Orttirilgan immun tanqisligi sindromi

Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OITS) – retrovirus guruhiga mansub virus qoʻzgʻatadigan kasallik boʻlib, ikki davrga boʻlinadi: OIV infeksiyasi va bevosita OITS (SPID) davri. OIV infeksiyasi davri odam organizmida virus bor, lekin kasallik alomatlari hali namoyon boʻlmagan davr. Virus deyarli bir vaqtda Parijda professor Lyuk Montanye hamda AQShda professor Gallo boshchiligidagi olimlar tomonidan kashf etilgan (1983-yil). Bu virus odamning immunitet tizimiga tanlab taʼsir koʻrsatadi, ayniqsa, SD4+ immun hujayralariga qirgʻin keltiradi. Virus odam organizmiga tushgach, 2–3 kundan soʻng, 25–30% hollarda birlamchi infeksiya davriga xos alomatlar kuzatilishi mumkin. Bu „oʻtkir serokonversiya sindromi“ deb ataladi, bunda harorat koʻtariladi, tunda terlash, boʻgʻimlar va bosh ogʻrigʻi, loxaslik, qayt qilish, ich ketishi, badanda, ayniqsa, uning yuqori qismida toshmalar paydo boʻlishi mumkin. Bu alomatlar odam organizmiga tushgan virus taʼsiriga immunitet tizimi maʼlum darajada javob qaytarish reaksiyasi bilan bogʻliq. Lekin bu davrda antitelolarni aniqlash natija bermaydi, chunki immunitet tizimining javobi hali toʻliq shakllanmagan boʻladi. Kasallikning bu davri 8–10 yilgacha, baʼzan undan ham uzoq davom etishi mumkin. Hozirgi kunda amaliyotda OIV infeksiyasi tashxisini qoʻyish qonda kasallik virusiga qarshi paydo boʻlgan antitelolarni aniqlash – immun ferment taxlili (IFT) reaksiyasiga asoslangan. Dastlabki antitelolar virus organizmga tushgach, 3 haftadan soʻng shakllana boshlasa ham, qoʻllanadigan diagnostikumlar ularni ilgʻay olmaydi. Shu bois, odamga ushbu infeksiya ilashgani toʻgʻrisida virus organizmga tushganidan soʻng 90 kun oʻtkazib olingan tekshirish natijasiga qarab xulosa chiqarish mumkin.

Qizil lenta – OIV bilan kasallanganlar va OITSga chalinganlar bilan birdamlik ramzi.

OITS OIV infeksiyasining yakuniy davri hisoblanadi. Virus bilan organizm oʻrtasidagi kurash uzoq davom etib, virusning ustunligi bilan tugaydi. Shu vaqtdan OITS davri boshlanadi. Bu davrda odam organizmi har qanday mikrobga bardosh berish xususiyatini yoʻqotadi. Jumladan, nafas, meʼda-ichak, siydik yoʻllarida doimo mavjud boʻlgan va kasallik qoʻzgʻata olmaydigan mikroblar ham faollashib, turli xastaliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Ularning namoyon boʻlishi organizmda yuzaga kelgan OITS holati bilan bogʻliq boʻlgani uchun, ushbu guruhga kiruvchi kasalliklar jamlangan holda OITS bilan bogʻliq (assotsirlangan) infeksiyalar deb ataladi. Bular bakterial infeksiyalar, zamburugʻli kasalliklar, viruslar qoʻzgʻatadigan kasalliklar, Kaposhi sarkomasi va hokazo.

Kasallik virusi infeksiya yuqqan odamning qonida, erkaklar shahvatida, ayollarning jinsiy aʼzolari chiqindilarida va koʻkrak sutida boʻladi. Shuning uchun OITS asosan, uch xil yoʻl bilan yuqadi: qon orqali, jinsiy aloqa vositasida va infeksiya yuqqan onadan homilasiga vertikal yoʻl bilan oʻtadi.

OITS bilan ogʻriganlarning koʻpchiligini narkomanlar (giyohvandlar), fohishalar, gomo va biseksuallar tashkil etadi. OITS organizmga jinsiy aloqa, parenteral muolajalar (nosteril igna, shprits va boshqa tibbiy anjomlar ishlatilganda), inifitsirlangan qon va uning oʻrnini bosuvchi dorilarni qoʻllash, aʼzo va toʻqimalarni koʻchirib oʻtkazish (transplantatsiya) vaqtida, shuningdek, virusni yuqtirib olgan onadan homilaga homiladorlik davrida, tugʻish jarayonida va goʻdak emiziladigan boʻlsa, koʻkrak suti bilan yuqib qolishi mumkin.

Oʻzbekistonda OIV/OITS bilan bogʻliq masalalar Sogʻliqni saqlash vazirligining OIV/OITS xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Respublika OIV/OITS markazi, Qoraqalpogʻiston Respublikasi OIV/OITS markazi, Toshkent shahar va viloyatlar OIV/OITS markazlari oʻz hududlarida ushbu soha faoliyati bilan bogʻliq barcha profilaktik, epidemiologik, laboratoriya tekshiruvi, davolash tadbirlarini olib boradi. Har bir markaz qoshida oʻz ixtiyori bilan laboratoriya tekshiruvi uchun kelganlarni sir saqlagan holda tekshiradigan anonim xonalar mavjud. Maqsadli guruhlar giyohvandlar va seksiolog xodimlari bilan virus yuqib qolishining oldini olish maqsadida xufiyona ish olib boradigan Ishonch punktlari (IP) ham ishlaydi.

Belgi va alomatlari

OIV infeksiyasining uchta asosiy bosqichi mavjud: oʻtkir infeksiya, klinik kechikish va OITS.

Oʻtkir infeksiya

OIV infeksiyasidan keyingi dastlabki davr oʻtkir OIV, birlamchi OIV yoki oʻtkir retrovirus sindromi deb ataladi. Koʻpgina odamlarda gripp, mononuklyoz yoki bezli isitma kabi kasallik taʼsir qilishdan 2-4 hafta oʻtgach rivojlanadi, boshqalari esa sezilarli alomatlarga ega emas. Simptomlar 40-90% hollarda uchraydi va koʻpincha isitma, yirik limfa tugunlari, tomoqning yalligʻlanishi, toshma, bosh ogʻrigʻi, charchoq va/yoki ogʻiz va jinsiy aʼzolarning yaralari. 20–50% hollarda paydo boʻladigan toshma magistralda oʻzini namoyon qiladi va u klassik tarzda makulopapulyardir. Baʼzi odamlar ushbu bosqichda opportunistik infeksiyalarni ham rivojlantiradilar. Gastrointestinal simptomlar, masalan, qusish yoki diareya paydo boʻlishi mumkin. Periferik neyropatiya yoki Guillain–Barre sindromining nevrologik belgilari ham paydo boʻladi. Alomatlarning davomiyligi oʻzgarib turadi, lekin odatda bir yoki ikki hafta.

Ushbu alomatlar koʻpincha OIV infeksiyasining belgilari sifatida tan olinmaydi. Oila shifokorlari yoki shifoxonalar oʻxshash belgilarga ega boʻlgan koʻplab yuqumli kasalliklardan biri sifatida notoʻgʻri tashxis qoʻyishlari mumkin. Nomaʼlum isitmasi boʻlgan va yaqinda OIV bilan kasallangan boʻlishi mumkin boʻlgan odam infeksiyani yuqtirganligini aniqlash uchun test oʻtkazishi kerak.

Klinik kechikish

Dastlabki alomatlardan keyin klinik kechikish, asimptomatik OIV yoki surunkali OIV deb ataladigan bosqich keladi. Davolashsiz, OIV infeksiyasining tabiiy tarixining ushbu ikkinchi bosqichi taxminan 3 yildan 20 yilgacha (oʻrtacha 8 yil) davom etishi mumkin. Odatda, boshida alomatlar kam yoki umuman boʻlmasa-da, bu bosqichning oxiriga yaqin koʻp odamlar isitma, vazn yoʻqotish, oshqozon-ichak muammolari va muskullar ogʻrigʻini boshdan kechirishadi. Odamlarning 50% dan 70% gacha boʻlgan qismida, shuningdek, 3 oydan 6 oygacha boʻlgan limfa tugunlarining bir nechta guruhining (chanoqdan tashqari) tushunarsiz, ogʻriqsiz kengayishi bilan tavsiflangan doimiy umumiy limfadenopatiya rivojlanadi.

Garchi OIV-1 bilan kasallangan odamlarning aksariyati aniqlangan virusli yukga ega boʻlsa-da va davolash boʻlmasa, oxir-oqibat OITSga oʻtadi, ammo kichik bir qismi (taxminan 5%) antiretrovirus terapiyasisiz CD4+ T hujayralarining (T yordamchi hujayralari) yuqori darajasini 5 yil yoki undan koʻproq muddatga saqlab qoladi. Ushbu shaxslar „OIV nazoratchilari“ yoki uzoq muddatli progressiv boʻlmaganlar (UMPB) sifatida tasniflanadi. Yana bir guruh antiretrovirus davolashsiz past yoki aniqlanmaydigan virus yukini saqlaydiganlardan iborat boʻlib, ular „elita nazoratchilar“ yoki „elita bostiruvchilar“ deb nomlanadi. Ular kasallangan har 300 kishidan 1 nafarini tashkil qiladi.

OITS

Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OITS) CD4+ T-hujayralari soni 1 mikrolitr uchun 200 hujayradan kam boʻlgan OIV infeksiyasi yoki OIV infeksiyasi bilan bogʻliq oʻziga xos kasalliklarning paydo boʻlishi sifatida aniqlanadi. Maxsus davolash boʻlmasa, OIV bilan kasallangan odamlarning qariyb yarmi oʻn yil ichida OITSni rivojlantiradi. OITS borligi haqida ogohlantiruvchi eng keng tarqalgan dastlabki holatlar pnevmokist pnevmoniyasi (40%), OIVni yoʻqotish sindromi shaklidagi kaxeksiya (20%) va qiziloʻngach kandidozidir. Boshqa umumiy belgilar orasida takroriy nafas yoʻllarining infeksiyalari mavjud.

Profilaktika

Ushbu infeksiya keng tarqalgan kasalliklardan biri boʻlgani uchun muhofaza tadbirlari ijtimoiy hayotning barcha soha vakillari ishtirokida olib borilishi lozim. Har bir yigit-qiz bu infeksiyaning tarqalish yoʻllari, uning oldini oladigan tadbirlardan xabardor boʻlishi va oʻzini undan ehtiyot qilishi kerak.