Sayfiddin Boxarziy
Sayfiddin Boharziy, (asl ismi Abu-l-Mali Said ben-al-Mutahxir; 1190—1261) — xalq orasida shayx al-alam"(dunyo shayxi), musulmon Sharqida mashhur soʻfiy shayxi, tasavvuf shoiri va ilohiyot olimi Bokning Xuroson viloyatida tugʻilgan. Hamidalloh Qazviniyning yozishicha, u Hirot va Nishopurda tahsil olgan, u yerda oʻsha davrda odatiy diniy va huquqiy taʼlim olgan va tez orada soʻfiy boʻlgan. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Sayfiddin Boharziy Makka va Madinaga ziyorat qilgan, musulmon huquqining durdonasini oʻrgangan „al-Hidoya“[1][2].
| Sayfiddin Boxarziy | |
|---|---|
| Tavalludi | 1190 |
| Vafoti | 1261 |
Xorazmga koʻchib oʻtib, Oʻrta Osiyoda soʻfiylar birodarligi (tarikat) asoschisi Kubroviyaning (1145—1221) mashhur shayx Najm ad-din Kubroning (1145—1221) sanoqli muridlari (shogirdlari) qatoriga qabul qilingan, u 1122-yilda Xorazmni moʻgʻullar bosib olishi paytida vafot etgan. Kubroviyaning soʻfiy birodarligi Oʻrta Osiyo tasavvuf maktabini ifodalagan, anʼanaviy ravishda sunniy boʻlgan va Abu Bakr yoki Ali ibn Abu Tolibga maʼnaviy meros (sanad) zanjiri oʻrnatgan.
Sayfiddin Boharziyning soʻfiy zohidligining tabiati haqida turli manbalarda xabar berilgan. Xususan, XV asr shoiri. Abdurahmon Jomiyning aytishicha, Sayfiddin Boharziy ustozi Najmiddin Kubro tomonidan Buxoroga yuborilgan va u yerda shayx 40 yilga yaqin yashagan. Shayx Buxoroda nufuzli mavqega ega boʻlgan, aholi oʻrtasida mashhurlik va moʻgʻul hukmdorlari oʻrtasida katta taʼsirga ega boʻlgan, 1273—1276-yillarda vayron qilingan yirik maʼnaviyat maktablaridan biri — Xoniye madrasasining mudarrisi va mutavvali (vaqf jamgʻarmalari boshqaruvchisi) edi. Chingiziylar oʻrtasidagi oʻzaro urush paytida Buxoroning navbatdagi pogromida.
Sayfiddin Boharziy moʻgʻullar istilosi bilan bogʻliq barcha voqealarga faol munosabatda boʻldi. Maʼlumki, bu ogʻir damlarda soʻfiylar xalqni noumid qarshilikka chorlashda boshqalardan koʻra koʻproq gʻayratli boʻlgan. Sayfiddin Boharziy moʻgʻullar istilosining butun ogʻriqli jarayonini kuzatdi, mahalliy aholining shafqatsizligini, maʼnaviy tanazzulini koʻrdi va xalqni haqiqiy qadriyatlarni tiklashga chaqirdi.
Sayfiddin Boharziy taʼsirida alohida moʻgʻullar islom dinini qabul qila boshladilar, masjid va madrasalar qurilishiga homiylik qildilar. Islom dinini qabul qilgan hukmdorlar Shayx Sayfiddin Boharziyning duosini olishni sharaf deb bilganlar. Oltin Oʻrda xoni Berke buyuk shayx qoʻlidan Islomni qabul qilish uchun Volganing quyi oqimidan Buxoroga maxsus yetib keldi.
Nufuzli Shayx Boharziy taʼsirida baʼzi moʻgʻullar ham islom dinini qabul qila boshladilar. Sayfiddin Boharziy va Berke haqida eshitgan. U oʻzining hurmati belgisi sifatida unga payza — maqtov yorligʻining analogi boʻlgan planshetni sovgʻa sifatida yubordi. Shayxning munosabati oʻziga xos edi.
„Tarix baybarsa“ („Baybars solnomasi“) koʻp jildli asari muallifi Rukn-ad-din-Baybars Berke qanday sharoitda musulmon boʻlganini batafsil bayon qilgan[3].
U Berke mamlakati taxtiga oʻtirdi. U islomni qabul qildi, taqvodor boʻldi, din mayoqlarini oʻrnatdi, musulmonlar qonun-qoidalarini tarqatdi… Oʻz mamlakatining turli hududlarida masjid va madrasalar qurishga kirishdi. Uning islom dinini qabul qilishiga ash-shayx Najm ad-din Kubro … muridlarini yirik shaharlar oʻrtasida taqsimlaganligi sabab boʻlgan. Yuborildi … Sayfiddin Boharziy — Buxoroga[4].
Sayfiddin Boharziy arab va fors tillarida yozgan bir qancha klassik asarlar muallifi edi. „Sharx“, „al-asmo al-husno“, „Risolya dar ishk“ (tasavvufiy ishq risolasi), „Ruboiyat“, „Vokai hilvat“ (tanglik kunlaridagi voqealar), „Vasiyatnoma (vasiyat)“, „Ruznoma“ bizning davrimizgacha yetib kelgan[5].
Sayfiddin Boharziy Fathoboddagi xonaqoning (xalifaning) boshligʻi boʻlib, xonaqoni boshqargan va unda 40 yilga yaqin yashagan. Shayx 1261-yilda vafotidan soʻng Buxoroning bosh ziyoratgohi boʻlgan Fatxoboddagi soʻfiylar birodarligining mafkuraviy markazi, maʼnaviy asosi boʻlgan xonaqoh hududida maxsus qurilgan qabrga dafn etilgan. Muhtaram dafn etilgan joy yonida 1358-yilda Buyan-Kulixon maqbarasi, XIV asr oxirida esa qadimiy qabr oʻrnida Sayfiddin Boharziy maqbarasi qurilgan.
Adabiyotlar
tahrir- Alisher Navoiy, Nasoyim ul muhabbat (Mukammal asarlar toʻplami, 20 j.li), 17j., T., 2001; Trimingem Dj., Sufiyskiye ordena v islame, M., 1989; Gafurova R. L., Kitobi Mullazade, T., 1992; Buxoro Sharq durdonasi, T., 1997.
Manbalar
tahrir- ↑ http://www.advantour.com/rus/uzbekistan/sufism/bokharzi.htm/ (Wayback Machine saytida 2016-07-10 sanasida arxivlangan) „Sheyx al-alam“ — Sayf ad-Din Boxarzi
- ↑ Q. Rajabov.OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000.
- ↑ A.Ye. Stepanchenko „Islam v Uluse Djuchi: Ot Berke do Djanibeka“. http://islam.in.ua/ru/istoriya/islam-v-uluse-dzhuchi-ot-berke-do-dzhanibeka
- ↑ Istoriya Kazaxstana v arabskix istochnikax. „Dayk-press“, t.І, Almati, 2005. — S. 113
- ↑ Istoriya Kazaxstana v arabskix istochnikax. „Dayk-press“, t.І, Almati, 2005. — S. 114
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |