Qarshi darvozasi
Qarshi darvozasi yoki Qavola[1] — XVI asrda shayboniylar humkronligi davrida Buxoro shahrida qurilgan, hozirgi vaqtda saqlanib qolinmagan mudofaa darvozasi.
| Qarshi darvozasi | |
|---|---|
| Qarshi darvozasi | |
 | |
| Muqobil nom(lar)i | Qavola |
| Joylashuvi | |
| Hudud | Buxoro viloyati |
| Mamlakat |
 Oʻzbekiston |
| Koordinatalar | 39°46′24″N 64°25′55″E / 39.773330°N 64.431940°E |
| Umumiy maʼlumotlar | |
| Qurdirgan hukmdor | Abdulazizxon |
| Qurilishi boshlangan | XVI asr |
| Qurib bitkazilgan | XVI asr |
| Buzilgan yili | 1939-yil |
| Qalʼa (shahar) | Buxoro shahri |
| Arxitekturasi | |
| Meʼmoriy uslubi | Oʻrta Osiyo meʼmorchiligi |
| Qurilish materiali | pishgan gʻisht |
 Qarshi darvozasi xaritada | |
| Qarshi darvozasi | |
 Tashqi tasvir
| |
|---|---|
|
Qarshi darvozasi[1] |
Darvoza Buxoro qalʼasining sharqiy mudofaa devorlariga oʻrnatilgan boʻlib, shaharnig qadimdan mavjud 11 darvozasidan biri boʻlgan. Darvozaning yaqin hududiga XIX asr oxirida Buxoro amirning mablagʻi hisobidan „Kogon—Buxoro“ temiryoʻlining tor yoʻnalishi qurilganidan soʻng darvoza alohida ahamiyat ega boʻldi. Bu darvoza 1939-yilda „Buxoro operatsiyasi“ uchun Mixail Frunze tomonidan Qizil armiyaning asosiy kuchlari joʻnatilgan ikki darvozadan biri boʻlgan. 1939-yil 17-mayda sovet hukumati tomonidan „shahardagi tirbandlikni yoʻqotish“ vaji bilan darvoza buzib tashlanadi[1]. Hozirgi kunda darvozaning joyiga ramziy darvoza qoʻyilgan.
Darvozaning nomi Qarshi shahri nomiga qoʻyilgan, chunki shahar Buxoro bilan doimiy va koʻp asrlik mustahkam aloqlarni oʻrnatgan. Shuningdek, darvoza orqali oʻtadigan katta yoʻl Buxoro amirining yozgi qarorgohi Shirbudunga olib borgan. Amir Muzaffar hukmronligi davrida saroy amaldorlarining katta otryadi Qavola darvozasi bo'ylab joylashgan edi. Amir Abdulahadxon davrida (1885—1910) darvoza orqali Yangi Buxorodan yo poytaxt pochtasigacha tosh yoʻl yotqizilgan[1]. Keyinroq Buxoroga temiryo'l kelishi bilan tovarlarning asosiy qismi — paxta, qorako'l mo'ynasi, gazlama va boshqa tovarlar shaharning bu darvozasidan olib chiqilib, Buxoro chegarasiga jo'natilgan.
1920-yil 29-avgust — 2-sentyabrda Mixail Frunze qo'mondonligi ostidagi Qizil armiyaning Buxoroga hujumi chog'ida hujumchilarning asosiy zarbasi aynan Qavola darvozasiga yo'llangan. Ushbu harbiy operatsiyani amalga oshirish uchun Qizil Armiya Turkiston fronti qoʻmondonligi tomonidan 6000—7000 ta nayza, 2300—2690 ta qilich, 35 ta yengil va 5 ta ogʻir qurol, 8 ta zirhli texnika, 5 ta zirhli poyezd va 11 ta samolyot ajratilgan. Turkiston hududidagi milliy harbiy tuzilmalar va Buxoroning oʻzida boʻlgan Yosh buxoroliklar hamda buxorolik kommunistlarning inqilobiy otryadlari bu hisobga kirmagan. 1920-yil 20-avgustga kelib amir qurolli kuchlari muntazam armiya va tartibsiz militsiya qismlaridan iborat boʻlgan. Muntazam armiyaning kuchlari 8725 nayza va 7580 qilich, 23 ta yengil qurol va 12 ta pulemyotdan iborat edi. Viloyat hukmdorlari (beklar) tomonidan joylashtirilgan tartibsiz qo'shinlar qo'lida taxminiy hisob-kitoblarga ko'ra, 2 pulemyot va 32 qurol bilan 27000 nayza va qilich boʻlgan. Artilleriyaning aksariyat qismi eskirgan modellardan iborat edi (masalan, cho'yan yoki tosh o'qlarni otuvchi silliq teshikli cho'yan to'plar).
Hujumning birinchi kuni 1920-yil 29-avgustda bir vaqtning oʻzida ikkita qarama-qarshi nuqtada: sharqiy Qarshi va janubi-gʻarbiy Qorakoʻl shahar darvozalarida hujum boshlandi. Shahar himoyachilari qattiq qarshilik ko'rsatishdi va hujumning birinchi kunida dushman faqat shahar istehkomlariga yaqinlashishga muvaffaq boʻlgan, ammo ularni qo'lga kirita olmadilar.
31-avgust kuni Qizil Armiya qo'mondonligi asosiy zarbani endi Qarshi darvozasiga berishga qaror qildi, hujumga tayyorgarlik 30-avgustda artilleriya bilan boshlandi va og'ir artilleriya shaharga yaqinlashdi. 31-avgustda guruh qo'mondonligi deyarli barcha kuchlarini Qarshi darvozasiga to'pladi.
1-sentabr kuni soat 5 da Qarshi darvozasiga bostirib kirish uchun harakat boshlandi. Qarshi va Samarqand darvozalari tagiga 800 kilogramdan ortiq porox koʻmilib portlatilgan[2]. Bu safar muvaffaqiyat bilan yakunlandi: ogʻir koʻcha janglaridan soʻng, oʻsha kuni soat 17 larda Koʻhna Buxoro butunlay sovet qoʻshinlari qoʻliga oʻtdi. Qarshi darvozasi portlatilgandan soʻng, 1-sentyabr kechqurun qizil askarlar Buxoro shahriga bostirib kirgan. Hujumlar natijasida Qarshi darvozasi yonidagi guzarning yarmi yonib ketgan.
Qarshi darvozasi XX asr boshlarida qayta qurilgan. Taʼmirlash paytida Yevropa namunasidagi gʻishtlardan foydalanilgan. Qarshi darvozasi minoralarining diametri gʻayrioddiy katta, ikki qator teshiklari bor edi.
1939-yil 17-maydagi tarixiy hujjatda taʼkidlanganidek, „Buxoro shahrining rekonstruksiya qilinishi va transport tarmogʻini kengaytirish munosabati bilan“ Buxoro shahar kengashiga shahardagi harakatni sekinlashtirgani uchun Qarshi (Qavola) shahar darvozalarini ularga tutash shahar devori bilan buzishga ruxsat berildi.
Qarshi (Qavola) darvozasi 1941-yilda butunlay demontaj qilingan.
Bugungi kunda sobiq Qarshi darvozasining oʻrnida „Sharq-2“ mikrorayonidan „Labi Hovuz“ meʼmoriy majmuasigacha boʻlgan katta yoʻl bor.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Vorota Karshi (ili Kavola)“ (rus tilida). rusrav.uz (2018-yil 9-dekabr). 2022-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-dekabr.
- ↑ Qahramon Rajabov „“Benzin va bomba tugagunga qadar” shaharni vayron qilishga buyruq berilgan – Buxoroning bombardimon qilinishi“. oyina.uz (2022-yil 22-iyul). Qaraldi: 23-iyul 2023-yil.
Adabiyotlar
tahrir- Lazar Rempel. Dalekoye i blizkoye. Buxarskiye zapisi (rus tilida). Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyoti, 1981 — 304-bet.