Skalyar (fizika)
Fizikada skalyarlar (yoki skalyar miqdorlar, skalyar kattaliklar) vektor fazo asosidagi oʻzgarishlarga (yaʼni, koordinatalar tizimini oʻzgartirish) taʼsir qilmaydigan fizik miqdorlardir. Skalyar kattalik koʻpincha oʻlchov birliklari bilan birga keladi, "10 sm ". Vektor fazosi asosining oʻzgarishi vektorning tavsifini ishlatiladigan bazis nuqtai nazaridan oʻzgartiradi, lekin vektorning oʻzini oʻzgartirmaydi, skalyar esa bu oʻzgarishga hech qanday aloqasi yoʻq. Nyuton mexanikasi kabi klassik nazariyalarda skalyarlarning bu fizik taʼrifi aylanishlar yoki aks ettirishlar skalyarlarni saqlab qolishini anglatadi, relativistik nazariyalarda esa Lorents oʻzgarishlarida yoki fazo-vaqt almashtirishlarida skalyar kattaliklarsaqlanadi.
Fizikadagi skalyar matematikada ham skalyardir (vektor fazosini aniqlash uchun ishlatiladigan maydon elementi sifatida). Vektor fazo asosining oʻzgarishiga taʼsir qilmaydigan jismning massasi uchun fizik skalyar kabi, u haqiqiy sonlar maydonining elementi sifatida haqiqiy son bilan tavsiflanadi. F maydoni F maydonidagi F vektor fazosi boʻlganligi sababli, F da aniqlangan qoʻshish vektor qoʻshilishi va F da aniqlangan koʻpaytirish skalyar koʻpaytirishdir, massa ham matematik skalyardir. Masofa, zaryad, hajm, vaqt, tezlik (tezlik vektorining moduli)[1] kabi boshqa miqdorlar ham xuddi shunday maʼnoda matematik va fizik skalyardir.
Skalyar maydon tahrir
Skayarlar asosan vektorlar va tensorlar kabi koʻp oʻlchovli miqdorlarning maxsus holatlari sifatida koʻrib chiqilishi mumkin. Shuning uchun fizik skalyar maydonlar vektor maydonlari, spinor maydonlari va tensor maydonlari kabi umumiyroq maydonlarning maxsus holati sifatida qaraladi.
Boshqa fizik miqdorlar singari, skalyarning fizik miqdori ham, odatda, uning fizik maʼnosini taʼminlash uchun shunchaki raqam emas, balki raqamli qiymat va fizik birlik bilan ifodalanadi. Bu raqam va birlikning koʻpaytmasi sifatida koʻrib chiqilishi mumkin (masalan, 1 km masofa 1000 m bilan bir xil). Fizik masofa koordinata tizimining har bir tayanch vektorining uzunligiga bogʻliq emas, bunda asosiy vektor uzunligi foydalanilayotgan fizik masofa birligiga mos keladi. (Masalan, 1 m tayanch vektor uzunligi metr birligi ishlatilganligini anglatadi.)
Koordinatalar tizimining har qanday oʻzgarishi skayarlarni hisoblash formulasiga taʼsir qilishi mumkin (masalan, koordinatalar boʻyicha masofa uchun Evklid formulasi ortonormal asosga tayanadi), lekin skayarlarning oʻzi emas. Vektorlarning oʻzi ham koordinatalar tizimining oʻzgarishi bilan oʻzgarmaydi, lekin ularning tavsiflari oʻzgaradi (masalan, ishlatilayotgan koordinata tizimini aylantirish orqali radius vektorini ifodalovchi raqamlarning oʻzgarishi).
Relyativistik boʻlmagan skalyarlar tahrir
Harorat tahrir
Skalyar kattalikk misol harorat: Berilgan nuqtadagi harorat bitta sondir.
Boshqa misollar tahrir
Fizikadagi skalyar miqdorlarning baʼzi misollari: massa, zaryad, hajm, vaqt,[1] va muhit ichidagi nuqtadagi elektr potentsiali. Uch oʻlchovli fazodagi ikki nuqta orasidagi masofa skalyardir, lekin bu nuqtalarning biridan ikkinchisiga yoʻnalish emas, chunki yoʻnalishni tavsiflash uchun gorizontal tekislikdagi burchak va undan uzoqdagi burchak kabi ikkita fizik miqdor kerak boʻladi. Kuchni skalyar yordamida tasvirlab boʻlmaydi, chunki kuch ham yoʻnalishga, ham qiymat ega; ammo kuchning qiymatini faqat skalyar bilan tasvirlash mumkin, masalan, zarrachaga taʼsir etuvchi tortishish kuchi skalyar emas, balki uning qiymati skalyar. Jismning tezligi moduli skalyar (masalan, 180 km/soat), tezligi esa vektor (masalan, shimolga 108 km/soat va gʻarbga 144 km/soat). Shuningdek Nyuton mexanikasidagi skalyar miqdorlarning baʼzi boshqa misollari elektr zaryadi va zaryad zichligi.
Yana qarang tahrir
- Nisbiy skalyar
- Psevdoskalyar
- Skalyar (matematika)
Manbalar tahrir
Adabiyotlar tahrir
- Feynman, Leyton va Sands 1963-yil.0-8053-9045-6