Vikipediya

Turk millatchiligi

Turk millatchiligi — (turkcha: Türk milliyetçiliği) turk xalqini milliy, etnik yoki lingvistik guruh sifatida targʻib qilib kelgan va ulugʻlagan siyosiy mafkura hisoblanadi. Turk millatchiligini ifodalash uchun koʻpincha „ultratsionalizm“ atamasi qoʻllanib kelinadi[1].

Turkiya bayrogʻi
Otaturkning bronza boshini koʻtargan turk ishchilari

Tarixi tahrir

 
Anqaradagi Anitkabir, Turkiya mustaqillik urushi yetakchisi va Turkiya Respublikasi asoschisi Mustafo Kamol Otaturk maqbarasining koʻrinishi
 
Otaturkning islohotlari tasvirlangan bir partiyaviy rejimning tashviqot plakati
 
Turkiyada Otaturk davridan qolgan 5 liralik banknotning koʻrinishi[2][3]. Bo‘z bo‘ri turk millatchiligining, qolaversa, panturkizmning ramzidir[4].

Usmonlilar imperiyasi qulagandan keyin hokimiyat tepasiga Mustafo Kamol Otaturk hokimiyat oʻrniga keldi. U turk tilini yot taʼsirlardan „tozalash“ maqsadida til islohotini oʻtkazib keladi[5]. Shu bilan birga u 1935-yildan boshlab turk siyosiy va taʼlim doiralarida Quyosh tili nazariyasini ilgari surdi. Hüseyin Cahit Yalçin va Rifat Osman Bey kabi turk tadqiqotchilari ham ilk shumerlarning prototurk ekanligi haqidagi fikrni ilgari surib keldilar[6].

Variantlar tahrir

 
Mehmet Emin Yurdakul, turk millatchi yozuvchisi va siyosatchisi, uning yozgan sheʼrlari vatan (Vatan) atamasini belgilashda katta taʼsir koʻrsatdi.
 
Ziyo Gökalp, turk millatchiligi mafkurasi, keyinchalik Mustafo Kemal Buyuk Millat Majlisining aʼzosi.

Turk millatchiligi bilan bogʻliq mafkuralar qatoriga Pan-Turkizm yoki turanizm etnik yoki irqiy essenizm yoki milliy tasavvufning bir koʻrinishidir, turk-islom sintezi turk millatchiligini islomiy oʻziga xoslik bilan birlashtirib turadi, Anadoluchilik (turk millatini alohida mavjudot sifatida qaraydigan) kiradi. XI asrda Saljuqiylar Anadoluni bosib olgandan keyin dunyoviy, fuqarolik millatchi kemalizm rivojlandi[7].

Kemalizm tahrir

Otaturk tomonidan amalga oshirilgan Turkiya Respublikasining asoschisi mafkurasida millatchilik (turkcha: milliyetçilik deya atalgan) mavjud edi, uning oltita asosiy ustunlaridan biri sifatida eʼtirof etib kelingan. 

Kamolistlar inqilobi koʻp dinli va koʻp millatli Usmonli imperiyasi qoldiqlaridan milliy davlat yaratishni maqsad qilgan edi. Kemalistik millatchilik ijtimoiy shartnoma nazariyalaridan, ayniqsa Jean-Jacques Rousseau va uning Ijtimoiy shartnomasi tomonidan ilgari surilgan tamoyillardan kelib chiqadi. Ijtimoiy shartnomani kemalistik idrok etish Usmonli imperiyasining parchalanishi natijasida yuzaga keladi, bu esa Usmonli „Millet“ tizimining muvaffaqiyatsizligi va samarasiz Usmoniylik siyosatining mahsuli boʻlib qoldi. Kemalistik millatchilik, Usmonli imperiyasining parchalanishini boshidan kechirganidan soʻng, ijtimoiy shartnomani „eng oliy ideal“ deb belgiladi. 

Pan-Turkizm tahrir

„Turonchi“ millatchilik 1839-yilda tashkil etilgan Turon jamiyati bilan boshlanib, 1908-yilda Turk jamiyati bilan davom etib, keyinchalik Turk oʻchoqlariga[8] aylangan va oxir -oqibat Pan-Turanizm va Pan-Turkizm kabi mafkuralarni qamrab olgan holda kengaygan. Sulton Abdulhamid II ni agʻdargan Yosh turklar inqilobi Usmonlilar imperiyasida turk millatchilarining hokimiyatga kelishiga olib keldi va oxir-oqibat uch poshoning, marhum Usmonli hukumati ustidan nazorat qilishiga olib keladi yaʼni sabab boʻldi[9][10].

Turk-islom millatchiligi tahrir

 
Millatchi Harakat partiyasi Turkiya Buyuk Millat Majlisidagi o‘ta o‘ng partiya

Turk-islom millatchiligi, turk-islom sintezi deb ham ataladi (turkcha: Türk-İslam sentezi) turk millatchiligi va islomni birlashtirgan oʻta oʻngchi islomiy-konservativ mafkuradir.

Turk-kipr millatchiligi tahrir

Kipr turk millatchiligi Shimoliy Kipr Turk Respublikasining (KKTC) mustaqilligini qoʻllab-quvvatlashga urgʻu beradi va Shimoliy Kipr Turk Respublikasining Turkiyadan mustaqil boʻlishini istaydi, shu bilan birga Greklar hukmronlik qilgan Kipr Respublikasi bilan birlashgan Kipr gʻoyasiga qarshi chiqadi[11].

Neo-Nazism va neo-fascism tahrir

Neonatsistlar guruhi 1969-yilda Izmirda, bir guruh sobiq Respublika qishloqlari millat partiyasi aʼzolari (Millatchi Harakat partiyasining oldingi partiyasi) „Nasyonal Aktivitede Zinde taraqqiyot“ (Milliy faoliyatda kuchli rivojlanish) uyushmasini tashkil qilganda mavjud edi. Klub ikkita jangovar boʻlinmaga ega edi. Aʼzolar SA formasini kiyib, Gitler salomini ishlatishhan edi. Liderlardan biri (Gündüz Kapanjiogʻlu edi) 1975-yilda Millatchi Harakat partiyasiga qayta qabul qilindi[12].

Bugungi kunda neo-fashist[20] Kulrang boʻrilar va turk ultramillatchi[27]MHP dan tashqari Turkiyada Ataman Birodarlar[28], yoki Turk Natsistlar partiyasi[29] va Milliy kabi neo-natsist tashkilotlar mavjud. Turkiya Sotsialistik partiyasi asosan internetga asoslangan[30][31][32].

"Turklikni haqorat qilish" qonunlari tahrir

Turkiya Jinoyat kodeksining soʻz erkinligi tushunchasiga zid deb qabul qilingan 301-moddasida „Turk millatini, Turkiya Respublikasini, Turkiya Buyuk Millat Majlisini, Respublika hukumatini ochiqchasiga haqorat qilgan shaxs. Turkiya va davlatning sud organlari olti oydan ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Lekin u faqat adliya vazirining ruxsati bilan boʻlishi mumkin“[33]. Shu bilan birga, unda „Tanqid qilishga qaratilgan fikr bildirish jinoyat tarkibiga kirmaydi“, deya jinoyat kodeksida bayon etilgan.

Yana qarang tahrir

Manbalar tahrir

  1. ↑ Rayner, Jeremy. Back to the ‘30s?: Recurring Crises of Capitalism, Liberalism, and Democracy (inglizcha). Springer Nature, 2020 — 161 bet. ISBN 978-3-030-41586-0. „In the prevailing literature, the term ultra-nationalism is often used to describe Turkish nationalism.“ 
  2. ↑ tcmb.gov.tr
  3. ↑ „Türkiye Cumhuriyeti Kağıt Paraları“. 2007-yil 24-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 24-fevral.
  4. ↑ „ATATÜRK VE BOZKURT“. 2007-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 11-yanvar.
  5. ↑ Landau, Jacob M.. Atatürk and the Modernization of Turkey (inglizcha). Boulder: Westview Press, 1984 — 133 bet. ISBN 0865319863. 
  6. ↑ Shay, Anthony. Choreographic Politics: State Folk Dance Companies, Representation, and Power. Wesleyan University Press, 2002 — 210 bet. ISBN 0-8195-6521-0. 
  7. ↑ Xypolia, Ilia. British Imperialism and Turkish Nationalism in Cyprus, 1923-1939 : divide, define and rule.. London: Routledge, 2017. 
  8. ↑ "Turkish Society". Britannica Online Encyclopedia. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/610080/Turkish-Society. Qaraldi: 2008-07-01. 
  9. ↑ Ayşe Hür, Mustafa Kemal ve muhalifleri (1), Radikal, February 18, 2007.
  10. ↑ Guy E. Métraux, International Commission for a History of the Scientific and Cultural Development of Mankind, The new Asia, New American Library, 1965, p. 73.
  11. ↑ „TRNC“.
  12. ↑ Jürgen Roth and Kamil Taylan: Die Türkei — Republik unter Wölfen. Bornheim-Merten, p. 119.
  13. ↑ Political Terrorism, by Alex Peter Schmid, A. J. Jongman, Michael Stohl, Transaction Publishers, 2005, p. 674
  14. ↑ Annual of Power and Conflict, by Institute for the Study of Conflict, National Strategy Information Center, 1982, p. 148
  15. ↑ The Nature of Fascism, by Roger Griffin, Routledge, 1993, p. 171
  16. ↑ Political Parties and Terrorist Groups, by Leonard Weinberg, Ami Pedahzur, Arie Perliger, Routledge, 2003, p. 45
  17. ↑ The Inner Sea: The Mediterranean and Its People, by Robert Fox, 1991, p. 260
  18. ↑ Martin A. Lee. „On the Trail of Turkey's Terrorist Grey Wolves“. The Consortium.
  19. ↑ „Crime of the Century“. The Weekly Standard. 2014-07-13da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-11-16.
  20. ↑ [13][14][15][16][17][18][19]
  21. ↑ Avcı, Gamze (2011-yil sentabr). „The Nationalist Movement Party's euroscepticism: party ideology meets strategy“. South European Society and Politics. 16-jild, № 3. 435–447-bet. doi:10.1080/13608746.2011.598359. S2CID 154513216. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam) Pdf. (Wayback Machine saytida 21-may 2014-yil sanasida arxivlangan)
  22. ↑ Çınar, Alev; Burak Arıkan „The Nationalist Action Party: Representing the State, the Nation or the Nationalists?“,. Political Parties in Turkey Barry Rubin: . London: Routledge, 2002 — 25 bet. ISBN 978-0714652740. 
  23. ↑ Huggler, Justin. „Turkish far right on the rise“ (20-aprel 1999-yil). Qaraldi: 21-may 2014-yil.
  24. ↑ Celep, Ödül (2010). „Turkey's Radical Right and the Kurdish Issue: The MHP's Reaction to the "Democratic Opening"“. Insight Turkey. 12-jild, № 2. 125–142-bet.
  25. ↑ Arıkan, E. Burak (2002-yil iyul). „Turkish ultra–nationalists under review: a study of the Nationalist Action Party“. Nations and Nationalism. 8-jild, № 3. 357–375-bet. doi:10.1111/1469-8219.00055. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  26. ↑ Butler, Daren. „Pre-election resignations rock Turkish far right“. Reuters (21-may 2011-yil). Qaraldi: 21-may 2014-yil.
  27. ↑ [21][22][23][24][25][26]
  28. ↑ „Turkish far-right group beat Afghan man and shared video on social media - Turkish Minute“ (inglizcha). Qaraldi: 17-iyul 2022-yil.
  29. ↑ „Turkish Nazi Party“. turknazipartisi.com. 2014-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-iyul 2014-yil.
  30. ↑ „Nazi Party Established in Turkey“. sabah.com.tr. Qaraldi: 7-iyul 2014-yil.
  31. ↑ „They Might Be Joking But They Grow in Numbers.“. hurriyet.com.tr. Qaraldi: 7-iyul 2014-yil.
  32. ↑ „Neo-Nazi Circassians on Turkey“. caucasusforum.org. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-iyul 2014-yil.
  33. ↑ „Kanun No. 5759“ (turkcha). Turkish Grand National Assembly, official Web site (30-aprel 2008-yil). Qaraldi: 1-iyul 2008-yil.

Adabiyotlari tahrir

  • Çetin, Zafer M. (2004-yil oktabr). „Tales of past, present, and future: mythmaking and nationalist discourse in Turkish politics“. Journal of Muslim Minority Affairs. 24-jild, № 2. 347–365-bet. doi:10.1080/1360200042000296708. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  • Poulton, Hugh (1999-yil may). „The struggle for hegemony in Turkey: Turkish nationalism as a contemporary force“. Journal of Southern Europe and the Balkans. 1-jild, № 1. 15–31-bet. doi:10.1080/14613199908413984. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  • Uslu, Emrullah (2008-yil mart). „Ulusalcılık: The Neo-nationalist Resurgence in Turkey“. Turkish Studies. 9-jild, № 1. 73–97-bet. doi:10.1080/14683840701814018. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)

Havolalar tahrir

  • Media related to Turkish nationalism at Wikimedia Commons
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turk_millatchiligi&oldid=4089408" dan olindi