Shayboniylar

Shayboniylar
	chigʻatoycha: شيبانيلر‎‎
	Mansab davri; 1500 – 1601-yillar
Unvoni	O‘zbekxon; Movarounnahr xoni; Shayboniylar oliy xoni; Buxoro xonligi xoni;

Shayboniylar (chigʻatoycha: شيبانيلر‎‎) — Buxoro xonligida hukmronlik qilgan oʻzbek sulolasi, oʻrta asrlardagi Movarounnahr va Janubiy Turkiston hukmdorlari oilasidan. U urugʻning ismini Chingizxonning nabirasi Shaybon avlodi, garchi Muhammad Shayboniy va uning bevosita avlodlaridan hech biri hech qayerda hukmronlik qilmagan^[1].

Shayboniylar va Shiboniylar

Shayboniyxonning o‘zi ham Jo‘jixonning o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Shibon avlodi ekanligini hisobga olib, ayrim tadqiqotchilar Shayboniylar va Shiboniylar o‘rtasida farq qilmaydi. Shunga ko‘ra, O‘rta Osiyoda Shayboniylar sulolasining hukmronligi Jo‘ji ulusidan Shiboniylar sulolasi hukmronligining davomi sifatida eʼtirof etiladi^[2]^[3]^[4].

Tarixchi olim, tarix fanlari doktori T.Sultonov ana shu nuqtai nazarga sodiq qolgan holda, Muhammad Shayboniyxonning bevosita avlodlari hech qachon rasman hech qayerda hukmronlik qilmaganligini yozadi. Shuning uchun XVI asrda hukmronlik qilgan sulolaning toʻgʻri yozilishi. Movarounnahrda, markazi avval Samarqandda, keyin Buxoroda — Muhammad Shayboniyxon avlodlari sifatida Shayboniylar emas, balki Shiboniylar (Siboniylar), Jochining oʻgʻli Shibon (Sibon) avlodlari sifatida^[5].

Kelib chiqishi

Shayboniyxon Abulxayr davlatini qayta tiklashga boʻlgan bir qancha muvaffaqiyatsiz urinishlardan soʻng Oʻrta Osiyodagi temuriylar shaharlarini egallashga qaror qiladi. 1499-yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishdi va 1500 — 1501-yillarda ularning poytaxti Samarqandni temuriylardan bosib olib, Shayboniylar davlatiga asos soldi. Butun Movarounnahrva Xuroson ustidan oʻz hokimiyatini oʻrnatdi. Shayboniyxon oʻz davlati tashkil topgan paytdan to vafotigacha qoʻshni davlatlarning koʻpchiligi bilan doimiy urushda boʻlgan. U doimiy ravishda Sharqiy Dashti Qipchoq choʻllarida qozoq koʻchmanchi lagerlarida bosqinlar uyushtirgan, Safaviylar bilan oʻz davlatini kengaytirish uchun kurashgan.

1510-yil dekabrda Muhammad Shayboniyxon Marv yaqinida eron shohi Ismoil I Safaviy tomonidan magʻlubiyatga uchradi va oʻldiriladi. Shayboniyxonning amakisi Kuchkunjixon (hukmronligi 1510 — 1530) vafoti va uning o‘g‘li Abu Saidxon (1530 — 1533) qisqa muddat hukmronligidan so‘ng Shayboniyning jiyani Ubaydullaxon (hukmronligi 1533-1540) davlat boshlig‘i bo‘ldi.

Shayboniylar temuriylarni Chingiziylar xonlari taxtini egallab oluvchilar, deb hisoblab, Xuroson va temuriylarning ikkinchi poytaxti Hirot uchun safaviylar bilan doimiy kurash olib bordilar.

Sulola

Joʻjixon

Shaybon (sulola asoschisi)

Bahodir sulton

Joʻchi Buqa

Badaqul

Munka Temur

Ilpon sulton

Qoonboy

Mahmudxoʻja

Suronich sulton

Poʻlod sulton

Ibrohim — Arabshoh

Davlatshayx

Shohbudogʻ sulton

Foʻlod sulton

Muhammad Rahim sulton

Koʻkboʻri sulton

Xudoyberdi

Sulton Muhammad

Oʻgʻlon sulton

Gadoy sulton

Abdol sulton

Abulxayrxon*

Suyunchxoʻjaxon

Keldi Muhammad sulton

Navroʻz Ahmadxon

Hasan sulton

Darveshxon

Bobo sulton

Doʻstmuhammad sulton

Amin sulton

Jalol sulton

Xorazmshoh sulton

Abulxayrxon*

Xoja Muhammad (Xojagʻum) sulton

Jonibek sulton

Pirmuhammadxon

Doʻstmuhammad

Rustam sulton

Iskandarxon

Sulaymon sulton

Yor Muhammad sulton

Abdullaxon II (1557 — 1598, 1583-yilda xon taxtiga o‘tirdi) hukmronligi davri xon hokimiyatining sezilarli darajada kuchayishi bilan xarakterlanadi. Abdullaxon II vafoti va uning oʻgʻli Abdulmoʻminxon oʻldirilishi hamda Pirmuhammadxon II vafotidan keyin Shayboniylar sulolasi barham topdi.

Oxirgi shayboniy Pirmuhammadxon II davlatning kichik bir qismiga egalik qilgan; oʻsha yili u oʻzaro kurashda vafot etdi. Shayboniylardan keyin 1601-yilda hokimiyat tepasiga Ashtarxoniylar keldi.

Shayboniylar Movarounnahrda

Shayboniyxon, Shohbudog‘ Sultana o‘g‘li, Abulxayrxon o‘g‘li Movarounnahrda1501-1510

Suyunchxoʻjaxon, Abulxayrxonning oʻgʻli, Toshkent sultoni 1503 — 1525, Xon Movarounnahrda 1510.

Kuchkunjixon, Abulxayrxon oʻgʻli, Sulton Turkiston 1501 — 1512, Xon Movarounnahrda 1510 — 1530.

Abu Saidxon, Kuchkunjixonning oʻgʻli, Xon Movarounnahrda1 530 — 1533

Ubaydulloxon, Mahmud Sulton oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1512 — 1533, Xon Movarounnahrda 1533 — 1539.

Pirmuhammadxon, Jonibek Sultonning oʻgʻli, Sulton Balxa 1546 — 1566, Sulton Buxoriy 1550 — 1551, Xon Movarounnahrda1556 — 1561.

Iskandarxon, Jonibek Sultonning oʻgʻli, Sulton Miankalya 1512 — 1533, Sulton Kermine 1529 — 1533, Xon Movarounnahrda1561 — 1583

Abdullaxon II, Iskandarxonning oʻgʻli, Sulton Qarshi 1552 — 1554, Sulton Buxoriy 1555 — 1556, 1557 — 1561, Sulton Kermine 1556 — 1561, Xon Buxoriy 1561 — 1583, Xon Movarounnahrda 1583 — 159-yillar.

Abdulmoʻminxon, Abdullaxon II oʻgʻli, Sulton Balxa 1582 — 1583, Xon Balxa 1583 — 1598, Xon Movarounnahrda 1598-yil.

Pirmuhammadxon II, Isfandiyor Sultonning oʻgʻli, Xon Movarounnahrda 1598 — 1601

Shayboniylar Buxoroda

Mahmud-sulton, Shohbudogʻ-sulton oʻgʻli, Abulxayrxon Sulton Buxoriy oʻgʻli 1501 — 1511.

Ubaydullaxon, Mahmud Sulton oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1512 — 1533, Xon Movarounnahrda 1533 — 1540.

Abdulazizxon, Ubaydullaxon o‘g‘li, Xon Buxoriy 1540 — 1550

Muhammad Yor-sulton, Suyunch Muhammad-sultonning oʻgʻli, Sulton Buxoriy 1550, 1551 — 1554

Burhon-sulton, o‘g‘li Muhammad Rahim-sultona, o‘g‘li Ubaydulloxon Sulton Buxoriy 1551 — 1555, 1556 — 1557 yillar.

Abdullaxon II, Iskandarxonning oʻgʻli, Sulton Qarshi 1552 — 1554, Sulton Buxoriy 1555 — 1556, 1557 — 1561, Sulton Kermine 1556 — 1561, Xon Buxoriy 1561 — 1583, Xon

Movarounnahrda 1583 — 159-yillar.

Manbalar

↑ Runivers
↑ The Cambridge history of Inner Asia. / Edited by Nicola di Cosmo, Allen J. Frank and Peter B. Golden. — Cambridge university press, 2009
↑ Peter B. Golden, Central Asia in world history. Oxford university press, 2011
↑ R. D. McChesney, Central Asia: foundations of change, The Darvin press, 1996, p.126
↑ T. I. Sultanov, Chingiz-xan i Chingizidi. Sudba i vlast, Izdatelstvo „AST“, Moskva, 2006, s.141

Adabiyotlar

Materiali po istorii Sredney i Sentralnoy Azii XXIX vv., T., 1988;
Istoriya Uzbekistana (XVI—Pervaya polovina XIX veka), t. 3, T., 1993;
Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000;
Oʻzbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001.
Muhammad Solih, Shayboniynoma, T., 1989;
Hofiz Tanish alBuxoriy, Abdullanoma (1—2kitoblar), T., 1999— 2000;
Mirzo Muxammad Haydar, Tarixi Rashidi, T., 1996.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Runivers

[2] The Cambridge history of Inner Asia. / Edited by Nicola di Cosmo, Allen J. Frank and Peter B. Golden. — Cambridge university press, 2009

[3] Peter B. Golden, Central Asia in world history. Oxford university press, 2011

[4] R. D. McChesney, Central Asia: foundations of change, The Darvin press, 1996, p.126

[5] T. I. Sultanov, Chingiz-xan i Chingizidi. Sudba i vlast, Izdatelstvo „AST“, Moskva, 2006, s.141

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Shayboniylar
chigʻatoycha: شيبانيلر‎‎

Mansab davri 1500 – 1601-yillar
Unvoni	O‘zbekxon Movarounnahr xoni Shayboniylar oliy xoni Buxoro xonligi xoni