Buxoro xonligi

Buxoro xonligi — oʻzbek davlatchiligi tizimidagi xonliklardan biri.

Buxoro xonligi mustaqil xonlik
← 1500 — 1785 →
Bayroq
Poytaxti	Buxoro
Yirik shaharlari	Buxoro, Samarqand Margʻilon, Xoʻjand, Andijon, Toshkent, Jizzax, Oʻratepa, Shaxrisabz
Til(lar)i	Oʻzbekcha Forscha
Dini	Islom
Boshqaruv shakli	monarxiya
Sulola	Shayboniylar
Xon
- 1500—1510	Muhammad Shayboniy

Tashkil topishi

1533-yilgacha mamlakat markazi Samarqand boʻlgan. Ubaydullaxon davrida (1533—39) poytaxt Buxoroga koʻchirilgan va xonlik Buxoro xonligi nomini olgan. 1510-yil Marv yaqinida Shayboniyxon shoh Ismoil I Safaviy qoʻshinlaridan yengilib halok boʻlgandan keyin Movarounnahr temuriylardan Zahiriddin Muhammad Bobur qoʻliga oʻtadi. Lekin, koʻp oʻtmay shayboniylar yana Movarounnahrni egallaganlar. Shu vaqtdan boshlab Movarounnahr butunlay shayboniylarga tobe boʻlgan. Oʻsha vaqtlarda xonlikka hozirgi Oʻzbekiston va Tojikistonning katta qismi, Balx va Badaxshon kirgan. Ubaydullaxon vafotidan keyin Buxoro xonligi mayda boʻlaklarga boʻlinib ketgan. Buxoroda Ubaydullaxonning oʻgʻli Abdulazizxon, Samarqandda esa Koʻchkunchixonning oʻgʻli Abdullatifxon mustaqillik eʼlon qilgan. Balx va Badaxshonda shayboniylardan Pirmuhammadxon mustaqil hukmronlik qilgan. Shu yillari shayboniy sultonlari va mahalliy mulkdorlarning hokimiyat uchun kurashi kuchaygan. Toshkent va Turkistonda Navroʻz Ahmadxon (Baroqxon), Karmana va Miyonqolda Iskandarxon, Balxda Pirmuhammadxon va boshqa kichikkichik hukmdorlar mustaqil boʻlib olganlar. 1551—56 yillarda shayboniylar oʻrtasidagi Movarounnahr uchun kurashda Iskandarxonning oʻgʻli Abdullaxon gʻolib chiqib, Buxoro xonligi da oʻz hokimiyatini oʻrnatgan. 1557-yildan boshlab Buxoro uzilkesil xonlik poytaxtiga aylangan. Iskandarxon (1563—83) va uning oʻgʻli Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi ning siyosiy mavqei ortgan. Abdullah Xon II Balx (1573), Samarqand (1578), Toshkent (1582), Fargʻona (1583), Badaxshon (1584), Koʻlob (1585), Xuroson (1588), Xorazm (1595—96) ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatgan; markaziy davlat boshqaruv devonini mustahkamlagan. Shunday qilib 16-asr oxiriga kelib Buxoro xonligi markazlashgan ulkan davlatga aylangan. Sharqda Qashqar bilan chegaradosh boʻlgan, gʻarbiy chekkasi Orol va Kaspiy dengizi sohillarigacha borib tutashgan. Xonlikning shim.dagi chegaralari Turkiston va Sayramgacha yetib, jan.da Xurosonning sharqiy qismini oʻz ichiga olgan. Shayboniylar hukmronligi yillarida, ayniqsa Abdullaxon II zamonida Buxoro xonligi da dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlangan, madaniy hayot ancha yuksalgan. Juda kup sugʻorish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Oqchopsoy toʻgʻoni va suv ombori, Vaxshdan chiqarilgan koʻplab ariqdarning qurilishi dehqonchilikni rivojlantirdi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligi da bugʻdoyning 10 xil turi, suli, qoʻnoq, joʻxori, mosh, noʻxat, makkajoʻxori, loviya, sholi, paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bogʻdorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Margʻilon, Xoʻjand, Andijon, Toshkent, Jizzax, Oʻratepa, Shaxrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan maʼlum boʻlishicha, 16-asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud boʻlgan. Movarounnahrlik kosiblar zoʻr sanʼat bilan turli tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, aʼlo navli qogʻozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bir muncha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shaharlar oʻrtasidagi savdo yoʻllarida tim (Abdullaxon timi), koʻchalar chorrahasi ustiga gumbaztoqlar, hammomlar, karvon yoʻllarida sardobalar, karvonsaroylar, koʻpriklar qurilgan. Shayboniylar zamonida Buxoro xonligi ningHindiston, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. Tarixiy manbalardan maʼlum boʻlishicha, 1572—78 yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarntt elchilari boʻlgan. Abdullaxon davrida boshlangan ichki siyosiy nizolar natijasida 1598-yilda Abdullaxonning oʻzi va shu yilda uning oʻgʻli Abdulmoʻmin oʻldirilgan. Taxtga Pirmuhammadxon II chiqqan. Ammo uning hukmronligi ham uzoqqa bormay, 1601-yil taxtdan agʻdarilgan. Shu bilan qariyb 100 yil hukm surgan shayboniylar sulolasi barham topib, Movarounnaxrda Joʻjixon naslidan boʻlgan ashtarxonjlar (joniylar) sulolasi hukmronligi boshlangan.

Abdullaxon II

Buxoro xonligi Ashtarxoniylar davrida

Ashtarxoniylar davrida xonlikda siyosiy nizo va beboshliklar deyarli toʻxtamagan. Dastlab asli ashtarxonlik, Buxoroda qoʻnim topgan shahzoda Jonibekning oʻgʻli Boqi Muhammad (1601— 05), soʻngra uning ukasi Vali Muhammad (1605—11) taxtga oʻtqazilgan.

Imomqulixon davrida (1611—42) qozoq biylari va boshqa koʻchmanchilarning Buxoro xonligi yerlari ga talonchilik yurishlari kuchaygan. Chunonchi Imomqulixon 1612-yil Toshkentni egallab, oʻgʻli Iskandarni hokim etib tayinlaydi, ammo shaharda qoʻzgʻolon koʻtarilib Iskandar oʻldiriladi. Imomqulixon Toshkentni xonlikka qoʻshib oladi. Uning davrida xonlik ancha mustahkamlanadi. Imomqulixon koʻr boʻlib qolgach, taxtni egallagan ukasi Nadr Muhammadxon (1642—45) ham shafqatsizligi va zolimligi bilan norozilik chiqaradi. Natijada muxolif kuchlar tazyiqi bilan taxtdan voz kechadi.

Hokimiyat uning oʻgʻli Abdulaziz II (1645— 81) qoʻliga oʻtadi. U markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qiladi, lekin tobora kuchayib borayotgan tarqoqlikni bartaraf qilolmaydi. Bu vaqtda Eron shohi Abbos /Balxni egallaydi, keyinroq Balx Erondan qaytarib olingan. Abdulaziz II bilan uning ukasi Subhonqulixon oʻrtasida hokimiyat uchun kurash boshlanadi. Ashtarxoniylar hukmronligi yillarida Xiva xoni Abulgʻoziy Bahodirxon va undan keyin oʻgʻli Anushaxon Buxoro va Samarqand atrofiga tez-tez hujum qilib turgan. Taxtni egallab olgan Subhonqulixon (1681 – 1702) oʻz raqiblariga qarshi shafqatsiz kurashgan. U Balx va Xurosonga harbiy yurishlar qilgan. Uning oʻgʻli Ubaydullaxon (1702—11) hukmronligi davrida Balx, Termiz, Shahrisabz hokimlari mustaqil boʻlib olishga harakat qilganlar. Xon ularga qarshi harbiy yurishlar qilishga majbur boʻlgan. Samarqand va Hisorda bosh koʻtargan qabilalarga qarshi qoʻshin yuborgan. Oʻzaro toʻxtovsiz urushlar, harbiy yurishlardan keyin xazina boʻshab, iqtisodiy ahvol mushkullashgan. 1708—09 yillarda oʻtkazilgan pul islohoti natijasida pul qiymati toʻrt marta tushib ketgan. Islohotdan zarar koʻrgan aholi gʻalayon koʻtargan, biroq qoʻzgʻolon shafqatsizlarcha bostirilgan. Xonlikda siyosiy va iqtisodiy ahvolning yomonlashishi ichki ziddiyatlarni kuchaytirib yuboradi. Ayrim nufuzli amirlar uyushtirgan fitna natijasida Ubaydullaxon 1711-yil da oʻldiriladi.

Taxtga marhum xonning ukasi Abulfayzxon (1711—47) nomigagina xon qilib oʻtqaziladi. Hokimiyatdagi muhim lavozimlar nufuzli amirlar qoʻliga oʻtib qoladi. Markaziy hokimiyat zaiflashgach, 1711-yilda Balx, 1723-yilda Samarqand viloyati Buxoro xonligidan ajralib chiqadi. 1720-yillarda Toshkent viloyatini qalmoqlar bosib oladi. Shu asnoda Xiva xoni Shergʻozixon ham Buxoro xonligiga daʼvogar boʻladi, ammo uning harakatlari samarasiz yakunlanadi. 1723-yilda qalmoqlar qozoq dashtlariga bostirib kirib qozoqlarni Movarounnahrga qochishga majbur qilgan. Qozoqlar chorva mollari bilan Zarafshon vodiysiga kirib bogʻ va ekinzorlarni payhon qilganlar. Buxoro xonligi da iqtisodiy va siyosiy tanglik kuchaya borib xonlik tanazzulga yuz tutgan. Movarounnahr parchalanib, uchta xonlikka (Buxoro, Qoʻqon va Xiva) boʻlinib ketgan.

Bundan foydalangan Eron hukmdori Nodirshoh 1740-yil bahorida Balxni egalladi va oʻsha yili kuzda katta qoʻshin bilan Amudaryodan oʻtib Buxoro xonligini boʻysundiradi. U mangʻit qabilasidan boʻlgan Muhammad Hakim otaliqni ishonchli vakili sifatida taxtga oʻtqazadi. Abulfayzxonning nufuzi pasayib ketadi. Xonlik Nodirshohning oʻlimidan keyin (1747-yil) Eronga tobelikdan qutulib, oʻz mustaqilligini tikladi. 1747-yilda otasi oʻrniga otaliq tayinlangan Muhammad Rahim boshliq fitnachilar Abulfayzxonni oʻldirdilar. Bundan norozi boʻlgan viloyat hokimlari isyon koʻtardilar. Qoʻzgʻolonlar shafqatsiz bostirilgach, Muhammad Rahim arkoni davlat va ruhoniylar fatvosi bilan 1753-yilda Buxoro taxtini egalladi va oʻzini „amir“ deb eʼlon qildi. Shundan keyin ashtarxoniylar sulolasi barham topib mangʻitlar sulolasi hukmronligi boshlandi.

Buxoro amirligi. Muhammad Rahim vaqtida (1753—58) Buxoro amirligiga qarashli yerlar ancha qisqargan. Uning tarkibiga Buxoro, Samarqand, Miyonqol, Karmana, Qarshi, Gʻuzor, Karki, Chorjoʻy, Shahrisabz viloyatlari kirib, Toshkent va Fargʻona viloyatlari xonlik tasarrufidan chiqib ketgan. Doniyolbiy otaliq vaqtida (1758—85) ham oʻzaro urushlar davom etib, Karmana, Oʻratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh koʻtarib, poytaxt izmidan chiqishga harakat qilganlar.

Doniyolbiyning katta oʻgʻli Amir Shohmurod hukmronligi davri (1785—1800)da Doniyolbiy joriy etgan soliqlardan bir qanchasi bekor qilindi, iqtisodiy hayot birmuncha yaxshilandi. Ruhoniylarning mavqei oshdi. Mangʻitlar sulolasi markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik urinmasin, viloyat hokimlarining mustaqillikka intilishi davom etaverdi. Ayniqsa Buxoroga muxolif boʻlgan Shahrisabz va Kitob beklari bilan kurash shiddatli boʻldi. Faqat 1853-yildagina bu bekliklarni Buxoroga boʻysundirishga muvaffaq boʻlindi.

Amir Haydar davri (1800—26) ham ichki va tashki urushlardan xoli boʻlmadi. Ayniqsa Oʻratepa bir necha marta qoʻldanqoʻlga oʻtib turdi. 19-asr 1choragida Buxoro bilan Xiva va Qoʻqon xonliklari oʻrtasida Oʻrta Osiyoda ustunlikka erishish uchun qirgʻinbarot va talontaroj urushlari boʻldi. Toshkent, Turkiston, Chimkent va ularning atrofi Qoʻqon xonligi tasarrufiga oʻtdi. 1825-yilda Xiva xonligi Buxoroga qarashli Marvni egalladi. Toʻxtovsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortishi qoʻzgʻolonlarga, jumladan 1821— 25 yillarda Buxoro va Samarqand oraligʻida istiqomat qiluvchi xitoyqipchoq qabilalari qoʻzgʻoloniga sabab boʻldi (qarang Miyonqol koʻzyuloni).

Amir Haydarning vorisi Nasrullaxon (1827—60) amirlik yerlarini kengaytirishga muvaffaq boʻldi. U taxtga daʼvogar boʻlish mumkin boʻlgan barcha shaxslarni qirib tashladi. Nasrullaxon 1839, 1841 va 1858-yillarda Qoʻqon xonligiga bostirib kelib, aholini qirgʻin qildi va boyliklarini taladi. 1842 va 1843-yillarda Buxoro bilan Xiva xonliklari oʻrtasida harbiy toʻqnashuvlar boʻldi.

Podsho Rossiyasi Oʻrta Osiyoni mol sotish bozori, xom ashyo manbai deb bilar edi. 1866-yil rus qoʻshinlari Buxoro amirligi chegaralariga bostirib kirdi va Xoʻjand (24-may), Oʻratepa (2- okt.), Jizzax (18 okt.) shaharlarini ishgʻol qildi. Istilo etilgan yerlarni boshqarish uchun 1867-yil Turkiston generalgubernatbrligi tashkil etildi. 1868-yil 2-may kuni general Kaufman boshchiligidagi rus qoʻshinlari Samarqandni ishgʻol qildi. Iyun oy i da Buxoro amiri Muzaffar qoʻshinlariga Zirabuloq yaqinida soʻnggi qatʼiy zarba beriddi. Amir generalgubernatorga murojaat qilib, sulh tuzishni soʻradi. 1868-yil 23-iyunida ikki oʻrtada shartnoma imzolandi. Rus qoʻshinlari bosib olgan yerlar podsho Rossiyasi ixtiyoriga oʻtdi; Buxoro amirligi mustaqil tashqi siyosat yurgizishdan mahrum boʻldi; amir rus podshosiga 500 ming soʻm tovon toʻladi. 1873-yil 28-sentabrda mazkur shartnomaga qoʻshimchalar kiritilib, amirlikning Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi. Natijada amirlik yerlarining uchdan bir qismi podsho Rossiyasi ixtiyoriga oʻtdi; Xoʻjand, Oʻratepa, Panjikent, Samarqand va Kattaqoʻrgʻon shaharlaridan tortib Zirabuloqqacha boʻlgan yerlar, Sharqiy Buxoroda esa Shugʻnon, Vohon, Roʻshon viloyatlari, ayniqsa Zarafshon daryosi yuqori havzasining qoʻldan ketishi amirlikdagi xalqlarni asosiy hayot manbai – suvdan mahrum etdi, bu hol Buxoro amirligini Rossiyaga iqgisodiy jihatdan qaramligini yanada oshirdi.

Buxoro amiri huquqiy jihatdan mustaqil hukmdor sanalsa ham, haqiqatda rus podshosiga qaram edi. Amir va uning amaldorlariga qarshi xalq harakatlari podsho Rossiyasi qoʻshinlari yordamida bostirilar edi. Amir Abdulaxad rus podshosining generaladʼyutanti hisoblangan. Uning davrida rus maʼmurlari amirlikda katta imtiyozlarga ega boʻlgan. Amirlik yerlaridan oʻtgan temir yoʻl boʻylariga rus aholisi keltirilib joylashtirildi. BuxoroAfgoniston chegarasining muhofazasi bilan ham rus qoʻshinlari shugʻullangan. Buxoro amirligining podsho Rossiyasiga tobeligi amir Olimxon zamonida (1910—20) yanada ortdi. Amirlikda yettita rus xususiy bankining shuʼbasi ish olib borardi. Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan amirlik aholisining ahvoli yanada ogʻirlashdi. Xuddi shu davrga kelib jadidlik harakati asosida yosh buxoroliklar partiyasi faoliyati kuchaydi. 1917-yil Fevral inqilobi munosabati bilan bu partiya amirlikni podsho Rossiyasi boʻyinturugʻidan qutqazish, baʼzi islohotlar oʻtkazish ishiga kirishdi. Yosh buxoroliklar rus bolsheviklari bilan hamkorlikda 1918-yil martida amir hukumatini agʻdarishga urindilar. Ammo bu harakat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1920-yil 2-sentabrda Buxoro bosqini natijasida amirlik tugatildi.

Buxoro xonligi da davlatni boshqarish boshqa xonliklardan deyarli farq qilmagan. XVI-XVII asrlarda otaliq lavozimidagi shaxs xonning oʻng qoʻli hisoblanib, u butun mamlakatni boshqargan. Naqib harbiy ishlar va tashqi siyosat bilan shugʻullangan. Vaqf yerlarni nazorat qilish sadrlar zimmasiga yuklatilgan. Shuningdek, qoʻshin uchun alohida qozi (qoziaskar) tayinlangan. Qonunshunoslikka va umuman shariatga doir muhim masalani yechish va hayotga tatbiq etish alam zimmasida boʻlgan. Devonbegi otaliq mansabidan keyin turgan. U urush va sulh ishlari, ayrim viloyat boshliqlarini tayinlash va boshqa masalalar bilan shugʻullangan. Larvonachi xon yorliqlarini topshirish va harbiy qismlarga boshchilik qilish kabi vazifalarni ado etgan. Shuningdek, xonlikda yasovul, eshikogʻaboshi, miroxur, shigʻovul, amiri lashkar, toʻpchiboshi, mirzaboshi, xazinachi, mehtar, mirob, kushbegi va boshqa lavozimlar bor edi. Mangʻitlar sulolasi davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud boʻlib, amir huquqi chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh vazir – qushbegi boshqargan. U xon bilan maslahatlashib ish yuritgan. Jamiyat hayoti shariat qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora qilingan. Maye, moliya ishlari devonbegiyi kalonga, davlat xavfsizligi koʻkaltoshga, ichki tartibni saqlash va nazorat qilib turish raisp topshirilgan. Buxoro qozi kaloni huzurida aʼlam va 12 muftiyayan iborat rivoyatlar tuzuvchi muftiylar devoni boʻlgan. Amirlikda musulmon ruhoniylari yuqori mavqega ega edi. Ular katta yerlarga egalik qilardi. Shayxulislom bosh ruhoniy va adliya ishlarining sardori hisoblangan. U jamiyat maʼnaviy hayotini boshqargan. Sud hokimiyati ruhoniylar qoʻlida boʻlgan. Barcha qozilar qozi kalonga boʻysungan. Davlat boshqaruvida u yoki bu lavozim vazifasiga qarab oʻzgarib turgan. Xonlikda oʻrtaasrchilik boshqaruv tizimining uzoq saqlanishi taraqqiyot va qoʻshin kuchqudratiga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Qoʻshinda dastlab misdan, XIX asr boshlarida choʻyandan quyilgan bir necha toʻp boʻlgan. Sarbozlar oʻqyoy, nayza, qilich, oybolta kabi ibtidoiy qurollar bilan qurollangan. Xonlikda qoʻshin asosan otliklardan tashkil topgan. XVIII asr oxiridagi maʼlumotga koʻra, xon 10 ming kishilik qoʻshin toʻplash imkoniga ega boʻlgan. XIX asr 30- yillarida yollanma askarlar soni 19 ming kishi boʻlib, ular xizmatini turli shahar va harbiy istehkomlarda oʻtaganlar. XIX asr oʻrtalarida harbiy qismlar, shuningdek toʻp va miltiqlar soni ortgan. Umumiy qoʻmondonlik amiri lashkar zimmasida boʻlgan. Umuman xonlikda qoʻshin har jihatdan zamon talabidan ancha orqada edi.

Iqtisodiyoti

Mamlakat iqtisodiy hayotida dehqonchilik, xunarmandchilik, ichki va tashqi savdo asosiy oʻrinni egallagan. Ichki nizolar boʻlib turishiga karamay iqtisodiyotning bu sohalari rivojlanishda davom etdi. Dehqonchilik sugʻorish bilan bevosita bogʻliq boʻlgan. Sugʻorish tarmoqlari Zarafshon va Amudaryodan chiqarilgan. Abdullaxon II ning 1583-yilda Nurota togʻlari shim. yon bagʻirlaridagi Eski Oqchob qishlogʻi yaqinida qurdirgan suv ombori qoldiqlari hozirgacha saqlangan. Shuningdek, Zarafshon daryosida Puli Karmana, Puli Mehtar Qosim va Puli Chahorminor kabi suv taqsimlagichlar qurilgan. Zarafshondan Jizzaxga Tuyatortar arigʻi chiqarilgan. Sugʻorish tarmoqlari Amir Shohmurod va Amir Haydar davrlarida ham ancha koʻpaydi, koʻchmanchilarning oʻtroqlashuvi kuchaydi.

Xonlikda yer egaligining asosan 3 turi – amlok (amir .boshchiligidagi mulkdorlar guruhi ixtiyoridagi yerlar), mulk (xususiy yer egalariga qarashli) va vaqf (musulmon ruhrniylari, Madrasa, masjid va mozorlarga qarashli) yerlari mavjud boʻlgan. Xonlikda dehqonlar yerni asosan, ijaraga olib ishlar edi. Soliq turi va toʻlovlarning koʻpligidan, begor majburiyatidan bezor boʻlgan mehnatkash xalq tez-tez gʻalayon qilib turardi. Dehqonchilikda asosan gʻalla, paxta ekilgan. Ipakchilik koʻproq Zarafshon vodiysida rivojlaigan. Chorvachilikda ot, tuya, qoramol, qoʻy boqilgan. Hunarmandchilikning koʻp turlari ravnaq topgan. Xususan, toʻqimachilik, tikuvchilik, misgarlik, zargarlik buyumlari xonlikdan tashqarida ham haridorgir boʻlgan. Shahar va yirik qishloklar aholisining talay qismini hunarmandlar tashkil etar edi. Toʻqimachilik mahsulotlari Yaqin Sharq (mas, Zandana qishlogʻida toʻqilgan zandaniychi matosi butun Sharqda mashhur boʻlgan) mamlakatlariga chiqarilgan. Hayotni tebratuvchi bu ikki yoʻnalish ichki va tashqi savdo takdirini ham belgilagan. Dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari ichki va tashqi bozor talablarini qondirib turgan. Xonliklar oʻrtasida savdo uzluksiz davom etgan. Ayniqsa Buxoro shahri Oʻrta Osiyoning eng yirik savdo markazi sifatida mashhur boʻlib, koʻplab karvonsaroylarga va savdo rastalariga ega boʻlgan.

Buxoro islom dini markazlaridan biri sifatida mashhur edi: Abdulazizxon va Abdullaxon saroyida badiiy bezakli nodir asarlar toʻplangan kutubxona mavjud boʻlgan. Bu yerda mohir xattotlar va miniatyurachi rassomlar ishlab, qoʻlyozma, adabiyot, tarix va boshqa fanlar sohasida yaratilgan asarlarni koʻchirish, bezash va kitob holiga keltirish bilan mashgʻul boʻlganlar.

Madaniyati

Shayboniylardavrida, ayniqsa ulardan Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik qilgan yillarda Buxoro xonligi iqtisodiy va madaniy hayotida birmuncha oʻzgarishlar roʻy berdi. Hunarmandchilik taraqqiy etdi: temir va choʻyan quyish, qurolyarogʻ, mis va jez idishlar yasash, toʻqimachilik, qogʻoz, sovun ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. Adabiyot, tarix, tarjimonlik, lugʻatchilik, meʼmorlik, naqqoshlik, tasviriy sanʼat va boshqa ravnaq topdi: „Muzakkir ulahbob“ (Hasanxoja Nisoriy), „Tazkirat ushshuaro“ (Mutribiy), „Shayboniynoma“ (Muhammad Solih), „Zubdat ulasror“ (Abdulla ibn Muhammad), „Abdullanoma“ (Hofiz Tanish Buxoriy), „Badoyeʼ ulvaqoyeʼ“ (Zayniddin Vosifiy) kabi yirik adabiy va tarixiy asarlar yaratildi, lugʻatlar tuzildi (Amin Ahmad Roziy – „Haft iklim“ va boshqalar), Rashiduddin Fazlulloh („Jomeʼ attavorix“) va Sharofiddin Ali Yazdiy („Zafarnoma“)ning tarixiy asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilindi. Musiqa, xattotlik (Kavkabiy Najmiddin Buxoriy, Mir Ali Hiraviy, Ahmad Husayniy, Mir Husayn al-Husayniy, Sulton Ali Mashhadiy, Doʻstmuhammad Buxoriy, Mahmud ibn Ishoq ashShihobiy va boshqalar) yuqori darajada rivojlandi. Tasviriy sanʼat yuksalib, Buxoro miniatyura maktabi vujudga keldi. Kutubxonachilik (Abdulazizxon, Abdullaxon II kutubxonalari va boshqalar), kitob bezash va muqovachilik rivojlandi. Tibbiyot ilmi taraqqiy etdi (Muhammad Husayn ibn alMiroqiy Samarqandiy, Shoh Ali ibn Sulaymon, Sulton Ali va boshqalar), yirik shaharlarda shifoxona (dor ushshifo)lar tashkil qilindi. Bu davrda meʼmorlik yuksak darajaga koʻtarildi – Shayboniyxon madrasasi, Mir Arab madrasasi, Abdullaxon madrasasi, Koʻkaldosh madrasasi va boshqa, Masjidi kalon va boshqa Govkushon majmuasi va boshqa karvonsaroylar, Timi kalon va boshqa rastalar, Abdullaxon bandi, Zarafshon suv ayirgʻichi va boshqa koʻprik va suv omborlari qurildi, ariq, kanallar qazildi, sardoba va hammomlar solindi, Buxoro shahri yangi mudofaa devori bilan oʻraldi. Qabr toshi (Shayboniyxon, Abusaidxon qabr toshlari va boshqalar) yasash badiiy darajaga yetdi. Taʼlimtarbiyaga eʼtibor kuchaydi, har bir mahallada maktab ochildi, baʼzi xonadonlarda uy taʼlimi joriy etildi. Bolalar olti yoshdan oʻqishga qabul qili"Nadigan boʻldi. Madrasalarda ilohiyotdan tashqari riyoziyot, faroiz, handasa, fiqh, sheʼr sanʼati, mantiq, musiqa, xattotlik va boshqa fanlar oʻqitildi.

Ashtarxoniylar davridagi muttasil urush harakatlari madaniy hayot taraqqiyotiga katta toʻsqin boʻldi. Diniy zoʻravonlik kuchaydi, dunyoviy fanlar oʻrnini islom aqidalari egallay boshladi. Lekin shunga qaramay adabiyot, sanʼat va boshqa sohalarda bir qancha isteʼdodli olimlar (musiqada Darvishali Changiy va boshqalar) yetishib chiqdi. Adabiy, tarixiy asarlar – „Hayvonnoma“ (Sayd Nasafiy). „Bahr ul-asror“ (Mahmud ibn Vali), „Ubaydullanoma“ (Muhammad Amin Buxoriy), „Tarixi Abulfayzxon“ (Abdurrahmon Toleʼ), „Muhit uttavorix“ (Muhammadamin ibn Muhammadzamon Buxoriy), „Subhonqulixon toʻgʻrisida hajviya“ (Turdi) va boshqa Tibbiyot va meʼmorlik bir oz taraqqiy etdi: ashtarxoniylardan Subhonqulixon Buxoroda maxsus shifoxona hamda tibbiyot kutubxonasi qurdirdi. Hashamatli binolar (Sherdor madrasasi, Tillakori madrasasi, Abdulazizxon madrasasi, Nodir devonbegi madrasasi, Bolohovuz masjidi va boshqalar) bunyod etildi. Maktab va madrasalarda asosan diniy fanlar, qisman adabiyot (Navoiy, Fuzuliy, Hofiz, Bedil va boshqalar) oʻqitildi.

Mangʻitlar hukmronligi davrida madaniy hayot pastroq darajada rivojlandi, hukmron tabaqalar xalqni jaholatda saqlashga harakat qilar, badiiy ijodda madhiyabozlik va tarkidunyochilik mavzui hukmron edi. 18-asr 2-yarmi va 20-asr boshlarida „Tuhfai xoniy“ (Muhammad Vafo Karminagiy), „Toj ut-tavorix“ (Muhammad Sharif), „Fathnomai sultoniy“ (Muhammad Mirolim Buxoriy), „Mangʻit xonlari tarixi“ (Mirzo Abdulazim Somiy), „Navodir ul-vaqoyeʼ“, „Tarjimai ahvoli amironi Buxoro“ (Ahmad Donish) kabi tarixiy-badiiy asarlar yaratildi. „Toʻtinoma“, „Chor darvesh“, „Yusuf va Zulayho“, „Tohir va Zuhra“, „Boʻz oʻgʻlon“, „Yusuf va Ahmad“, „Goʻroʻgʻli“ turkumidagi dostonlar xalq orasida keng tarqaldi. Xalq sanʼati turlari – qiziqchilik, fonus xayol, dorbozlik va boshqa taraqqiy etdi, musiqa ommaviy sanʼatga aylandi, tasviriy sanʼat rivojlandi (Abdulxoliq Maxdum va boshqalar). Yirik inshootlar – Shayx Jalol darvozasi va xonaqohi (18-asr 2-yarmi), Domullo Tursunjon madrasasi (1796—97), Xalifa Xudoydod ansambli (1777—1855), Chorminor (1807), Amir madrasasi (20-asr boshlari), Sitorai Mohi Xosa (19— 20-asr boshlari) va boshqa qurildi., Buxoro xonligi Rossiya vassaliga aylantirilgach, qulchilik tugatildi, kasalxona, dorixonalar, yangi usuldagi rustuzem maktablari ochildi, Kattaqoʻrgʻondan Buxoroga telegraf oʻtkazildi, Buxoro temir yoʻl va Amudaryoga temir koʻprik qurildi. Meʼmorlikda millim va yevropacha uslublar uygʻunlashib ketdi: mas, 1888-yil qurilgan Yangi Buxoro (hozirgi Kogon)dagi savdo va bank muassasalarining binolari, amirning yangi saroyi, Buxorodagi temir yoʻl vokzali va boshqa

Shayboniyxon halok boʻlgach, uning oʻrniga amakisi Ko’chkunchixon taxtga oʻtirdi. Koʻchkinchixondan soʻng taxtga oʻgʻli Abu Said (1530-1533) oʻtirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning oʻgʻli Ubaydullaxon (1533-1540) qoʻliga oʻtdi.

Muhammad Shayboniy

Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga koʻchirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan boʻldi. Ubaydullaxondan soʻng shayboniylar sulolasi vakillari oʻrtasida oʻzaro nizolar avjiga chiqdi. Buning oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1540-1541) dan soʻng mamlakatda qoʻsh-hokimiyatchilik vujudga keldi. Yaʼni bir davlatda ikki hukmdor paydo boʻldi. Biri – Ubaydullaxonning oʻgʻli Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi – Koʻchkinchixonning oʻgʻli Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga boʻlinib ketdi. Biroq qachondir, kimdir bu holatga chek qoʻyishi kerak edi.

Mamlakatdagi parokandalikka chek qoʻyish uchun markaziy hokimiyatni yana tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni qonli urushlarsiz amalga oshirib boʻlmas edi. Ana shunday sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hukmdori Shayboniy Iskandar Sultonning oʻgʻli Abdullaxon II (1534-1598) chiqdi. Abdullaxonning butun hukmronlik davri tinimsiz urushlarda kechdi. Shundan keyin uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqkoʻlgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona hukmdor qoʻli ostida birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi. Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola – shayboniylar sulolasi boʻldi. Bu sulola oʻzbek davlatchiligi rivojiga maʼlum darajada hissa qoʻshdi.

Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa oʻzbek davlatchiligi oʻz tarixida yana bir bor yuksak darajaga koʻtarila oldi. Abdullaxon II garchand davlatni markazlashtira olgan boʻlsa-da, davlatdagi ichki nizolarga toʻla barham bera olmadi. Abdullaxon II Sibir uchun Rossiya davlati bilan kurash olib bordi, lekin uning qarindoshi Sibir xoni Kuchumxon magʻlubiyatga uchradi. Shayboniy Abdullaxon II 1598-yil fevral oyida vafot etgach, taxtga uning oʻgʻli Abdulmoʻmin oʻtqazildi. Biroq oʻsha yili – 1598-yil iyul oyida Abdulmoʻmin fitnachilar tomonidan Oʻratepa va Zomin oraligʻida oʻldirildi. Undan qolgan ikki yashar oʻgʻilning xonlik huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash boshlandi. Buxoroning bir guruh amirlari Ibodulla Sultonning oʻgʻli Abdulaminni xon qilib koʻtardilar. Boshqa guruh amirlar esa Balx hokimi Abdullaxon II ning jiyani, Sulaymon Sultonning oʻgʻli Pirmuhammadni shayboniylarning oliy xoqoni deb eʼlon qiladilar va Balxdan chaqarib olib, taxtga oʻtqazadilar.

Pirmuhammad Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. Tez orada Jaloir, Doʻrmon qabila boshliqlarining igʻvosi bilan Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad oʻrtasidagi munosabatlar buzildi. Oxir oqibatda Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad oʻrtasida 1601- yilda Samarqand yaqinidagi Bogʻi Shamol mavzeyida jang boʻladi. Jangda Pirmuhammadxon yengiladi va 80 yoshida qatl etiladi. 1601-yildan 1756-yilgacha Buxoro xonligini Ashtarxoniylar sulolasi boshqardi.

Buxoro xonligi va Rossiya munosabatlari

XVI asr oʻrtalarida Moskva kompaniyasi vakili Antony Jenkinson Buxoro xonligiga tashrif buyurgan. 1620-yilda rus elchisi Ivan Xoxlov Buxoroga tashrif buyuradi. Buxoro xonligining Rossiya imperiyasidagi birinchi elchixonasi 1675-yilda podsho Aleksey Mixaylovich (1645-1676) tomonidan ashtarxoniylar Buxoro xoni Abdulazizxonga (1645-1681) jihozlangan va Vasiliy Aleksandrov Dau boshchiligidagi astraxanlik Maxmet Yusup Qosimov, elchixona boʻlimi xodimi Nikifor Venyukov va Qozon saroyi xodimi Ivan Shapkindan iborat boʻlgan.

1717-yilda Abulfayzxon Rossiyaga elchi Qulibek toʻpchiboshini yuboradi. Elchini podsho Pyotr I shaxsan qabul qilgan. Maʼlumki, elchi Qulibek toʻpchiboshining onasi – Dariya Buxoroda asirda boʻlgan va pravoslav diniga eʼtiqod qilgan. Otasi xonlikdagi oʻzbek urugʻidan boʻlgan. Elchi Pyotr I ni shvedlar ustidan qozonilgan gʻalabalar bilan qutlaydi. Qulibek elchiligining eng muhim nuqtalaridan biri buxorolik savdogarlar uchun yozilgan ariza edi. Xonning maktubida Abulfayzxon rus podshosidan Astraxanda hibsga olingan fuqarolarini ozod qilishni soʻradi. Pyotr I buni mamnuniyat bilan qabul qiladi.

Oʻrta Osiyo bilan aloqa oʻrnatishga bir necha bor uringan Pyotr I 1719-yilda Amudaryodan savdo maqsadlarida foydalanish imkoniyatlarini bilish uchun Florio Benevenini Buxoroga yuboradi. 1774-yilda qirgʻizlar tomonidan asirga olingan F.Yefremov Oʻrta Osiyo boʻylab nihoyatda qiziqarli sayohat qilib, Buxoro haqida koʻplab qimmatli maʼlumotlar beradi.

1774-yil yanvarda oʻzbek hukmdori Doniyolbiy Rossiyaga Ernazar Maqsud oʻgʻli boshchiligida elchilar guruhini yuboradi.1775-yil 5-aprelda elchilar Yekaterina II qabulida boʻlishadi. Taqdimotdan soʻng, elchi Yekaterina II tomonidan qabul qilinib, uning suverenligi va oʻzi haqida soʻraydi. 1779-yilda Buxorodan Rossiyaga Mulla Ernazar biy va uning oʻgʻli Muhammad Sharifbiy boshchiligida elchixona yuborilgan. Imperatorga ikkita arab argamaklari, koʻrpa va egarlar; olmos va boshqa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan qilich; Oltin va ipak bilan tikilgan 35 juft hind muslin; 5 ta arab otlari, 115 ta qimmatbaho materiallardan tikilgan buxorocha chopon va boshqa Buxoro ishlab chiqarish buyumlari topshiriladi. Ernazar Maqsudov boshchiligidagi elchilik Buxoro—Rossiya munosabatlarining mustahkamlanishiga hissa qoʻshgan. Ernazar Maqsudov Markaziy Osiyoning iqtisodiy izolyatsiyasi, Buyuk Ipak yoʻli ahamiyatining pasayishi sharoitida Sharqiy Osiyo va Gʻarbiy Yevropa oʻrtasidagi savdo aloqalarini oʻzining asl yoʻliga burish loyihasini dadil va murakkab gʻoyani ilgari surgan. Mavjud tarixiy sharoitlar bu fikrni amalga oshirishga imkon bermadi. Rossiya hukumati buxorolik elchining xizmatlarini yuqori baholadi. Unga „Rossiya imperiyasi chegaralarida savdo-sotiqni yoyish uchun Kaspiy dengizida joylashgan bitta davlat kemasi berildi va besh yil davomida 10 ming rublga bojsiz savdo qilishga ruxsat berildi“. Shuningdek, unga xazinadan sotib olib, Buxoroga bojsiz 15 ming pud temir, 5 ming pud poʻlat, 3 ming pud mis joʻnatishga ruxsat berildi. Yekaterina II hurmat belgisi sifatida Ernazar Maqsudbekka 10 ming rubl berdi. Bu mablagʻ evaziga Buxoroda Ernazar Elchi oʻz nomi bilan atalgan madrasa qurdirdi. U Koʻkaldosh madrasasining gʻarbiy qismida joylashgan boʻlib, sovet hokimiyati tashabbusi bilan vayron qilingan.

1858-yil sentyabr—oktyabr oylarida N. P. Ignatyev boshchiligidagi rus delegatsiyasi Buxoroga tashrif buyurdi. Rossiya takliflarining Buxoro amiri tomonidan qabul qilinishi ikki oʻrtadagi aloqalarni mustahkamladi. N. P. Ignatyevning missiyasi Rossiya imperiyasi qoʻshinlarining Osiyo hududiga tezkor hujumidan oldingi elchilarning oxirgisi boʻldi.

Adabiyotlar

• Hofiz Tanish Buxoriy, Abdullanoma, 1—2 j.lar, T., 1999, 2000;
• Mir Muhammad Amini Buhari, Ubaydullaname, T., 1957;
• Abduraxmon Tole, Istoriya Abulfeyzxana, T., 1959;
• Mirza Abdal Azim Sami, Tarix salatini mangitiyai Buhara, M., 1962;
• Oʻzbekistonning yangi tarixi. 1 kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida, T., 2000;
• Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000.
• Hamid Ziyoev.