Ubaydullaxon
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ubaydullaxon — oʻzbek hukmdori, shayboniylar sulolasi vakili, 1533-1540-yillarda Buxoro xonligini boshqargan. Shayboniyxon halok boʻlgach, uning oʻrniga amakisi Koʻchkunchixon taxtga oʻtirdi. Koʻchkinchixondan soʻng taxtga oʻgʻli Abu Said (1530-1533) oʻtirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning oʻgʻli Ubaydullaxon (1533-1540) qoʻliga oʻtdi.
Yoshlik yillari
tahrirShayboniylar sulolasidan boʻlgan qobiliyatli hukmdorlardan biri Ubaydullaxon edi. U Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning oʻgʻli edi. Naqshbandiya taʼlimotining etakchisi, otasining ruhiy ustozi boʻlgan Ubaydulloh Xoʻja Axror nomi bilan atalgan. Ubaydullohxonning maʼnaviy ustozi Yaman shayxi — Sayyid Abdulloh al-Yamaniy boʻlib, u Samarqandga kelgan. Ubaydullaxon yaxshi maʼlumot oldi. U hadisni Xoja Maulan Isfaxoniydan, fiqhni Mahmud Azizondan oʻrgangan. Ubaydullohning taniqli ruhiy ustozlari, shuningdek, Yasaviya tariqasining sufiy shayxlari Shayx Xudaydod Vali va Mansur edi.
Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga koʻchirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan boʻldi.
Siyosiy faoliyati
tahrirMovarounnahr taqdiri hal qilinayotgan bir paytda Ubaydullaxon 1512-yilgi G‘ijduvon jangi nomi bilan tarixga kirgan jangda Shayboniylar qo‘shinlarini to‘plab, Safaviylar Shoh Ismoil I qo‘shinlarini mag‘lub etishga muvaffaq bo‘ldi. Bobur va Eron qoʻshini qo‘mondoni Najmi Soniy boshchiligidagi Bobur va Qizilboshlar (Safaviylar)ning birlashgan qo‘shini yana Movarounnahrga bostirib kirdi. 1512-yil noyabr oyi oʻrtalarida Movarounnahrni egallash uchun Gʻijduvon qalʼasi (Buxoro yaqinida) devorlari ostida qonli jang boʻlib oʻtgan. Qizilboshlar (Safaviylar) qoʻshini magʻlubiyatga uchradi, Najmi Soniyning oʻzi oʻldirildi, boshi tanadan ajratilib, Samarqandga olib ketildi[1]. Bu gʻalaba tarixiy ahamiyatga ega edi. Birinchidan, mamlakat Eron Safaviylaridan mustaqilligini saqlab qoldi, ikkinchidan, Oʻrta Osiyoda islomning anʼanaviy sunniylik yoʻnalishi saqlanib qoldi.
Bu voqeadan so‘ng Ubaydullaxon „iymonni ulug‘lovchi“ degan maʼnoni anglatuvchi Muizz ad-din laqabini olgan[2]. U Buxoro, Samarqand va Balxda „Xoqon odil Abulg‘ozi Bahodurxon“ unvonlari bilan tangalar chiqargan.
Uning Ismoil Shoh Safaviy bilan 10 yillik harbiy qarama-qarshiligiga qaramay, Xurosonni davlatga qaytarishga urinishlari unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmadi. Biroq, Usmonli imperiyasi sultoni Salim I bilan ittifoq tuzishi 1514-yildagi Chaldiron jangidan keyin Safaviylarni sezilarli darajada zaiflashtirishga imkon berdi.
Ubaydullaxon Shayboniylar davlatini kengaytirishga harakat qildi. Ikki marta 1529- va 1536-yillarda Hirotni egalladi[3]. Besh marta (1524—1525), (1526—1528), (1529—1531), (1532—1533), (1535—1538), Ubaydullaxon boshchiligida oʻzbeklar Xurosonga bostirib kirishdi. U ichki nizolarga barham bera oldi. Biroq, uning vafotidan keyin siyosiy tarqoqlik kuchaydi: koʻplab Shayboniy shahzodalari taxt uchun kurashni boshladilar.
Madaniy sohadagi siyosati
tahrirBuxoro Ubaydullaxon farmoni bilan 1530—1536-yillarda buyuk shayx Abdulloh Yamaniyga tuhfa sifatida Buxoroda Mir Arab madrasasi qurilgan. Mirak Said Gʻiyos bogʻi, Koʻhak daryosi ustida (Zarafshon daryosi) qurilgan Mehtar Qosim koʻprigi ham Ubaydullaxon davri inshootlaridan hisoblanadi. Buxoro shahrining atrofini yangi devor bilan oʻrab, katta chorbogʻ qurdiradi. Keyinchalik Buxoro xoni Abdullaxon II oʻz mehmonlarini Ubaydullaxon barpo etgan shu chorbogʻda kutib olgan[4]. Sirdaryoning Sauran shahrida Ubaydullaxon 1515-yilda madrasa qurdiradi. Hududning oʻlchami 31,5×28 m. Asosiy kirish eshigi va minoralari shimoli-gʻarbiy tomonga qaragan[5]. Bino balandligi 1,2 m boʻlgan plintusda joylashgan boʻlib, inshoot tarkibiga bir nechta ayvonlar (jumladan, kirish joyi, 3,3 m kenglikdagi zinapoya) va 11,7×8,5 m oʻlchamdagi hovli kiritilgan. Madrasa devorlarining qalinligi 1,5 m dan oshadi[5]. Minoralar ostiga zilzilaga chidamli koʻp qavatli poydevor qurilgan[5]. Madrasa ustozlari va talabalari uchun bir xonali turar joy boʻlgan hujralar bugungi kungacha yaxshi holatda saqlanib qolgan[5]. Madrasa qoʻsh minorali boʻlib, minoralari doim tebranib turgan. Tebranish shu darajada qattiq boʻlganidan u odamlar koʻz oʻngida hozir qulab tushadiganday taasurot qoldirgan, ammo ancha keyinroq XIX asrning ikkinchi yarmida qulagan[5].
Bundan tashqari Ubaydullaxon Yassi va Sarbon shaharlarida ham bunyodkorlik ishlari olib borgan.
Ilm-fan sohasidagi siyosati
tahrirUbaydullaxon (1533—1539) davrida murakkab harbiy-siyosiy vaziyatga qaramay, fan va madaniyatni rivojlantirishga katta eʼtibor qaratildi. 1512-yildan mashhur olim Fazlulloh ibn Roʻzbehon Isfahoniy Buxorodagi Ubaydullaxon saroyida yashab, 1514-yilda xon uchun „Suluk al-muluk“ („Hukmdorlar xulq-atvori“) kitobini yozgan; bu asarning asl nusxasi Rossiya Fanlar akademiyasi Sankt-Peterburg Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar bo‘limida saqlanadi. Ibn Roʻzbehonning taʼkidlashicha, Ubaydullaxon „Turli ilmlarni oʻrganishda, diniy farzlarga rioya qilgan sabr-toqatli hukmdordir“[6].
Ilmiy merosi
tahrirUbaydulla Xon juda oʻqimishli, mohirona Qur’on oʻqigan va turkiy tilda sharhlar bergan, isteʼdodli qoʻshiqchi va sozanda edi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda eng muhim saroy adabiy doirasining shakllanishi Ubaydullaxon nomi bilan bogʻliq. Ubaydullaning oʻzi Ubaydiy adabiy taxallusi bilan turkiy, fors va arab tillarida sheʼrlar yozgan. Uning sheʼrlari toʻplami bizgacha yetib kelgan. Turkiy devonida 310 dan ortiq gʻazal, 428 ruboiy, 18 masnaviy, 11 tuyuq, 7 muammo, 25 qitʼa va 2 ta yor-yor mavjud[7]. Forscha devonda 163 gʻazal, 418 ruboiy, 7 ta qitʼa, 1 ta fard, 1 ta masnaviy, 1 ta tarji`band, 3 ta muammo bor. Uning arab tilidagi merosi 35 ga yaqin g‘azal, bayt va baytdan iborat. Ubaydullaxon „Sabrnoma“, „Omonatnoma“, „Shavqnoma“ va „Gʻayratnoma“ singari didaktik sheʼrlarning muallifi edi. U turkiy tilda Qur’onga sharh yozgan. U Buxoroda miniatyurada oʻziga xos Buxoro uslubi yaratilgan birinchi haqiqiy kitobxonaning asoschisi hisoblanadi. Ubaydullaxon vorislari davrida ishlab chiqilgan va Buxoro maktabi deb nomlangan. Uning „Devon-i Ubaydi“ (qoʻlyozma Londonda, Britaniya muzeyida saqlanadi) sheʼriy tʼoplami bor. Ubaydullaxon arab, fors va turkiy tillarda ijod qilgan. O‘zbekiston Respublikasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozma fondida „Kulliyat-i Ubaydiy“ sheʼrlari jamlanmasi saqlanadi. Ubaydullaxon ijodida diniy-tasavvufiy g‘oyalar ustunlik qiladi. Ubaydullaxon o‘zbek va fors adabiyotining buyuk adiblaridan biri sanaladi. Uning bu ikki tilda 850 ga yaqin ruboiylari bor. Xususan, o‘zbek adabiyotida Boburdan keyin ruboiyning rivojlanishi Ubaydullaxon nomi bilan bog‘liq. Shoir o‘z asarida o‘zbek tilining boy imkoniyatlari va o‘ziga xos xususiyatlaridan mohirona foydalangan[8]
Vafoti
tahrirUbaydullaxon 1540-yilda vafot etgan va Buxorodagi Mir Arab madrasasining shimoliy tomonida ustozi Abdulla Yamaniy yoniga dafn etilgan. Undan keyin Buxoro taxtiga Koʻchkinchixonning oʻgʻli Abdullaxon I, soʻngra Ubaydullaxonning oʻgʻli Abdulazizxon (1540—1550) oʻtirgan.
Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, u Ismoil Safaviy va qizilboshlarning hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning harbiy-siyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama oʻsdi. Ubaydullaxon oʻz davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishgʻol etgan, qizilboshlarni bir necha marta magʻlubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi oʻzaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi.
Manbalar
tahrir- ↑ "Chingiz-xan i Chingizidi. Sudba i vlast" Sultanov T. I. 66-bet]
- ↑ Istoriya Kazaxstana v persidskix istochnikax. T.5. Almati: Dayk-Press, 2007, 228-bet
- ↑ „BUKHARA iv. Khanate of Bukhara and Khorasan — Encyclopaedia Iranica“. 2019-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-oktyabr.
- ↑ Q.Rajabov, E.Ochilov. Ubaydullaxon. Toshkent Abu matbuot-konsalt 2011 — 13-bet. ISBN 978-9943-336-50-6.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Смагулов 2016.
- ↑ Sultanov T. I. Chingiz-xan i Chingizidi. Sudba i vlast. M., 2006
- ↑ I.Mannopov, S.Inomov „Ubaydiy she'riyatida ruboiy janrining roli va ahamiyati“. Qaraldi: 19-iyul 2023-yil.
- ↑ I.Samatova „Wisdom in the Work of Qul Ubaydi“. Qaraldi: 19-iyul 2023-yil.
Adabiyotlar
tahrir- Oʻzbekiston tarixi. 2 qism. Toshkent, 1993.
- B. V. Norik, Rol' shibanidskikh praviteley v literaturnoy zhizni Maverannakhra XVI v. // Rakhmat-name. Spb, 2008
|
Shayboniylar sulolasi | ||||||||
| ||||||||
 |