O‘zbekiston me’morchiligi

Oʻzbekiston meʼmorchiligi qadimiy anʼanaviy dizayn va iqlimga moslashtirilgan innovatsion xususiyatlarni oʻzida mujassam etgan. Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Qo‘qon kabi shaharlar oʻzbek meʼmorchiligi markazlari hisoblanadi. Bizgacha qadimiy meʼmorchilikning bir qancha durdonalari, jumladan, saroylar, maqbaralar, masjidlar va minoralar saqlanib qolgan. Rang-barang mozaikalar, diniy ramzlar, mavhum geometrik naqshlar ham Oʻzbekiston meʼmorchiligiga xosdir.

Oʻrta Osiyoda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda Acheulean davriga parallel ravishda arxitektura yoʻnalishlari aniqlandi. Shuningdek, mamlakatimizning Surxondaryo, Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va Navoiy viloyatlarida ham tosh va bronza davriga oid yodgorliklarning qoldiqlari topilgan. Oʻrta asrlarda oʻzbek meʼmorchiligi 11 000 kilometr uzunlikdagi (7 000 mil) Ipak yoʻlining markaziy boʻgʻini boʻlganligi natijasida gullab-yashnagan. Shu bilan birga, XIV-XVI asrlardagi temuriylar davri meʼmorchiligi va XVI asrda Shayboniylar davri meʼmorchiligi islom meʼmorchiligining rivojlanishiga katta hissa qoʻshgan. XXI asrda oʻzbek meʼmorchiligi anʼanaviy dizayn va zamonaviy innovatsiyalar mutanosibligi bilan ajralib turadi.

Islomgacha boʻlgan arxitektura

O‘zbekiston hududida insoniyatning eng qadimgi yashash izlari paleolit davriga toʻgʻri keladi. Qadimgi aholi punktlari eng qadimgi arxitekturani Sopollitepa (miloddan avvalgi XIV-XVII asrlar) va Jarqo‘tonda (miloddan avvalgi IX-XIV asrlar) topish mumkinligini isbotlaydi. Surxondaryo viloyatida ham (milodiy I-III asrlar) buddaviylik yodgorliklari, yaʼni Fayoztepa va Qoratepa yodgorliklari topilgan. Ushbu yodgorliklarning har biri Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining turli bosqichlarini aks ettiradi.

Qadimiy Xorazm shahri oʻzbek meʼmorchiligida muhim omil hisoblanadi. Xorazm Iskandar Zulqarnaynning O‘rta Osiyoga bostirib kelishidan 982 yil avval, bundan 34 asr oldin tashkil topgan. Qadimgi Xorazm antik davri manzilgohlari Jonbos qalʼa (miloddan avvalgi IV asr), Qoʻyqirilgan qalʼa (miloddan avvalgi II asr – milodiy IV asr), Tuproqqal’a (miloddan avvalgi I asr – milodiy VI asr) va Ayoz qalʼa (miloddan avvalgi II asr, Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida) kabi diqqatga sazovor joylar bilan belgilanadi.

Islom meʼmorchiligi

O‘zbekistonda oʻrta asrlar meʼmorchiligi taʼsirida Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlari muhim oʻrin tutgan. Masalan, hukmdorlarning saroylari, zodagonlarning qarorgohlari, bozor maydonlari, madrasa va maqbaralar meʼmorchilikning noyob namunalari sifatida oʻz tasdigʻini topgan.

Qirqqiz

Termizdagi IX-X asrlarga oid Qirqqiz („Qirq qiz“) saroyi oʻziga xos chorbogʻning ajoyib namunasi hisoblanadi. Buxorodagi Somoniylar maqbarasi ilk oʻrta asrlarga oid meʼmoriy bino sifatida hozirgacha saqlanib qolgan.

Registon

Samarqanddagi Registon va uning uchta madrasasi XI-XII asrlarda Samarqand mintaqadagi yirik shaharlardan biriga aylandi. Registondagi jamoat maydoni Lord Kerzon tomonidan „dunyodagi eng olijanob jamoat maydoni“ deb nomlanib, qadimiy shaharning asosiy sanʼat asari va yuragi boʻlib qolmoqda.

Registon oʻziga xos islomiy meʼmorchilikning uchta madrasasidan (islom maktablari) tashkil topgan: Ulug‘bek madrasasi (1417-1420), Tillakori madrasasi (1646-1660), Sherdor madrasasi (1619-1636).

Ulug‘bek madrasasi Temuriylar saltanati davrida qurilgan boʻlib, Temur Lang nomi bilan tanilgan. Madrasaga nayza-yoy (pishtoq) yoki asosiy kvadrat kirish joyi mavjud. Baland minoralar har bir burchakni ajratib koʻrsatadi. Kirish ravogʻi ustida mozaikali panel boʻlib, geometrik, stilizatsiyalangan bezaklar bilan bezatilgan. Bino talabalar foydalanishi uchun moʻljallangan masjid va maʼruza xonalaridan iborat. Devorlar boʻylab ajoyib sanʼat galereyalari bor.

Sherdor va Tillakori madrasalari XVII asrda qurilgan. Har bir madrasaning yuzida yoʻlbars mozaikasi aks ettirilgan.

Sherdor madrasasidagi sher rasmi

Sherdor madrasasi sher, yo‘lbars, kiyik va inson kabi qiyofalarni aks ettirgan boʻlib, oʻziga xos xususiyatlarga ega. Bular nafaqat rasmlar, balki islom eʼtiqodiga koʻra alohida hokimiyat ramzlari hisoblanadi. Katta darvoza, bezatilgan ustunlar va boshqa durdonalar uygʻunligining goʻzalligini fotosuratlarda chinakamiga aks ettirish mumkin emas. Uni faqat ishora qilish mumkin.

Tillakori madrasasi („oltin bilan qoplangan“ maʼnosini anglatuvchi) Registon maydonidagi eng soʻnggi, eng yirik va eng hashamatli inshoot hisoblanadi. Tillakori madrasasining 120 metr uzunlikdagi peshtoqi maydonning qatʼiy simmetrik koʻrinishini yumshatib turadi. Burchaklardagi minoralar kompozitsiyasi madrasa meʼmorchiligiga salohiyat baxsh etgan. Tashqi koʻrinish geometrik naqshli rang-barang koshinlar bilan bezatilib, yanada boyitilgan. Markazda joylashgan baland peshtoq har bir fasadga yana ham ulugʻvorroq boʻlish imkonini beradi.

Temuriylar davri meʼmorchiligi XIII asrlarni oʻz ichiga oladi. Xususan, kuchli qal’alar islom sivilizatsiyasining kuchli boshqaruvi, hokimiyati va gʻalabasini, bozorlar va turar-joylar esa savdoning rolini va murakkab shahar hayotining mohiyatini anglatgan.

Bibixonim masjidi

Oʻzbek meʼmorchiligining eng yirik yodgorliklaridan biri Bibixonim masjididir. Uning 115 fut balandlikdagi darvozalari, 165 futlik minoralari, 400 ta gumbazlari va katta hovlisi bor. Darvozalar yetti xil metalldan, binoning oʻzi esa marmar va terrakotalardan yasalgan boʻlib, mozaika va koʻk-oltin freskalar bilan bezatilgan.

Temuriylar sulolasi (XIV asrdan XVI asrgacha) va Shayboniylar davrida (XVI asr) feruza rangli gumbazlar kabi rang-barang meʼmoriy bezaklari bilan mashhur. Shulardan biri Samarqanddagi Goʻri Amir (Amir Temur qabri) qabridir.

XIX asr

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida turar-joy arxitekturasi odddiy oʻzbek fuqarolarini oʻziga jalb etdi. Kundalik binolar tarixiy fon, shuningdek, mintaqaning mahalliy va zamonaviy sharoitlarini aks ettiradi. Masalan, Buxorodagi uy yopiq xarakterga ega boʻlib, koʻcha shovqini va changdan izolyatsiyalangan boʻlishi mumkin. Uning izolyatsiyalangan xonalari iqlimga qarab qurilishi mumkin, bu esa issiq va sovuq uchun mos keladigan noyob mikroiqlimni yaratadi. Yana bir misol – Xivadagi uylarda qulay mikroiqlim yaratish uchun shamolga ochiq baland ayvon mavjud. Farg‘onada uylarning suriladigan devorlari va derazalari boʻlib, koʻpincha tokchalar, ganch (yogʻoch meʼmorchiligi) va boshqa elementlar bilan bezatiladi. Qurilishning soddaligiga qaramay, butun mamlakat boʻylab turar-joy arxitekturasi koʻpincha oqilona boʻladi, lekin baribir oʻzbek madaniyatining oʻziga xosligini namoyish etadi.

Oʻzbekiston arxitekturasining oʻziga xos xususiyatlari anʼanaviy dizayn, oʻziga xos konstruksiyalar va mikroiqlimga innovatsion yondashuvni uygʻunlashtiradi. Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlari Hazrati Imom, Registon, Labi Hovuz, Ichan qal’a kabi ajoyib meʼmoriy ansambllari bilan mashhur.

Tashqi havolalar

• Middle ages (Wayback Machine saytida 2018-11-12 sanasida arxivlangan)
• Minaret of Kutlug-Timur
• Sher-Dar Madrasah (Wayback Machine saytida 2016-04-07 sanasida arxivlangan)
• About Registan (Wayback Machine saytida 2018-10-05 sanasida arxivlangan)