Qoʻyqirilgan qalʼa

Qoʻyqirilgan qalʼa – qad. otashparastlar ibodatxonasi va qishloq xarobasi (miloddan avvalgi 4 – milodiy 4-asr).

Qoʻyqirilgan qalʼa

qoraqalpoqcha: Qoyqırılǵan qala
Qoʻyqirilgan qalʼa (rekonstruksiyasi)
Shown within Gʻarbiy va Markaziy Osiyo Qoʻyqirilgan qalʼa (Uzbekistan)
Manzilgoh	Qoraqalpogʻiston, Oʻzbekiston
Koordinatalar	41.755214°N 61.117007°E / 41.755214; 61.117007
Turi	Manzilgoh
Tarix
Davrlar	Parfiya, Sosoniylar
Makon qaydlari
Qazish sanalari	1938-yil
Vaziyat	Vayron boʻlgan

ingliz tilida – „Koi Krylgan Kala“

Toʻrtkoʻl shahridan 22 km shim.-sharqda. Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspe-ditsiyasi (rahbari S. P. Tolstov) roʻy-xatga olgan (1938). 1951—57 yillardagi qazishmalar natijasida qad. xorazmliklarning maqbara-qasri va miloddan avvalgi 4—3-asrlarga oid doira shaklidagi ikki qavatli markaziy ibodatxona binosi (diametri 44,4 m, bal. 9,5 m ga yaqin) qazib oʻrganilgan. Ibodatxona atrofi 2 qator paxsa va xom gʻishtdan tiklangan mudofaa devori bilan oʻralgan. Qalʼa atrofida xandaq (eni 15 m, chuq. 3 m) boʻlib, qadimda suv bilan toʻldirilgan. Qoʻyqirilgan qalʼa devorida Oʻrta Osiyo, Yaqin va Oʻrta Sharq qul-dorlik davri shaharlar qurilishi uslubiga xos boʻrtib chiqib turgan maxsus burjlar boʻlib, ularda oʻq otish uchun nishon tuynuklari bor. Devor bilan markaziy bino oraligʻida xoʻjalik inshootlari joylashgan. Ravoqlar uchun trapetsiya shaklidagi maxsus gʻisht qoʻllangan. Qalʼaning sharqiy qismida darvozasi boʻlib, darvoza oldi labirint shaklida qurilgan. Qoʻyqirilgan qalʼa markazidagi 2 qavatli binoga maxsus zinapoyalarda chiqilgan. Uyning tomi tekis. 1-qavatda alohida-atohida 8 ta gumbazli xonalar boʻlib, ular ichidan sopoldan yasalgan tobutlar, idish-tovoqlar, har xil rasmlar solingan yogʻ idish (xum va koʻzacha)lar, naqshinkor suvdonlar topilgan. Topilmalar ichida maʼbudlarning terrakota haykalchalari, devorga ishlangan rangli naqshlar, osmon jismlarini kuzatishga moʻljallangan buyumlar bor. Ostodonlar dafn marosimlaridan, sopoldagi yozuvlar esa qad. xorazmliklarning tili va yozuvlari haqida qimmatli maʼlumotlar beradi.

Qoʻyqirilganqal’a – Toʻrtkoʻl shahridan 12 km shimoli sharqda joylashgan. Rejalashtirilishi aylana shaklda, devor bilan oʻrab olingan, umumiy hajmi – 86,5 m 0,6 ga. Yodgorlikning markaziy qismida ikki qavatli inshoot qurilgan, aylana holda, 44.4 m, inshootdan 14,5 m uzoqlikda ikki qatorli mudofaa devor qurilgan. Devor oʻz navbatida toʻqqizta burjga ega, kirish qismi sharqiy devorda joylashgan. Darvoza bir necha aylanma yoʻlaklarga ega boʻlib, „Labirint“ga ega toʻgʻriburchak shaklda yon tomonga oʻsib chiqishi 18 m, ikki yon tomoni yarim aylanali burj bilan kuchaytirilgan umumiy hajmi 0,3 ga. Qal’a xandak bilan oʻrab olinib, kengligi 15 m, chuqurligi 3 m. Markaziy inshootning birinchi qavati 8 xonadan iborat boʻlib, uning balandligi 8,5 m. Tashqi devor avval paxsadan, keyin toʻrt tomoni teng xom gʻishtdan tiklangan, qalinligi 7,2 m. Uy xonalarini ajratgan devor 0,6 – 1,9 m paxsa keyin xom gʻishtdan qurilgan. Uy xonalari balandligi 3,6 m. Ikkinchi qavat yopiq yoʻlak orqali davom etib, devorlari nayza oʻqi shinaklarga ega. SHarqiy tomondan pandus orqali markaziy inshootga kirilgan boʻlib ikkinchi qavatda joylashgan. Burjlar yon tomonga emas, balki inshoot devoridan birmuncha yuqoriga oʻsib chiqqan. Darvoza tashqi devorning sharqiy tomonida joylashgan. Yodgorlik S. P. Tolstov rahbarligida Xorazm ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan topilib, 1951 – 1957-yillarda qazish ishlari olib borildi va olingan ashyolarga qarab, birinchi qavat mil. avv IV asrlarga oidligi aniqlangan. Devor yaqinidan kengiligi 10 metr keladigan xandak utgan. Yodgorlikda madaniy hayot milodiy IV asrda barham topgan.

Adabiyot

• Koy-Krilgan-kala – pamyatnik kul-turm drevnego Xorezma IV v. do n.e. – IV v.n.e. (otv. red. S. P. Tolstov, B. I. Vaynberg), M, 1967.