoliy hujumi haqida uchragan xabar olgan. Shundan so‘ng xavfsizlik nuqtai nazaridan oilasi va yaqin hamkorlarining bir qismi bilan Hisorga boradi. Bobur safdoshlarining qo‘rquvi o‘zini oqlab, tez orada shayboniylar Samarqandni qaytarib olganlar. Samarqand masjidida Ubaydullaxon va g‘alabasi sharafiga xutba o‘qilgan. Tarixchi Ro‘zbehon Isfahoniy o‘zining „Suluk ul-mulk“ asarida „Ubaydullaxon odob-axloq yuzasidan bosh ovchi singari o‘ljani o‘z safdoshlariga bo‘lib berib, oliy xoni unvonini, Samarqand taxtini esa o‘z amakisi Koʻchkunchixon va qarindoshlariga bo‘lib berdi“, deb yozgan. Shunday qilib, Boburning qarindoshi, Mirzo Ulug‘bekning nabirasi Mirzo Koʻchkunchixon barcha shayboniylardan katta bo‘lgani uchun butun Shayboniylar davlatining hukmdori bo‘lgan.
Natija
tahrirJangdan soʻng Bobur tarafdorlari Toshkent va Sayramni olib qolishga urinib ko‘rganlar, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchrab, bu shaharlar shayboniylar qo‘liga o‘tgan. Bobur yordamga kelgan qizilbosh qoʻshini kelguniga qadar Hisor hududini oʻz qoʻlida ushlab turgan. Biroq G‘ijduvon jangida Qizilbosh-Teymuriylar birlashgan qo‘shinining mag‘lubiyatga uchrashi voqealar rivojini butunlay o‘zgartirib yuborgan.
Bu jang natijasida Bobur Movarounnahrdagi barcha yerlaridan ayrilib, janubga — Amudaryodan quyidagi yerlarga ketgan. Bu jangdagi magʻlubiyat natijasida Bobur janubga yoʻl oladi va Hindistonni bosib olib, oʻzini imperator deb eʼlon qiladi. O‘zbeklar uchun jangning yana bir ahamiyati shundaki, g‘alaba Movarounnahr aholisining sunniy bo‘lib qolishini taʼminlagan.
Adabiyotlar
tahrir- Mirza Muhammad Xaydar,Tarixi Rashidi, T., 1996;
- Hasanxoʻja Nisoriy, Muzakkiri ahbob, T., 1993; Axmedov B. A.,
- Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI—XVIII vv., Pismenniye pamyatniki, T., 1985.
Manbalar
tahrir- ↑ OʻzME. Beshinchi jild. Toshkent, 2003-yil
- ↑ Военная энциклопедия. „Битве при Кул-я-Малик, может 1512“. www.libwar.ru (2011). 2020-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 i̇yun 2022.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |