Vikipediya

Arktika doirasi

Arktika doirasi - bu ikkita qutb doiralaridan biri va Yer xaritasida tasvirlanganidek taxminan 66° 34' shimolda bo`lib, besh katta kenglik doiralari orasida eng shimoliysi hisoblanadi[1]. Doiraning janubiy ekvivalenti Antarktika doirasi.

Arktika doirasi, Ekvatordan taxminan 67° shimolda joylashgan. Arktika dengizlari va quruqliklarining chegarasi belgilaydi.

Arktika doirasi Shimoliy yarimsharning qish quyoshi turishi kunida (yilning eng qisqa kuni) eng janubiy kenglikni belgilaydi. Quyosh butun kun davomida chiqmaydi va Shimoliy yarimshardagi yoz quyosh turishi (yilning eng uzun kuni) paytida Quyosh botmaydi. Bu hodisalar Qutb tuni va yarim tungi quyosh deb ataladi va qanchalik shimolga qarab ilgarilab borgani sari, bu ta'sirlar yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Masalan, Arktika doirasidan uch daraja shimolda joylashgan Rossiyaning port shahri Murmanskda, qish o'rtasida quyosh 40 kun davomida ufqdan yuqoriga ko'tarilmaydi[2][3][4].

Arktika doirasining joylashuvi aniq emas va hozirda ekvatordan 66°33′50.0′′ shimolda joylashgan[5]. Doiraning kengligi oyning orbitasidan kelib chiqadigan to'lqin kuchlari tufayli 41 000 yil davomida 2 ° dan ortiq chegarada o'zgarib turadigan yerning eksenel egilishiga bog'liq[6]. Natijada, hozirda Arktika doirasi yiliga taxminan 14,5 metr (48 ft) tezlikda shimolga qarab harakatlanmoqda.

Etimologiyasi

tahrir

Arktik yunoncha ἀρκτικός (arktikos: "Katta ayiq yulduz turkumiga yaqin, shimoliy") va ἄρκτος (arktos: "ayiq") so`zidan olingan[7][8].

Qutb kuni va qutb kechasi

tahrir
 
Yerning eksenel egilishining (ε) tropik va qutb doiralari o`rtasidagi munosabati

Arktika doirasi Shimoliy yarimsharning eng janubiy kengligi bo'lib, unda quyosh markazi 24 soat davomida doimiy ravishda ufqdan yuqorida yoki pastda bo'lishi mumkin. Buning natijasida, har yili kamida bir marta Arktika doirasining istalgan joyida quyosh markazini mahalliy yarim tunda ko'rish mumkin va kamida bir marta markaz mahalliy tushda ko'rinmaydi[9].

Arktika doirasida bu hodisalar amalda Iyun va Dekabr oylarida yiliga bir marta sodir bo'ladi. Biroq, atmosferaning sinishi va sarob tufayli, shuningdek quyosh nuqta sifatida emas, disk sifatida ko'rinishi sababli, shimoliy yozgi kun kechasida quyoshning bir qismi, Arktika doirasidan janubda taxminan 50 yoy daqiqasida (′) (90 km (56 mi) kenglikda ko`rinadi. Xuddi shuningdek, shimoliy qish kunlarida quyoshning bir qismi Arktika doirasidan taxminan 50′ shimolda koʻrinishi mumkin. Bu dengiz sathida ham shunday, dengiz sathi ko`tarilishi bilan bu chegaralar ortadi, ammo tog'li hududlarda ko'pincha haqiqiy ufqni to'g'ridan-to'g'ri ko'rish mumkin emas.

 
Kechasi ko‘rinadigan yorqin qutb yogʻdusi Arktika doirasida juda keng tarqalgan ko'rinish. Rovaniemidagi shimoliy qutb yog‘dusi tasviri.
 
Silindrsimon proyeksiyada qizil rangda ko‘rsatilgan Arktika doirasi

 Arktika doirasidagi eng yirik aholi punktlari Rossiya, Norvegiya va Shvetsiyada joylashgan. Murmansk (aholisi 295,374 kishi) Vorkuta (aholisi 58,133 kishi) va Norilsk (aholisi 178,018 kishi) Rossiyada; Tromsø (aholisi 75,638 kishi), Bodø (aholisi 52,357 kishi) va Harstad (aholisi 24,703 kishi) Norvegiyada; Kiruna (aholisi 22,841 kishi) Shvetsiyada joylashgan. Finlyandiyadagi Rovaniemi (aholisi 62,667 kishi) Arktika doirasiga yaqin eng katta aholi punkti bo`lib, chiziqdan 6 km (4 mi) janubda yotadi. Rossiyadagi Salehard (aholisi 51,186 kishi) - bu dunyoning to'g'ridan-to'g'ri Arktik to'plamda joylashgan yagona shahri[10].

Farqli ravishda, Arktika doirasining shimolida joylashgan Shimoliy Amerikaning eng yirik aholi punkti Sisimiut (Grenlandiya) shahri bo`lib, aholisi taxminan 5,600 kishini tashkil etadi. Qo'shma Shtatlarda, Arktika doirasining shimolida joylashgan eng yirik aholi punkti Utqiaġvik ( Alaska) (ilgari Barrow deb atalgan) taxminan 5,000 aholisiga ega. Kanadada bunday eng yirik aholi punkti Shimoliy-g'arbiy hududlardagi Inuvik, 3137 nafar aholiga ega.

Geografiyasi

tahrir

Artkika doirasi aylanasi taxminan 16,000 km (9,900 mi) atrofida[11]. Aylana shimolidagi maydon taxminan 20,000,000 km2 (7,700,000 kv mi) ni tashkil etadi va Yer yuzasining taxminan 4% egallaydi[12].

Arktika doirasi Shimoliy muz okeani, Skandinaviya yarim oroli, Shimoliy Osiyo, Shimoliy Amerika va Grenlandiya orqali o‘tadi. Arktika doirasidagi yerlar sakkizta davlatga bo'lingan: Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiya, Rossiya, AQSh (Alaska), Kanada (Yukon, Shimoliy-g'arbiy hududlar va Nunavut), Daniya (Grenlandiya) va Islandiya (u yerda Grimseyning kichik dengiz oroli orqali o‘tadi).

Iqlimi

tahrir

Arktika doirasidan shimolda iqlim odatda sovuq, ammo Norvegiyaning qirg‘oq bo‘yi hududlari Golfstrim natijasida yumshoq iqlimga ega bo`lib, bu esa Shimoliy Norvegiya va Shimoli-g‘arbiy Rossiyaning portlarini yil davomida muzdan xoli qiladi. Ichki hududlarda yoz juda issiq, qish esa juda sovuq bo`lishi mumkin. Masalan, Rossiyaning Norilsk shahrida yozgi harorat ba'zan 30 °C (86 °F) gacha yetadi, qishki harorat esa ko`pincha −50 °C (−58 °F) dan past bo`ladi.

Arktika doirasi bo'ylab joylashgan joylar

tahrir

Bosh meridiandan boshlanib, sharqqa qarab, Arktika doirasi:

Koordinatalar Mamlakat, hudud yoki okean Izohlar
66°34′N 0°0′E / 66.567°N 0.000°E / 66.567; 0.000 (Prime Meridian)  Atlantika okeani Norvegiya dengizi
66°34′N 12°3′E / 66.567°N 12.050°E / 66.567; 12.050 (Nordland County, Norway)   Norvegiya Træna orollari va skerrilari, Nordland okrugi
66°34′N 12°18′E / 66.567°N 12.300°E / 66.567; 12.300 (Norwegian Sea) Atlantika okeani Trænfjorden, Norvegiya dengiziNorvegiya dengizi
66°34′N 12°29′E / 66.567°N 12.483°E / 66.567; 12.483 (Nordland County, Norway)   Norvegiya Nesøya orollari va skerrilari, Norland okrugi
66°34′N 12°41′E / 66.567°N 12.683°E / 66.567; 12.683 (Norwegian Sea) Atlantika okeani Nesøyfjorden, Norvegiya dengiziNorvegiya dengizi
66°34′N 12°49′E / 66.567°N 12.817°E / 66.567; 12.817 (Nordland County, Norway)   Norvegiya Storseløya orollari va skerrilari, Norland okrugi
66°34′N 12°52′E / 66.567°N 12.867°E / 66.567; 12.867 (Norwegian Sea) Atlantika okeani Kvarøyfjorden, Norvegiya dengiziNorvegiya dengizi
66°34′N 12°57′E / 66.567°N 12.950°E / 66.567; 12.950 (Nordland County, Norway)   Norvegiya Rangsundøya orollari va skerrilari, Nordland okrugi o‘z ichiga oladi
66°34′N 13°3′E / 66.567°N 13.050°E / 66.567; 13.050 (Norwegian Sea) Atlantika okeani Varangerfjord, Norvegiya dengiziNorvegiya dengizi
66°34′N 13°12′E / 66.567°N 13.200°E / 66.567; 13.200 (Nordland County, Norway)   Norvegiya Nordland okrugi
66°34′N 15°33′E / 66.567°N 15.550°E / 66.567; 15.550 (Norrbotten County, Sweden)   Shvetsiya Norrbotten okrugi (Lapland va Norrbotten viloyatlari)
66°34′N 23°51′E / 66.567°N 23.850°E / 66.567; 23.850 (Lapland Province, Finland)   Finlandiya Lapland viloyati, Rovaniemi aeroportidan o‘tadi
66°34′N 29°28′E / 66.567°N 29.467°E / 66.567; 29.467 (Karelia, Russia)   Rossiya Kareliya Respublikasi
66°34′N 31°36′E / 66.567°N 31.600°E / 66.567; 31.600 (Murmansk, Russia) Murmansk viloyati
66°34′N 32°37′E / 66.567°N 32.617°E / 66.567; 32.617 (Karelia, Russia) Kareliya Respublikasi
66°34′N 33°10′E / 66.567°N 33.167°E / 66.567; 33.167 (Murmansk, Russia) Grand Island, Murmansk viloyati
66°34′N 33°25′E / 66.567°N 33.417°E / 66.567; 33.417 (Kandalaksha Gulf, White Sea) Shimoliy muz okeani Kandalaksha qoʻltigʻi, Oq dengiz, Barens dengizi
66°34′N 34°28′E / 66.567°N 34.467°E / 66.567; 34.467 (Murmansk Oblast, Russia)   Rossiya Kola yarim oroli, Murmansk viloyati — taxminan 7 km (4.3 mi)
66°34′N 34°38′E / 66.567°N 34.633°E / 66.567; 34.633 (Kandalaksha Gulf, White Sea) Shimoliy muz okeani Kandalaksha Gulf, Oq dengiz, Barens dengizi
66°34′N 35°0′E / 66.567°N 35.000°E / 66.567; 35.000 (Murmansk Oblast, Kola Peninsula, Russia)   Rossiya Kola yarim oroli, Murmansk viloyati
66°34′N 40°42′E / 66.567°N 40.700°E / 66.567; 40.700 (White Sea) Shimoliy muz okeani Oq dengiz, Barens dengizi
66°34′N 44°23′E / 66.567°N 44.383°E / 66.567; 44.383 (Nenets Autonomous Okrug, Russia)   Rossiya Nenetslar muxtor okrugi
66°34′N 50°51′E / 66.567°N 50.850°E / 66.567; 50.850 (Komi Republic, Russia) Komi Respublikasi
66°34′N 63°48′E / 66.567°N 63.800°E / 66.567; 63.800 (Yamalo-Nenets Autonomous Okrug, Russia) Yamal Nenetslari muxtor okrugi
66°34′N 71°5′E / 66.567°N 71.083°E / 66.567; 71.083 (Gulf of Ob) Shimoliy muz okeani Gulf of Ob, Kara dengizi
66°34′N 72°27′E / 66.567°N 72.450°E / 66.567; 72.450 (Yamalo-Nenets Autonomous Okrug, Russia)   Rossiya Yamal Nenetslari muxtor okrugi
66°34′N 83°3′E / 66.567°N 83.050°E / 66.567; 83.050 (Krasnoyarsk Krai, Russia) Krasnoyarsk o‘lkasi
66°34′N 106°18′E / 66.567°N 106.300°E / 66.567; 106.300 (Sakha Republic, Russia) Yukagir yassitogʻligi, Saxa Respublikasi
66°34′N 158°38′E / 66.567°N 158.633°E / 66.567; 158.633 (Chukotka Autonomous Okrug, Russia) Anadir yassitogʻligi va Chukotka tog‘lari, Chukotka muxtor okrugi
66°34′N 171°1′W / 66.567°N 171.017°W / 66.567; -171.017 (Chukchi Sea, Arctic Ocean) Shimoliy muz okeani Chukotka dengizi
66°34′N 164°38′W / 66.567°N 164.633°W / 66.567; -164.633 (Seward Peninsula, Alaska, United States)   AQSh Seward Peninsula, Alaska
66°34′N 163°44′W / 66.567°N 163.733°W / 66.567; -163.733 (Kotzebue Sound, Arctic Ocean) Shimoliy muz okeani Kotzebue Sound, Chukotka dengizi
66°34′N 161°56′W / 66.567°N 161.933°W / 66.567; -161.933 (Alaska, United States)   AQSh Alaska—Selavik ko‘lidan o‘tadi
66°34′N 141°0′W / 66.567°N 141.000°W / 66.567; -141.000 (Yukon, Canada)   Kanada Yukon
66°34′N 133°36′W / 66.567°N 133.600°W / 66.567; -133.600 (Northwest Territories, Canada) Shimoli-gʻarbiy hududlar, Katta ayiq ko‘lidan o‘tadi
66°34′N 115°56′W / 66.567°N 115.933°W / 66.567; -115.933 (Nunavut, Canada) Nunavut
66°34′N 82°59′W / 66.567°N 82.983°W / 66.567; -82.983 (Foxe Basin, Hudson Bay) Shimoliy muz okeani Foxe Basin
66°34′N 73°25′W / 66.567°N 73.417°W / 66.567; -73.417 (Baffin Island, Nunavut, Canada)   Kanada Nunavut (Baffin oroli), Nettilling Lake va Auyuittuq National Parkdano‘tadi
66°34′N 61°24′W / 66.567°N 61.400°W / 66.567; -61.400 (Davis Strait, Atlantic Ocean) Atlantika okeani Deyvis boʻgʻozi
66°34′N 53°16′W / 66.567°N 53.267°W / 66.567; -53.267 (Greenland)   Grenlandiya Kangerlussuaq Fjord va Schweizerlanddan o‘tadi
66°34′N 34°9′W / 66.567°N 34.150°W / 66.567; -34.150 (Denmark Strait, Atlantic Ocean) Atlantika okeani Denmark Strait
66°34′N 26°18′W / 66.567°N 26.300°W / 66.567; -26.300 (Greenland Sea) Grenlandiya dengizi
66°34′N 18°1′W / 66.567°N 18.017°W / 66.567; -18.017 (Grímsey, Iceland)   Islandiya Grímsey orollari
66°34′N 17°59′W / 66.567°N 17.983°W / 66.567; -17.983 (Greenland Sea, Atlantic Ocean) Atlantika okeani Grenlandiya dengizi
66°34′N 12°32′W / 66.567°N 12.533°W / 66.567; -12.533 (Norwegian Sea) Norvegiya dengiziNorvegiya dengizi

Gallereyasi

tahrir
 
Shvetsiyaning Gällivare shahridagi Polcirkeln portali
 
Finlandiya Rovaniemidagi Arktika doirasi chizig‘i tax. 1865
 
Rossiya Saleharddagi Arktika doirasi monumenti
 
Alaska Dalton avtomagistrali bo‘ylab Arktika doirasi joylashgan joyni ko‘rsatuvchi belgi
 
Yukon Dempster avtomagistrali bo‘ylab tepasida qutb yog‘dusi ko‘rinib turgan Arktika doirasi belgisi66°33′55″N 136°18′26″W / 66.56528°N 136.30722°W / 66.56528; -136.30722 (Arctic Circle sign)
  •  
    Norvegiyadagi Arktika doirasini belgilaydigan Vikingen orolidagi shimoliy qutb doirasi globusi
  •  
    Shvetsiyadagi Inland Line temiryo‘lining Arktika doirasi belgisi
  •  
    Finlandiyaning Rovaniemi shahridagi Santa Claus qishlog'ida joylashgan Arktika doirasi oq chegarasi
  •  
    Rossiya Karel Respublikasida joylashgan Arktika doirasi belgisi
  •  
    Rossiya Yamal Nenetslari muxtor okrugidagi Arktika doirasi belgisi
  •  
    Rossiya Saxa Respublikasidagi (Yakutia) belgi
  •  
    Islandiya Grimsey orolidagi Arktika doirasi belgisi

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Arctic FAQ - Frequently Asked Questions about the Arctic“.
  2. ↑ „40 days without the sun. How? Polar Night begins in Murmansk“. Auroravillage.info (2018-yil 3-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 24-mart.
  3. ↑ Burn, Chris. The Polar Night. The Aurora Research Institute. Qaraldi: 2015-yil 28-sentyabr. 
  4. ↑ N.B.: This refers to the true geometric center which actually appears higher in the sky because of refraction by the atmosphere.
  5. ↑ „Obliquity of the Ecliptic (Eps Mean)“. Neoprogrammics.com. Qaraldi: 2014-yil 13-may.
  6. ↑ Berger, A. L. (1976). "Obliquity and Precession for the Last 5000000 Years". Astronomy and Astrophysics 51 (1): 127–135. 
  7. ↑ Liddell. „Arktikos“. A Greek–English Lexicon. Perseus Digital Library.
  8. ↑ Liddell. „Arktos“. A Greek–English Lexicon. Perseus Digital Library.
  9. ↑ Burn, Chris. The Polar Night. The Aurora Research Institute. Qaraldi: 2015-yil 28-sentyabr. 
  10. ↑ Всеволод Липатов. „Город на Полярном круге“ (ru). ToGeo.ru (2011-yil 26-aprel). 2014-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-iyul.
  11. ↑ Nuttall, Mark. Encyclopedia of the Arctic Volumes 1, 2 and 3. Routledge, 2004 — 115-bet. ISBN 978-1579584368. 
  12. ↑ Marsh, William M.. Physical Geography: Great Systems and Global Environments. Cambridge University Press, 2012 — 24-bet. ISBN 978-0-521-76428-5.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arktika_doirasi&oldid=4491968" dan olindi