Vikipediya

Ras al-Ayn

Ras al-Ayn (arabcha: رَأْس ٱلْعَيْن, Raʾs al-ʿAyn, kurdcha: سەرێ کانیێ, Serê Kaniyê, klassik suryoniycha:ܪܝܫ ܥܝܢܐ, Rēš Aynā[2]) Suriya shimoli-sharqidagi Hasaka muhofazasidagi shahar, Suriya va Turkiya chegarasida joylashgan.

Ras al-Ayn

arabcha: رَأْس ٱلْعَيْن
Shahar
36°51′01″N 40°04′14″E / 36.85028°N 40.07056°E / 36.85028; 40.07056
Mamlakat Suriya
muhofaza Al-Hasaka
tuman Ras al-Ayn
Markazi balandligi 360 m
Rasmiy til(lar)i arab tili
Aholisi
 (2004)
 29,347[1]
Vaqt mintaqasi UTC+3
Telefon kodi +963 52
Ras al-Ayn xaritada
Ras al-Ayn
Ras al-Ayn

Yuqori Mesopotamiyadagi eng qadimgi shaharlardan biri boʻlgan Ras al-Ayn hududida kamida Neolit davridan (miloddan avvalgi 8000 yillar) beri aholi yashab kelmoqda. Keyinchalik qadimiy oromiylarning Sikkan shahri, Rimning Resaina shahri va Vizantiyaning Teodosiopolis shahri nomi bilan mashhur boʻlgan shaharcha bir necha bor vayron qilingan va qayta tiklangan, oʻrta asrlarda esa bir necha musulmon sulolalari oʻrtasida shiddatli janglar boʻlgan. 1921-yilgi Anqara shartnomasi bilan Ras al-Ayn boʻlingan shaharga aylandi, uning shimoliy qismi, bugungi Jeylanpinar Turkiyaga berildi.

29 347 nafar aholisi bilan[1] shahar al-Hasaka muhofazasining uchinchi yirik shahri va Ras al-Ayn tumanining maʼmuriy markazi.

Fuqarolar urushi davrida shahar 2012-yil noyabrdan beri Suriya muxolifat kuchlari va YPG oʻrtasida qarama-qarshilik markaziga aylangan va 2013-yil iyulida YPG tomonidan egallangan. Keyinchalik 2019-yilda Turkiyaning shimoli-sharqiy Suriyaga hujumi chogʻida turk qurolli kuchlari va Suriya milliy armiyasi tomonidan egallangan[3][4][5][6].

Etimologiyasi

tahrir

Shahar haqida birinchi eslatma Ossuriya shohi Adad-nirari II (miloddan avvalgi 911-891) davrida Akkadchada Rēš ina shaklida uchraydi[7]. Arabcha Ras al-Ayn nomi akkadcha nomning soʻzma-soʻz tarjimasi boʻlib, „buloq boshi“[7] yoki idiomatik ravishda, „buloq tepaligi“, quduq yaqinidagi koʻzga koʻringan togʻ maʼnosini beradi.

 
Oʻrta asr Jazira xaritasi (Yuqori Mesopotamiya), Ras al-Ayn Diyor Rabi’a maʼmuriy boʻlinmasining bir qismi sifatida koʻrsatilgan

Qadimgi yunon geografi Ptolemey (vafoti 168) shaharni Raisena deb atagan[8]. Rim imperiyasining bir qismi boʻlgan shahar Ressaina/Resaina deb nomlangan[9]. Yana bir nomi esa 380-yilda shaharni kengaytirgan imperator Feodosiy I sharafiga Teodosiopolis boʻlgan[8]. 11-asrda yashagan arab geografi Muhammad al-Idrisiy shaharga tashrif buyurib, uning nomini Ras al-Ayn deb tilga olib, uni Diyor Rabiʼaning (arablarning Rabi’a qabilasi qarorgohi) bir qismi deb atagan. U, shuningdek, shaharni suvi koʻp boʻlgan, Xobur daryosining katta qismi boshlanadigan 300 ga yaqin buloqli katta shahar deb taʼriflagan[10]. Ras al-Ayndan tashqari, oʻrta asr arab musulmon manbalari shaharni baʼzan Ayn Verda deb ham atashadi[8]. XIX asr ingliz manbalari shaharni Ras Ain, Ain Verdeh (1819)[11] yoki Ras el Ain (1868) deb atashadi[8]. Kurdcha Serê Kaniyê nomi ham „buloq boshi“ yoki „favvora boshi“ degan maʼnoni anglatadi, bu suv manbalari joylariga ishora qiladi. Bu ism, ehtimol, qadimgi somiy nomining zamonaviy soʻzma-soʻz tarjimasi hisoblanadi[manba kerak].

 
1910-yildagi Britaniya etnografik xaritasi qizil ellipsda (yuqori markazda) „Ras-el-Ayn“ nomini koʻrsatadi. Moviy rang arab aholisini, sariq rang esa kurdlarni anglatadi
 
„Ras al-Ayn“ (رأس العين) (qizil doirada, yuqori markazda) koʻrsatilgan 1893-yilgi Usmonli xaritasi

Geografiyasi va iqlimi

tahrir

Ras al-Ayn Suriya shimolidagi Jazira mintaqasidagi Yuqori Xobur havzasida joylashgan. Furotning eng katta irmogʻi boʻlgan Xobur Turkiya chegarasini shahardan janubi-gʻarbda 4 kilometr (2.5 mi) uzoqlikda joylashgan Tell Halaf shahri yaqinida kesib oʻtadi. Shonliurfa viloyatidagi Karaja vulqonining boshidan kelib chiqqan yer usti oziqlantiruvchilar odatda yozda suv tashimaydi, Turkiya Jeylanpinar hududini sugʻorish uchun Otaturk suv omboridan suv olib keladi. Yuqori Xobur suvining 80% dan ortigʻi Turkiyadan kelib chiqqan boʻlsa-da, bu asosan yer osti oqimi sifatida paydo boʻladi[12]. Demak, yer usti oqimlari emas, balki Ras al-Ayn hududining yirik karst buloqlari daryoning asosiy koʻp yillik manbai hisoblanadi[13].

Ras al-Ayn buloqlari

tahrir

Ras al-Aynda 100 dan ortiq tabiiy buloqlar bor. Eng mashhur buloq Nab’a al-Kibrit boʻlib, mineral tarkibi juda yuqori, tarkibida kalsiy, litiy va radiy mavjud.

Suv taʼminoti

tahrir

Hasaka muhofazasiga suv tarqatuvchi Allouk suv nasos stansiyasi Ras al-Aynga yaqin joylashgan. Turk istilosi boshlanganidan beri suv taʼminoti bir necha marta uzilib qolgan[14]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochqinlar boʻyicha Oliy Komissarligi maʼlumotlariga koʻra, avvalroq stansiya Al-Hasaka, Tell Tamer va Al-Havl qochqinlar lageridagi 460 000 ga yaqin odamni taʼminlagan, biroq 2020-yilning mart oyida soʻnggi uzilishdan beri suv kelmay qoʻygan[15].

Tarixi

tahrir
 
 
Tell Fekheriyeda qazilgan ikkita neolit haykalchasi (miloddan avvalgi 9000–7000), bitumli gips va tosh qoʻshilgan.
Sharq instituti muzeyi, Chikago, AQSh.

Neolit va qadimgi tarixi

tahrir

Ras al-Ayn hududida kamida Neolit asridan (miloddan avvalgi 8000 yillar) beri aholi yashab kelmoqda. Bugungi Ras al-Ayn miloddan avvalgi 2000-yildan beri manzilgoh sifatida maʼlum. U miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshida oromiylarning Bit Bahiani qirolligining bir qismi boʻlgan qadimgi Sikkan shahri edi. Arxeologik joy Tell Fekheriye tepaligining janubiy chekkasida joylashgan boʻlib, uning atrofida, shahar markazidan atigi bir necha yuz metr janubda bugungi Ras al-Ayn qurilgan. 1979-yilda olib borilgan qazishmalar paytida mashhur Tell Fekheriye ikki tilli yozuv topilgan. Yaqin atrofdagi Tell-Xalaf shahri ham oromiy shaharning eski oʻrnidir.

Klassik davr

tahrir

Keyingi davrlarda shahar „Rhesaina“, „Ayn Varda“ va „Teodosiopolis“ nomi bilan mashhur boʻlib, Teodosiopolis nomi aholi punktiga shahar maqomini bergan Vizantiya imperatori Feodosiy I nomi bilan atalgan. Armanlarning Karin shahri (zamonaviy Arzirum) ham Teodosipolis deb atalgan, bu ularni bir-biridan ajratishni qiyinlashtirgan[16].

Sosoniylar shaharni ikki marta 578 va 580-yillarda vayron qilgan va keyinchalik qayta qurib, bu yerda Sosoniylarning uchta akademiyalaridan birini tashkil qilgan (qolgan ikkitasi Gundishopur va Ktesifon).

Oʻrta asrlar tarixi

tahrir

Shahar 640-yilda arablar qoʻliga oʻtdi, ular shaharning aholisi tashlab ketgan qismini musodara qildilar[16]. Vizantiyaliklar 942-yilda shaharga bostirib kirib, koʻplab asirlarni oldilar. 1129-yilda salibchi Josselin I shaharni qisqa muddat ushlab turishga muvaffaq boʻldi va uning koʻplab arab aholisini oʻldirdi[16].

Shaharda Gʻarbiy Suriya yepiskopi va koʻplab monastirlar boʻlgan. Shaharda, shuningdek, ikkita masjid va Sharqiy Suriya cherkovi hamda koʻplab maktablar, hammomlar va bogʻlar boʻlgan[16].

Ras al-Ayn 12—13-asrlarda Zangiylar, Ayyubiylar va Xorazmshohlar oʻrtasida kurashga aylangan. U 14-asr oxirida Amir Temur tomonidan egallandi va al-Jaziradagi yirik shahar sifatidagi rolini yoʻqotdi[16].

Usmonli tarixi

tahrir

19-asrda Kavkazni egallagan ruslardan qochgan musulmon chechen qochqinlarining koloniyasi Usmonli imperiyasi tomonidan shaharchaga joylashtirildi[8]. Usmonlilar qochqinlarni nazorat qilish va himoya qilish uchun ming askar uchun kazarma va qal’a ham qurdilar[8].

Arman genotsidi paytida Ras al-Ayn deportatsiya qilingan armanlarni yigʻish joylaridan biri boʻlgan. 1915-yildan 1,5 million arman Onadoʻlining har tarafidan koʻchirilgan va aksari Suriya choʻlida oʻlim marshiga majburlangan[17]. Ras al-Ayn yaqinidagi choʻl oʻlim lagerlarida 80 000 ga yaqin armanlar, asosan ayollar va bolalar oʻldirilgan[18]. Janubdagi Dayr uz-Zavr lagerlari kabi, Ras al-Ayn lagerlari ham „arman azobining sinonimi“ga aylandi.

Zamonaviy tarixi

tahrir

Usmonli imperiyasining qulashi va 1921-yilgi Anqara shartnomasidan keyin Ras al-Ayn boʻlindi, shaharning shimoliy mahallalari, bugungi Jeylanpinar Turkiyaga oʻtkazib berildi. Bugungi kunda ikki shaharni devor bilan oʻralgan chegara chizigʻi va Turkiya tomonida Berlin-Bagʻdod temir yoʻli ajratib turadi. Yagona chegara oʻtish joyi Ras al-Aynning gʻarbiy chekkasida joylashgan. Shahar dastlab Fransiya mustamlaka imperiyasining Suriya va Livan uchun mandati va 1946-yildan mustaqil Suriya davlati tarkibiga kiritildi.

Fuqarolar urushi

tahrir

Fuqarolar urushi paytida Ras al-Ayn uzoq davom etgan Ras al-Ayn jangi bilan qamrab olingan. 2012-yil noyabr oyi oxirida al-Nusra fronti va FSA isyonchilari Suriya armiyasi pozitsiyalariga hujum qilib, ularni shahardan chiqarib yuborgan. Keyingi sakkiz oy davomida boshidanoq kurdlar koʻp boʻlgan Xalq himoyasi boʻlinmalari (YPG) asta-sekin oʻz pozitsiyasini mustahkamladi va oxir-oqibat jihodchi boʻlmagan FSA fraksiyasi bilan ittifoq tuzdi. 2013-yil 21-iyulda bu ittifoq kechasi davom etgan shiddatli janglardan soʻng jihodchilarni chiqarib yubordi.

2019-yil oktyabr oyida Turkiyaning Suriya shimoli-sharqiga hujumi paytida, ikkinchi Ras al-Ayn jangida turk armiyasi va ittifoqdosh Suriya milliy armiyasi tomonidan hujumga uchraguniga qadar shahar keyingi olti yil davomida Rojava mintaqasi tarkibiga kirdi[4][19]. 11 kunlik toʻqnashuvlar va qamaldan soʻng Suriya Demokratik kuchlari oʻt ochishni toʻxtatish kelishuvi doirasida Ras al-Ayndan chekindi[20].

Portlashlar

tahrir

2020-yil 10-dekabr kuni Ras al-Ayndagi Turkiya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Suriya milliy armiyasi isyonchilari tomonidan nazorat-oʻtkazish punktida bomba oʻrnatilgan avtomobil portladi[21]. Talofatlar haqidagi xabarlar turlicha boʻlgan, biroq bir qancha manbalarga koʻra, portlash oqibatida 10 dan ortiq odam, jumladan, 2 turk askari halok boʻlgan[21][22][23]. Turkiya hukumati avtomobil portlashi uchun Xalq himoyasi boʻlinmalarini (YPG) aybladi, chunki Turkiya ularni Kurdiston ishchi partiyasi (PKK) bilan aloqador deb daʼvo qiladi[24][25]. ABC telekanali maʼlumotlariga koʻra, hech qaysi guruh portlash uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olmadi[22].

Portlash 2021-yilning yanvar va fevral oylarida davom etdi[26][27].

Aholisi

tahrir
Aholining oʻsishi
YilAholi±%
198114 278—    
200429 347+105.5%

2004-yilda aholisi 29 347 nafar edi[1]. 2019-yil oktyabrda Turkiya/SMA tomonidan egallanishidan oldin aholisining katta qismi arablardan tashkil topgan[28][29], kurd, ossuriy, arman, turkman va chechen ozchiliklari yashaydigan shahar deb taʼriflangan[30]. Turk bosqinidan keyin sodir etilgan urush jinoyatlari kurdlar, nasroniylar va boshqa ozchiliklarning shahardan chiqib ketishiga sabab boʻldi[31]. Turkiya hukumati Suriyaning boshqa qismlaridan asosan suriyalik arab qochqinlarni Ras al-Aynga joylashtirishi shaharning demografik holatini yanada oʻzgartirdi[31][32].

Shahardagi cherkovlar

tahrir
  • Avliyo Tomas Apostol Suriya provaslav cherkovi (كنيسة مار توما الرسول للسريان الأرثوذكس)
  • Mari Magdalina Suriya katolik cherkovi (كنيسة مريم المجدلية للسريان الكاثوليك)
  • Avliyo Hagop arman provaslav cherkovi (كنيسة القديس هاكوب للارمن الارثوذكس)
  •  
    Shahar markazidagi odamlar
  •  
    Provaslav cherkovi
  •  
    2013-yil oktyabrdagi shahar koʻrinishi. Suriya fuqarolar urushi davomida shahar SDK nazorati ostida qolgan

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „2004 Census Data for Nahiya Ras al-Ayn“ (ar). Syrian Central Bureau of Statistics. Also available in English: UN OCHA. „2004 Census Data“. Humanitarian Data Exchange.
  2. ↑ Thomas A. Carlson et al., “Reshʿayna — ܪܝܫ ܥܝܢܐ ” in The Syriac Gazetteer last modified December 9, 2016, http://syriaca.org/place/172.
  3. ↑ „Kurdish-led fighters battle pro-Turkish forces for control of key border town“ (en). Middle East Eye. Qaraldi: 2023-yil 5-iyul.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Turkey claims capture of key Syrian border town as offensive continues“ (en). NBC News. Qaraldi: 2019-yil 12-oktyabr.
  5. ↑ „8 days of Operation "Peace Spring": Turkey controls 68 areas, "Ras al-Ain" under siege, and 416 dead among the SDF, Turkish forces and Turkish-backed factions • The Syrian Observatory For Human Rights“ (2019-yil 17-oktyabr).
  6. ↑ „Turkish army takes control over Syrian border city of Ras al-Ayn - TV“. TASS.
  7. ↑ 7,0 7,1 Dominik Bonatz. The Archaeology of Political Spaces: The Upper Mesopotamian Piedmont in the Second Millennium BCE. Walter de Gruyter, 1 April 2014 — 61–-bet. ISBN 978-3-11-026640-5. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Taylor, John George „Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, in 1866“, . The Journal of the Royal Geographical Society Royal Geographical Society: , London, 1868 — 281–360, here: 346–350-bet. 
  9. ↑ J. B. Bury. History of the Later Roman Empire. Courier Corporation, 18 July 2012 — 94–-bet. ISBN 978-0-486-14338-5. 
  10. ↑ Muhammad al-Idrisi. نزهة المشتاق في اختراق الآفاق: Or, Tabula Rogeriana. عالم الكتب, 1154 — vol. 2, 661-bet. 
  11. ↑ Abraham Rees. The Cyclopædia: Or, Universal Dictionary of Arts, Sciences, and Literature. Longman, Hurst, Rees, Orme & Brown, 1819 — 449–-bet. 
  12. ↑ Greg Shapland „The Tigris–Euphrates Basin“, . Rivers of Discord: International Water Disputes in the Middle East. London: Hurst & Company, 1997 — 103–143, here: 127-bet. ISBN 1-85065-214-7. 
  13. ↑ ; William A. Mitchell „A critical pressure point: The Ceylanpinar/Ras al-Ayn Area“, The Euphrates River and the Southeast Anatolia Development Project. Carbondale and Edwardsville: Southern Illinois University Press, 1991 — 222-bet. ISBN 0-8093-1572-6. 
  14. ↑ „Turkish-backed group's disruption of water puts 460,000 people at risk, UNICEF warns“. www.kurdistan24.net. Qaraldi: 2020-yil 24-mart.
  15. ↑ „Interruption to key water station in the northeast of Syria puts 460,000 people at risk as efforts ramp up to prevent the spread of Coronavirus disease“ (en). www.unicef.org. Qaraldi: 2020-yil 24-mart.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen. The Encyclopaedia of Islam: NED-SAM. Brill, 1995 — 433 f-bet. 
  17. ↑ „Armenian genocide survivors' stories: 'My dreams cannot mourn'“. the Guardian (2015-yil 24-aprel).
  18. ↑ Sondhaus, Lawrence. World War One: The Global Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 2011 — 390-bet. ISBN 978-0-521-51648-8. 
  19. ↑ „Turkey claims capture of key Syrian border town“ (en). www.aljazeera.com. Qaraldi: 2023-yil 5-iyul.
  20. ↑ „Kurdish forces depart border city of Ras al-Ayn as part of cease-fire with Turkey“. Qaraldi: 2019-yil 27-noyabr.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Car bomb kills at least four in Turkish-controlled north Syria“ (en). Reuters (2020-yil 10-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.
  22. ↑ 22,0 22,1 „Car bomb in Syrian city kills 2 Turkish soldiers, 2 locals“ (en). ABC News. Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.
  23. ↑ Welle (www.dw.com), Deutsche „16 Menschen sterben bei Anschlag in Syrien | DW | 10.12.2020“ (de-DE). DW.COM. Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.
  24. ↑ Fox, Tessa „Civilians flee Ain Issa, northeast Syria as clashes escalate“. www.aljazeera.com.
  25. ↑ „Car bomb explosion kills 11 in rebel-held area in NE Syria - Xinhua | English.news.cn“. www.xinhuanet.com.
  26. ↑ Musa, Esref; Koparan, Omer; Karaahmet, Ahmet; Misto, Mohamad; Ozcan, Ethem Emre. „4 civilians dead, 37 injured in Syria bomb blasts“. www.aa.com.tr (2021-yil 2-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 23-noyabr.
  27. ↑ Musa, Esref; Ozcan, Ethem Emre. „Twin blasts hit northern Syrian district of Ras al-Ayn“. www.aa.com.tr (2021-yil 3-mart). Qaraldi: 2022-yil 23-noyabr.
  28. ↑ „Christians Killed on Syria's Front Lines“. Christianity Today.
  29. ↑ „How will Syrian border towns react to Turkey's Operation Peace Spring?“. Arab News (2019-yil 10-oktyabr).
  30. ↑ „Subscribe to The Australian | Newspaper home delivery, website, iPad, iPhone & Android apps“. www.theaustralian.com.au.
    Mohammed Rwanduzy. „Turkish-backed groups continue looting, lawlessness in Sari Kani“. Rudaw.
    David Enders. „Rebels capture Ras al Ayn, 1st town to fall in Syria's Kurdish region“. Mcclatchy DC.
    „US, Allied Kurdish Force Conduct Patrol on Syrian Border“. Asharq AL-awsat.
    „Turkish army captures key Kurdish city in Syria's Hasakah - Xinhua | English.news.cn“. www.xinhuanet.com.
  31. ↑ 31,0 31,1 „Inside the ethnic cleansing of Turkey's Syrian 'safe zone'“. The Independent (2020-yil 16-may).
    „Turks and jihadists in 'soft' ethnic cleansing of Kurds and Christians in North East Syria“. www.asianews.it.
    Ensor, Josie. „Kurds watch their homes burn from afar as picture of 'ethnic cleansing' emerges“ (2019-yil 17-noyabr).
    „Ethnic cleansing already taking place in Turkey's Syrian safe zone - Independent“. Ahval.
  32. ↑ „Majority of refugees forced to return to Turkey's Syria safe zone - report“. Ahval.

Havolalar

tahrir

  Vikiomborda Ras al-Ayn, al-Hasakah Governorate mavzusiga oid fayllar bor 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ras_al-Ayn&oldid=4302414" dan olindi