Xalil Rahmatullin

Xalil Ahmedovich Rahmatullin (1909-yil 23-aprel, Toʻqmoq, Qirgʻiziston – 1988-yil 10-yanvar, Toshkent, OʻzSSR) – mexanika sohasidagi olim. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi (1947), Oʻzbekiston va RSFSR da xizmat koʻrsatgan fan va texnika arbobi (1959, 1967). Mehnat Qahramoni (1979), fizika-matematika fanlari doktori (1943), professor (1943). Moskva universitetini tugatgan (1934). Shu institutda aerodinamika laboratoriya (1937—1952), gaz va toʻlqinlar dinamikasi kafedrasi mudiri (1952—1988). Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi prezidiumi aʼzosi va texnika fanlari boʻlimi raisi (1947—1952).

Xalil Rahmatullin
Tavalludi	23-aprel 1909-yil Toʻqmoq, Qirgʻiziston
Vafoti	10-yanvar 1988-yil(1988-01-10) (78 yoshda) Toshkent, OʻzSSR
Istiqomat joylari	Toshkent, Moskva
Fuqaroligi	SSSR
Sohasi	Aerodinamika, toʻlqinlar dinamikasi
Ish joylari	Mashinasozlik markaziy ilmiy-tadqiqot instituti
Taʼlimi	Moskva davlat universiteti
Akademik rahbarlari	F. I. Frankl
Mashhur shogirdlari	R. I. Nigmatullin, Y. A. Demyanov, V. V. Lunyov, A. M. Allaverdiyev
Mashhur ishlari	Rahmatullin toʻlqinlari
Mukofotlari

Oʻzbekistonda koʻp fazali muhitlar gidrodinamikasi ilmiy maktabi asoschisi. Asosiy ilmiy ishlari elastik va elastikplastik muhitlarda toʻlqinlar tarqalishining dinamik nazariyasi, elastik bogʻlanishlar boʻyicha koʻndalang zarba nazariyasi, tuproq dinamikasi, singdiruvchi jismlar aerodinamikasi, parashyutlar nazariyasi va koʻp fazali tizimlar mexanikasiga doir. Rahmatullin yuk tushadigan (nagruzkali) va yuk tushmaydigan (nagruzkasiz) toʻlqinlar mavjudligini kashf qildi (ular „Rahmatullin toʻlqinlari“ nomini oldi). Bu kashfiyot inshootlar zaminini hisoblash va ularni loyihalashda, kema zirhi mustahkamligini aniqlash va boshqa masalalarni hal qilishda qoʻllanadi. Rahmatullinning aerostatlarning troslarga koʻndalang urilishiga bagʻishlangan ishlari Ikkinchi jahon urushi yillarida Moskva mudofaasi tizimini tayyorlashda keng qoʻllandi. Rahmatullin rahbarligida paxta chigitidan lint (kalta tolalar) ni aerokimyoviy usul bilan ajratib olish texnologiyey va nazariyasi ishlab chiqildi.

Oʻzbek olimlari F. Abutaliyev, Ye. I. Buzin, G. A. Koshevnikov, J. Fayzullayev va boshqalar Rahmatullinning shogirdlari hisoblanadi. Beruniy nomidagi Oʻzbekiston Davlat mukofoti laureati (1968). Toshkentdagi koʻchalardan biri Rahmatullin nomi bilan atalgan. Koʻcha nomi 2010-yil yanvarda Shahriobod koʻchasi deb qayta nomlangan.

Tarjimai holi

1909-yilda Qirgʻizistonning Toʻqmoq shahrida tugʻilgan. Tatar va oʻzbekning oʻgʻli, oilaning toʻrtinchi (kenja) farzandi. U tugʻilmasdanoq otasi Rahmatulla akadan ayrilgan, bir necha yil oʻtib onasi vafot etgan. Otasining ismini Xalilning familiyasiga aylandi, sharifi esa uni tarbiyalagan akasining ismi hisoblanadi. Onasining opasining katta (9 bolali) oilasida tarbiyalangan. Bolaning oʻqish qobiliyatini opasining eri, oʻqituvchi Davlet aka payqab, Xalilda matematikaga qiziqish uygʻotdi.

U 10 yoshida ishlay boshlagan. 1925-yilda Toshkent pedagogika texnikumiga oʻqishga kirib, bitirgach shu yerda dars bergan. Toshkentdagi Oʻrta Osiyo davlat universitetining fizika-matematika fakultetida oʻqishni davom ettirdi. Kutilmaganda uning tanlagan ixtisosligi – mexanika yoʻnalishi Toshkent universitetida yopildi. Rahmatullinga boshqa yoʻnalishni tanlash taklif qilindi, lekin u xarakter koʻrsatib, Moskva universitetida oʻqishga qaror qildi.

1931-yilda A. V. Lunacharskiyning shaxsiy yordami bilan Rahmatullin Moskva davlat universitetiga oʻqishga oʻtdi.

Moskva davlat universitetining mexanika-matematika fakultetini tugatgan (1934).

1937-yilda F. I. Frankl rahbarligida (ilmiy rahbar aspirantidan atigi 4 yosh katta edi) yuqori tezlikdagi aerodinamika boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi va mexanika-matematika fakultetida dotsent va aerodinamik laboratoriyasi mudiri lavozimida ishda qoldi. Moskva davlat universitetining 1940-yildagi ilmiy-tadqiqot ishlari toʻgʻrisidagi maʼruzasida dotsent X. A. Rahmatullinning parashyut aerodinamikasini oʻrganish boʻyicha olib borgan ishlari eng yorqin ishlar qatorida qayd etilgan.

Moskva davlat universiteti bilan birgalikda 1941-yil oktyabr oyidan boshlab X. A. Rahmatullin Ashxobodga evakuatsiya qilindi va u yerda 1943-yilda himoya qilgan „Parashyut nazariyasi“ doktorlik dissertatsiyasini tayyorladi. Nazariya parashyutning qarshilik koeffitsientining uning konstruktiv parametrlariga bogʻliqligini aniqlash, parashyut soyabonining kuchlanish holatini aniqlash va soyabonni mustahkamlash va uning kuchlanishini kamaytirishning samarali usullarini taklif qilish imkonini berdi. Rahmatullin va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan parashyutlarning aerodinamik va mustahkamlik xususiyatlarini oʻrganish natijalariga koʻra, urush yillarida parashyut konstruksiyalarining bir nechta yangi turlari ishlab chiqilgan, ishlab chiqarishga kiritilgan va frontda keng qoʻllangan{{sfn|Московский университет в Великой Отечественной войне|2020|с=88}.

Rahmatullinning urush arafasida va urush davridagi tadqiqot ishlarining muhim yoʻnalishi bogʻlangan sharlarning aerodinamikasini oʻrganish va havo toʻsiqlari tizimlarida kabellarning ishlashidagi naqshlarni aniqlash edi. Rahmatullin jahon fanida birinchi marta bu muammoni elastik deformatsiyalar paydo boʻlishi uchun, keyin esa plastik deformatsiyalar paydo boʻlishi uchun hal qilishga muvaffaq boʻldi. Sovet shaharlari, xususan, poytaxt Moskva uchun havo hujumiga qarshi toʻsiqlar tizimini yaratishda olimning nazariy ishlari katta rol oʻynadi, bu Rahmatullin „Mudofaa uchun“ medali bilan taqdirlanganida alohida taʼkidlangan.

Ulugʻ Vatan urushi davridagi ilmiy ishlari uchun Rahmatullin M. V. Lomonosov mukofoti (1945) va ikkinchi darajali Stalin mukofoti (1949) bilan taqdirlangan. Uning faoliyati uchta Lenin ordeni, Mehnat Qizil Bayroq ordeni, „Hurmat Belgisi“ ordeni bilan taqdirlangan va Sotsialistik Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor boʻlgan (1979).

Rahmatullin Germaniyaning raketa texnologiyasi sohasidagi ishlanmalarini baholovchi komissiya aʼzosi boʻlgan va 1945-yilda Germaniyaga tashrif buyurgan. 1947-yilda Moskva yaqinidagi Korolyov shahrida loyiha boʻlimi boshligʻi S. P. Korolyov, fan boʻyicha boshliq oʻrinbosari A. A. Ilyushin boʻlgan Raketa markazi tashkil etildi (NII-88, hozirgi Markaziy Mashinasozlik ilmiy-tadqiqot instituti), Ilyushinning tashabbusi bilan Rahmatulin ITI-88ga ishga – jismlarning tovushdan yuqori tezlikda harakatini oʻrganish uchun taklif qilindi. Bundan biroz oldinroq X. A. Rahmatullin Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasining akademigi etib saylangan edi.

Urushdan soʻng Rahmatullin rahbarligidagi yetakchi raketa-kosmik sanoat instituti – Markaziy mashinasozlik ilmiy-tadqiqot institutida atmosferaga birinchi va ikkinchi kosmik tezliklarda kiradigan samolyotlarning tushish muammolarini oʻrganish uchun oʻsha davr uchun noyob eksperimental baza yaratildi. Oʻrnatish laboratoriyada kosmik kemalarning atmosferada yuqori tezlikda harakatlanishi uchun sharoit yaratishga imkon berdi va oqimdagi gazni 100 atmosferagacha boʻlgan bosimda 6000 ° S haroratgacha qizdirish imkonini berdi. Unda kosmik kemalarning barcha issiqlikdan himoya qoplamalari sinovdan oʻtkazildi. Atmosferaning zich qatlamlari (haroratlari 11000 °C gacha, tezligi 11 km/s gacha) butun boʻlagining oʻtishini simulyatsiya uchun katta diametrli zarba quvurlari kosmik texnologiyalarning haqiqiy oʻlchamdagi namunalarini oʻrganish imkonini berdi. Adiyabatik siqish moslamasi havoni alyuminiy zichligiga olib keldi va kosmik kemaning atmosferaga tushishi paytidagi haroratga oʻxshash haroratga erishildi. Issiqlik oʻtkazuvchan materiallardan foydalanish ushbu sharoitlarda 3 daqiqagacha davom etadigan tajribalarni oʻtkazish imkonini berdi. X. A. Rahmatullin rahbarligida va bevosita ishtirokida ushbu qurilmada olib borilgan eksperimental aerodinamika boʻyicha ishlar SSSR Davlat mukofotiga sazovor boʻldi (1974).

Parashyut qoʻnish tizimlari ilmiy-tadqiqot institutining ilmiy rahbari boʻlgan. U tushayotgan kosmik kemalarning yumshoq qoʻnishi uchun har xil turdagi parashyutlarni ishlab chiqishda parashyutlarni sinab koʻrish uchun qurolni taklif qildi. Uning moslashuvchan iplarga koʻndalang taʼsir qilish nazariyasi samolyot tashuvchilarida samolyotni ushlab turuvchi vositalarni yaratish uchun ishlatilgan.

Gaz dinamikasi (1951) va toʻlqinlar dinamikasi (1954) kafedralarining asoschisi boʻlib, keyinchalik gaz va toʻlqinlar dinamikasi kafedrasiga birlashdi, Rahmatullin umrining oxirigacha ushbu kafedraga rahbarlik qildi. Moskva davlat universiteti mexanika instituti asoschilaridan biri (1959).

SSSR Nazariy va amaliy mexanika milliy qoʻmitasining dastlabki tarkibiga kiritilgan (1956).

Moskvadagi Kuntsevo qabristoniga dafn etilgan.

Qiziqarli faktlar

• X. A. Rahmatullinning oilaviy hayotida matematik masalalarni yechish qobiliyati muhim rol oʻynadi: u bir oʻzi matematika fakulteti talabasi doʻsti Tatyana Belayaning dissertatsiya ishidagi muammoni tushuna oldi va uni tezda hal qila oldi. Diplom, koʻpchilikning, ayniqsa, oʻsha paytdagi yosh professor I. G. Petrovskiyning eʼtiboriga tuhgan va talaba qiz esa X. A. Rahmatullinning rafiqasiga aylangan.
• Imtihonlardagi doʻstona va muloyimligi uchun X. A. Rahmatulin talabalar va aspirantlar tomonidan avloddan-avlodga oʻtib kelayotgan oʻynoqi laqabga ega edi – „xalq doʻsti“.
• Rahmatullin shogirdi Y. A. Demyanovning yomon kayfiyatiga nima sabab boʻlganini soʻradi. U oʻz ishida xato topdim, deb javob berdi. „Demak, bu ajoyib!“ – Xalil Axmedovich „Endi ishingizda bitta xato kam boʻldi!“ deb hayron boʻldi. (Yu. A. Demyanovning ogʻzaki xotiralari)

Mukofotlari

• Sotsialistik Mehnat Qahramoni (1979);
• toʻrtta Lenin ordeni;
• Mehnat Qizil Bayroq ordeni;
• „Hurmat Belgisi“ ordeni;
• „Moskva mudofaasi uchun“ medali;
• RSFSR (1965) va OʻzSSRda xizmat koʻrsatgan fan va texnika arbobi (1959);
• Ikkinchi darajali Stalin mukofoti (1949);
• SSSR Davlat mukofoti (1974);
• SSSR Ministrlar Soveti mukofoti (1985, 1990);
• Beruniy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi davlat mukofoti;
• M. V. Lomonosov mukofoti, 2-darajali (1945) – "Elastiklik va plastiklik nazariyasi muammolarida chiziqli boʻlmagan toʻlqinlarning tarqalishiga bagʻishlangan" ishi uchun.

Asosiy asarlari

Rahmatullin X. A., Demyanov Yu. A. Kuchli qisqa muddatli yuklar ostida kuch, 1961-yil.

Xotirasi

Rossiyaning Nazariy va amaliy mexanika milliy qoʻmitasi X. A. Rahmatullin nomidagi medalni taʼsis qilgan[10].

Adabiyot

• Latipov Q. Sh., Ergashev E. V., Fan soʻqmoqlaridan, T., 1969; Akademik Xalil Ahmedovich Rahmatullin, T., 1999.
• Gazovaya dinamika, M., 1954; Osnovi gidrodinamiki vzaimopronikayushix dvijeniy sjimayemix sred, M., 1956; Teoriya osesimmetricheskogo parashyuta, M., 1980; Vzaimodeystviye sred i poley, T., 1985;
• Московский университет в Великой Отечественной войне, 4-е, переработанное и дополненное 1000 экз, М.: Издательство Московского университета, 2020 — 79, 80, 88–89, 287, 556-bet. ISBN 978-5-19-011499-7. 
• Садовничий В. А. „Халил Ахметович Рахматулин (1909—1988)“, . О людях Московского университета, 3-е изд., дополненное 3000 экз, М.: Издательство Московского университета, 2019 — 264—270-bet. ISBN 978-5-19-011397-6. 
• "Delsi ot nauki i ix pokroviteli" // Gazeta „Pravda“, 14 maya 1962
• Perviy sostav Rossiyskogo natsionalnogo komiteta po teoreticheskoy i prikladnoy mexanike. Sostaviteli A. N. Bogdanov, G. K. Mixaylov / pod redaksiey d-ra fizika-matematika nauk G. K. Mixaylova. – Moskva: „KDU“, „Universitetskaya kniga“, 2018. – 70 s. ISBN 978-5-91304-805-9

Havolalar

• Xalil Rahmatullinga taʼziyanoma, „Sovet Oʻzbekistoni“ gazetasi