Pax Europaea

Pax Europaea ( inglizcha: Yevropa tinchligi – tarixiy Pax Romanadan keyin), Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropa boshdan kechirgan nisbiy tinchlik davri bo‘lib, unda Yevropa davlatlari o‘rtasida xalqaro mojarolar yoki urushlar juda kam bo‘lgan. Bu tinchlik ko‘pincha NATO, Yevropa Ittifoqi (YeI) va Yevropa Ittifoqining siyosiy institutlari, shu jumladan Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatini yaratish bilan bog‘liq edi. Nisbatan tinchlik davri Sovuq urush tugashi va Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin, Yugoslaviya urushlari, Shimoliy Irlandiyadagi muammolar va Rossiya bilan bog‘liq yoki uning ichida bo‘lgan turli keskinliklar va urushlarni hisobga olmaganda keng miqyosda saqlanib qoldi.

Yevropa Ittifoqi va undan oldingi davlatlarning tarixiy kengayishi.

Tarixi

Transatlantik hamkorlik va Yevropa integratsiyasi Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropada yaratilgan tinchlikni saqlash uchun mo‘ljallangan. O‘tgan asrlar davomida qit'aning qayta-qayta urush holatiga tushib qolganligi sababli, 1950-yillarda Yevropa hamjamiyatini yaratish davlatlarni shu darajada birlashtirishga kirishdiki, ular o‘rtasida urush bo‘lishi mumkin emas edi. Ayni paytda Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti ham ichkaridan, ham tashqaridan tajovuzni to‘xtatish uchun G‘arbiy Yevropa mamlakatlari o‘rtasida AQSh va Kanada bilan mudofaa bo‘yicha harbiy ittifoq sifatida tuzildi. Yevropa hamjamiyatlari Yevropa Ittifoqiga aylandi va u ham, NATO ham G‘arbiy Yevropa, Shimoliy Yevropa va Janubiy Yevropaning katta qismini qamrab olgan holda kengayib bordi. Garchi Markaziy va Sharqiy Yevropa Varshava Shartnomasi aʼzosi sifatida Sovet Ittifoqi taʼsirida qolgan boʻlsa-da, ular ham 1990-yillargacha Yugoslaviyada bir qator urushlar boshlanib ketgunga qadar, kichik miqyosdagi toʻqnashuvlarni boshdan kechirdilar. Yevropa Ittifoqi mojaroning oldini olishga qodir emasligi uchun tanqid ostiga olindi.

2020-yilga kelib, Yevropa Ittifoqi 27 davlatni o‘z ichiga oldi. Yevropaning unga a'zo bo‘lmagan davlatlarining aksariyati hozirda a'zolikka intilmoqda; 2000-yillarda Yevropa Ittifoqiga oʻn ikki davlat qoʻshildi. Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqidan tashqarida qolgan ko‘pgina Yevropa mamlakatlari unga Yevropa iqtisodiy hududi kabi iqtisodiy bitimlar va shartnomalar bilan bog‘langan. Bir qator sobiq Sovet respublikalari Yevropa Ittifoqiga qo‘shilgan yoki turli Yevropa tashkilotlari bilan birlashish uchun qadamlar qo‘ygan bo‘lsa-da, Rossiya Yevropa institutlaridan mustaqillik darajasini saqlab qoldi. Yevropa Ittifoqi doirasida 1945-yildan beri hech qanday harbiy to‘qnashuv bo‘lmagan, bu G‘arbiy Yevropa hududida Pax Romana davridan beri eng uzun tinchlik davriga aylandi.

Yevropa Ittifoqiga chegaralarida hamda xalqaro miqyosda diplomatik yoʻllar orqali tinchlikni saqlash va faol ravishda mustahkamlashga qaratilgan saʼy-harakatlari eʼtirofi sifatida 2012 yilda tinchlik boʻyicha Nobel mukofoti berildi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropa hududida bir qancha qurolli to‘qnashuvlar sodir bo‘lgan bo‘lsa ham, ularning hech biri Yevropa Ittifoqi a’zolari o‘rtasida bo‘lmagan. Ushbu mojarolarning aksariyati sobiq Yugoslaviya va Sovet Ittifoqida sodir bo‘lgan.

Urushlar ro‘yxati

Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda Yevropadagi urushlar ro‘yxati

(Eslatma: Armaniston, Ozarbayjon va Gruziya Yevropa yoki Gʻarbiy Osiyoning bir qismi hisoblanishi mumkinligi tufayli bu yerda keltirilgan)

• Gretsiya fuqarolar urushi (Gretsiya, 1946-1949)
• Shimoliy Irlandiya mojarosi (1960-1998)
• Basklar mojarosi (1959-2011)
• Kipr favqulodda holati, ( Yunon Kipr ( EOKA ) va boshqalar. Buyuk Britaniya, 1955–1959)
• Sovet Ittifoqining Vengriyaga bostirib kirishi ( Sovet Ittifoqi Vengriyaga qarshi; 1956)
• Chexoslovakiyaga bostirib kirish (Sovet Ittifoqi Chexoslovakiyaga qarshi, 1968)
• Turkiyaning Kiprga bostirib kirishi (Kipr vs. Turkiya, 1974)
• Tog‘li Qorabog‘ mojarosi (Armanistonga vs. Ozarbayjon, 1988-yildan hozirgacha)
• Yugoslaviya urushlari, 1991-2001
  • O‘n kunlik urush (Sloveniya vs. Yugoslaviya, 1991)
  • Xorvatiya Mustaqillik urushi (Xorvatiya vs. Yugoslaviya, 1991–1995)
  • Bosniya urushi (Bosniya vs. Yugoslaviya, 1992–1995)
  • Kosovo urushi (Kosovo vs. Yugoslaviya, 1998–1999)
  • Preshevo vodiysidagi qo‘zg‘olon (Yugoslaviya, 1999–2001)
  • 2001-yil Shimoliy Makedoniya Respublikasidagi qo‘zg‘olon ( Milliy ozodlik armiyasiga qarshi. Shimoliy Makedoniya, 2001)
• Gruziya fuqarolar urushi (Gruziya, 1991-1993)
• Sharqiy Prigorodniy mojarosi (ingush militsiyasiga qarshi. Rossiya, 1992)
• Dnestrbo‘yi urushi (Dnestrbo‘yi vs. Moldova, 1992)
• Chechen-Rossiya mojarosi
  • Birinchi Chechen urushi (1994-1996)
  • Dog‘iston urushi (1999)
  • Ikkinchi Chechen urushi (1999-2000)
• 1997-yilgi Alban qo‘zg‘oloni (Albaniya, 1997)
• Rus-Gruziya urushi (Gruziya vs. Rossiya, 2008)
• Rossiya-Ukraina urushi (2014-yildan hozirgi kungacha)
  • 2014 yil Ukrainadagi rossiyaparast tartibsizliklar
  • Qrimning Rossiya Federatsiyasi tomonidan anneksiya qilinishi (2014)
  • Donbassdagi urush (2014-yildan hozirgi kungacha)
  • 2022 yil Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi
• Kumanovo to‘qnashuvi ( Milliy ozodlik armiyasiga qarshi. Shimoliy Makedoniya, 2015)

Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda Yevropa davlatlari ishtirokidagi urushlar

• Indoneziya mustaqillik urushi (Niderlandiya)
• Suvaysh inqirozi (Buyuk Britaniya va Fransiya)
• Birinchi Indochina urushi (Fransiya)
• Jazoir urushi (Fransiya)
• Ifni urushi (Fransiya va Ispaniya)
• Bizerte inqirozi (Fransiya)
• Angola mustaqillik urushi (Portugaliya)
• Dofar qo‘zg‘oloni (Buyuk Britaniya)
• Gvineya-Bisau mustaqillik urushi (Portugaliya)
• Mozambik mustaqillik urushi (Portugaliya)
• Shaba I va II (Fransiya va Belgiya)
• Folklend mojarosi, 1982 (Buyuk Britaniya)
• Afg‘oniston urushi, 2001-2014 (NATO)
• Iroq urushi, 2003-2011 (Buyuk Britaniya va Polsha)
• Liviyaga harbiy aralashuv, 2011 (NATO)
• Shimoliy Mali mojarosi, 2012–2015 (Fransiya)
• Markaziy Afrika Respublikasi mojarosi (Fransiya)