Shayboniylar
Shayboniylar — (chigʻatoycha: شيبانيلر; oʻzbekcha: Shayboniylar) — Buxoro xonligida hukmronlik qilgan oʻzbek sulolasi, oʻrta asrlardagi Movarounnahr va Janubiy Turkiston hukmdorlari oilasidan. U urugʻning ismini Chingizxonning nabirasi Shibon avlodi Chingizid Muhammad Shayboniydan olgan, garchi Muhammad Shayboniy va uning bevosita avlodlaridan hech biri hech qayerda hukmronlik qilmagan[1].
| Shayboniylar | |
|---|---|
|
Mansab davri 1500 – 1601-yillar | |
| Unvoni | |
Shayboniylar va Shiboniylar tahrir
Shayboniyxonning o‘zi ham Jo‘jixonning o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Shibon avlodi ekanligini hisobga olib, ayrim tadqiqotchilar Shayboniylar va Shiboniylar o‘rtasida farq qilmaydi. Shunga ko‘ra, O‘rta Osiyoda Shayboniylar sulolasining hukmronligi Jo‘ji ulusidan Shiboniylar sulolasi hukmronligining davomi sifatida eʼtirof etiladi[2][3][4].
Tarixchi olim, tarix fanlari doktori T.Sultonov ana shu nuqtai nazarga sodiq qolgan holda, Muhammad Shayboniyxonning bevosita avlodlari hech qachon rasman hech qayerda hukmronlik qilmaganligini yozadi. Shuning uchun XVI asrda hukmronlik qilgan sulolaning toʻgʻri yozilishi. Movarounnahrda, markazi avval Samarqandda, keyin Buxoroda — Muhammad Shayboniyxon avlodlari sifatida Shayboniylar emas, balki Shiboniylar (Siboniylar), Jochining oʻgʻli Shibon (Sibon) avlodlari sifatida[5].
Kelib chiqishi tahrir
Shayboniyxon Abulxayr davlatini qayta tiklashga boʻlgan bir qancha muvaffaqiyatsiz urinishlardan soʻng Oʻrta Osiyodagi temuriylar shaharlarini egallashga qaror qiladi. 1499-yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishdi va 1500 — 1501-yillarda ularning poytaxti Samarqandni temuriylardan bosib olib, Shayboniylar davlatiga asos soldi. Butun Movarounnahrva Xuroson ustidan oʻz hokimiyatini oʻrnatdi. Shayboniyxon oʻz davlati tashkil topgan paytdan to vafotigacha qoʻshni davlatlarning koʻpchiligi bilan doimiy urushda boʻlgan. U doimiy ravishda Sharqiy Dashti Qipchoq choʻllarida qozoq koʻchmanchi lagerlarida bosqinlar uyushtirgan, Safaviylar bilan oʻz davlatini kengaytirish uchun kurashgan.
1510-yil dekabrda Muhammad Shayboniyxon Marv yaqinida eron shohi Ismoil I Safaviy tomonidan magʻlubiyatga uchradi va oʻldiriladi. Shayboniyxonning amakisi Kuchkunjixon (hukmronligi 1510 — 1530) vafoti va uning o‘g‘li Abu Saidxon (1530 — 1533) qisqa muddat hukmronligidan so‘ng Shayboniyning jiyani Ubaydullaxon (hukmronligi 1533-1540) davlat boshlig‘i bo‘ldi.
Shayboniylar temuriylarni Chingiziylar xonlari taxtini egallab oluvchilar, deb hisoblab, Xuroson va temuriylarning ikkinchi poytaxti Hirot uchun safaviylar bilan doimiy kurash olib bordilar.
Sulola tahrir
| Joʻjixon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Shaybon (sulola asoschisi) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bahodir sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Joʻchi Buqa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Badaqul | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Munka Temur | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ilpon sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qoonboy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Mahmudxoʻja | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Suronich sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Poʻlod sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ibrohim — Arabshoh | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Davlatshayx | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abulxayrxon* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Shohbudogʻ sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Shayboniyxon | Mahmud sulton | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Temur sulton | Sevinch Muhammad | Xurramshoh | Ubaydullaxon | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Foʻlod sulton | Muhammadiyor sulton | Muhammad Rahim sulton | Abdulazizxon | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Koʻkboʻri sulton | Burxon sulton | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abulxayrxon* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Koʻchkunchixon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abu Saidxon | Abdullaxon | Abdullatifxon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Sulton Said sulton | Javonmardali | Xudoyberdi | Sulton Muhammad | Oʻgʻlon sulton | Gadoy sulton | Abdol sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abulxayrxon* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Suyunchxoʻjaxon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Keldi Muhammad sulton | Navroʻz Ahmadxon | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Hasan sulton | Darveshxon | Bobo sulton | Doʻstmuhammad sulton | Amin sulton | Jalol sulton | Xorazmshoh sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abulxayrxon* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Xoja Muhammad (Xojagʻum) sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Jonibek sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pirmuhammadxon | Doʻstmuhammad | Rustam sulton | Iskandarxon | Sulaymon sulton | Yor Muhammad sulton | Kiston qora sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Din Muhammadxon | Oʻzbek sulton | Abdullaxon II | Zuhrabegim | Qilich qora sulton | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pirmuhammadxon II | Abdulmoʻminxon | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Abdullaxon II (1557 — 1598, 1583-yilda xon taxtiga o‘tirdi) hukmronligi davri xon hokimiyatining sezilarli darajada kuchayishi bilan xarakterlanadi. Abdullaxon II vafoti va uning oʻgʻli Abdulmoʻminxon oʻldirilishi hamda Pirmuhammadxon II vafotidan keyin Shayboniylar sulolasi barham topdi.
Oxirgi shayboniy Pirmuhammadxon II davlatning kichik bir qismiga egalik qilgan; oʻsha yili u oʻzaro kurashda vafot etdi. Shayboniylardan keyin 1601-yilda hokimiyat tepasiga Ashtarxoniylar keldi.
Shayboniylar Movarounnahrda tahrir
Shayboniyxon, Shohbudog‘ Sultana o‘g‘li, Abulxayrxon o‘g‘li Movarounnahrda1501-1510
Suyunchxoʻjaxon, Abulxayrxonning oʻgʻli, Toshkent sultoni 1503 — 1525, Xon Movarounnahrda 1510.
Kuchkunjixon, Abulxayrxon oʻgʻli, Sulton Turkiston 1501 — 1512, Xon Movarounnahrda 1510 — 1530.
Abu Saidxon, Kuchkunjixonning oʻgʻli, Xon Movarounnahrda1 530 — 1533
Ubaydulloxon, Mahmud Sulton oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1512 — 1533, Xon Movarounnahrda 1533 — 1539.
Pirmuhammadxon, Jonibek Sultonning oʻgʻli, Sulton Balxa 1546 — 1566, Sulton Buxoriy 1550 — 1551, Xon Movarounnahrda1556 — 1561.
Iskandarxon, Jonibek Sultonning oʻgʻli, Sulton Miankalya 1512 — 1533, Sulton Kermine 1529 — 1533, Xon Movarounnahrda1561 — 1583
Abdullaxon II, Iskandarxonning oʻgʻli, Sulton Qarshi 1552 — 1554, Sulton Buxoriy 1555 — 1556, 1557 — 1561, Sulton Kermine 1556 — 1561, Xon Buxoriy 1561 — 1583, Xon Movarounnahrda 1583 — 159-yillar.
Abdulmoʻminxon, Abdullaxon II oʻgʻli, Sulton Balxa 1582 — 1583, Xon Balxa 1583 — 1598, Xon Movarounnahrda 1598-yil.
Pirmuhammadxon II, Isfandiyor Sultonning oʻgʻli, Xon Movarounnahrda 1598 — 1601
Shayboniylar Buxoroda tahrir
Mahmud-sulton, Shohbudogʻ-sulton oʻgʻli, Abulxayrxon Sulton Buxoriy oʻgʻli 1501 — 1511.
Ubaydullaxon, Mahmud Sulton oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1512 — 1533, Xon Movarounnahrda 1533 — 1540.
Abdulazizxon, Ubaydullaxon o‘g‘li, Xon Buxoriy 1540 — 1550
Muhammad Yor-sulton, Suyunch Muhammad-sultonning oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1550, 1551 — 1554
Burhon-sulton, o‘g‘li Muhammad Rahim-sultona, o‘g‘li Ubaydulloxon Sulton Buxoriy 1551 — 1555, 1556 — 1557 yillar.
Abdullaxon II, Iskandarxonning oʻgʻli, Sulton Qarshi 1552 — 1554, Sulton Buxoriy 1555 — 1556, 1557 — 1561, Sulton Kermine 1556 — 1561, Xon Buxoriy 1561 — 1583, Xon
Movarounnahrda 1583 — 159-yillar.
Manbalar tahrir
- ↑ Runivers
- ↑ The Cambridge history of Inner Asia. / Edited by Nicola di Cosmo, Allen J. Frank and Peter B. Golden. — Cambridge university press, 2009
- ↑ Peter B. Golden, Central Asia in world history. Oxford university press, 2011
- ↑ R. D. McChesney, Central Asia: foundations of change, The Darvin press, 1996, p.126
- ↑ T. I. Sultanov, Chingiz-xan i Chingizidi. Sudba i vlast, Izdatelstvo „AST“, Moskva, 2006, s.141
Adabiyotlar tahrir
- Materiali po istorii Sredney i Sentralnoy Azii XXIX vv., T., 1988;
- Istoriya Uzbekistana (XVI—Pervaya polovina XIX veka), t. 3, T., 1993;
- Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000;
- Oʻzbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001.
- Muhammad Solih, Shayboniynoma, T., 1989;
- Hofiz Tanish alBuxoriy, Abdullanoma (1—2kitoblar), T., 1999— 2000;
- Mirzo Muxammad Haydar, Tarixi Rashidi, T., 1996.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |