Balx jangi (1370)

Balx jangi Amir Temurning hokimiyat tepasiga koʻtarilishining asosiy muvaffaqiyati edi.

Amir Temur 1370-yilda B alx qal'asini qamal qilish paytida

Bu jang 1370-yil bahor oyida Amir Temur va Balx hukmdori Amir Husayn oʻrtasida boʻlib oʻtgan. Qoʻshin Termiz yaqinidagi Biyo qishlogʻiga yetganida Sayid Baraka Amir Temurga oliy hokimiyat va saltanat ramzi boʻlgan katta nogʻora - tabl bilan yalov - bayroq tortiq qildi.Balxga yetmasdan Oʻrpuz mavzesida amir va noʻyonlar bilan mashvarat (majlis) da qadimiy qonun-qoidalarga koʻra, chingiziylar avlodidan boʻlgan Suyurgʻatmish oʻgʻlon mamlakat podsholigi taxstiga oʻtqazildi.

Gʻalabadan keyin boʻlib oʻtgan Qurultoy Temurni Turonning Oliy amiri etib sayladi, chunki bundan keyin davlat Temuriylar davlati nomi bilan mashhur boʻlib, unga mamlakatda uzoq kutilgan tinchlik, barqarorlik va tartibni oʻrnatish mas'uliyatini yukladi. Balx hukmdori Amir Husaynning singlisi, Chingiziy Qozonxonning qizi Saroy mulk bilan turmush qurish Temurga oʻz nomiga „Koʻragon“, yaʼni „(xon) kuyovi“ faxriy unvonini qoʻshib olishga imkon berdi.

Tarixi

1347-yilda Chigʻatoy ulusi ikkita alohida davlatga boʻlindi: Movarounnahr va Moʻgʻuliston (yoki Moʻgʻuliston). 1360-yilda Movarounnahrni Tugʻluq Temur bosib oldi. 1362-yilda Tugʻluq-Temur moʻgʻulistondagi bir guruh amirlarning qoʻzgʻoloni natijasida movarounnahrni shoshilinch ravishda tark etib, hokimiyatni oʻgʻli Ilyosxoʻjaga topshirdi. Temur Kesh viloyati hukmdori va moʻgʻul shahzodasining yordamchilaridan biri tomonidan tasdiqlandi.

Xon Sirdaryo daryosidan oʻtishga ulgurmadi, chunki Ilyos-Xoʻja Amir Bekchik va boshqa yaqin amirlar bilan birgalikda Temurni davlat ishlaridan olib tashlash va iloji boʻlsa, uni jismonan yoʻq qilish uchun fitna uyushtirdi. Dushmanlar tobora kuchayib bordi va xavfli jihatga ega boʻldi. Temur moʻgʻullardan ajralib, ularning dushmani — Qazagʻon amirining nabirasi Amir Husayn tomoniga oʻtdi. Amir Husayn bilan mustahkam ittifoq tuzib, u singlisi Uljoy-Turkon ogʻaga uylanib, keyinchalik uning sevimli xotiniga aylandi.

1364-yilgacha amirlar Temur va Husayn Amudaryoning Janubiy qirgʻogʻida Kaxmard, Daragez, Arsif va Balx mintaqalarida yashab, moʻgʻullarga qarshi partizan urushi olib borishgan.

1364-yilda mogullar mamlakatni tark etishga majbur boʻldilar. Temur va Husayn Movarounnahrga qaytib, Chigʻatoylar oilasidan Kobul shohni taxtga oʻtqazdilar.

Keyingi yil, 1365-yil 22-may tongida Chinoz yaqinida Temur va Husayn qoʻshinlari oʻrtasida xon Ilyosxoʻja qoʻshini bilan qonli jang boʻlib oʻtdi, bu tarixga „Loydagi jang“sifatida kirdi. Temur va Husayn gʻalaba qozonish uchun ozgina imkoniyatga ega edilar, chunki Ilyos-Xoja armiyasi ustun kuchlarga ega edi.

Amir Temur va amir Husayn ibn Musallabning Jeta (Moʻgʻuliston) xoni Ilyosxoʻjaga qarshi jangi (Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” siga koʻra 1360-yil 16-iyunda, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma’siga binoan esa 1365-yil 22-mayda boʻlib oʻtgan). 1361-yil Amir Temur va amir Husayn moʻgʻullaristilosiga qarshi bosh koʻtarib, 3 yil davometgan janglardan soʻng, nihoyat 1364-yil oxirida ularni Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq boʻlishadi. Biroq, 1364-yil bahorida Ilyosxoʻja Movarounnahrga katta qoʻshin bilan yurish qiladi. Shunda Amir Temur va amir Husayn Toshkent bilan Chinoz oraligʻida, Chirchiq daryosi boʻyida unga qarshi lashkar toʻplaydi. Ilyosxoʻja Konibodom tomonidan ularga yaqinlashib kelgach, ikki taraflashkarlari qarama-qarshisaf tortadi. Amir Husayn qoʻshinning barangʻariga, uning qunbuliga esa arlot qabilasidan Tilonchi, hirovuliga Oʻljaytu qoʻmondonlik qiladi. Juvangʻarga Amir Temur, uning qunbuliga qipchoq qavmidan Sori Bugʻo, hirovuliga Temir Xoʻja Oʻgʻlon bosh boʻladi. Gʻulda Joku, Sayfuddin, Murod, Abbos Bahodir kabi atoqli amir va beklar jangga hozir turadi. Amir Temur va amir Husaynning birlashgan bu qoʻshini son jihatdan dushman lashkaridan ancha koʻp edi. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, shunda Ilyosxoʻja halol jangda gʻolib kelolmasligini payqab, bir hiyla ishlatadi: yadachi yada toshi yordamida kuchli jala yogʻdiradi. Natijada jang maydoni loylanib, Amir Temur va amir Husayn qoʻshini mushkul ahvolda qoladi, kiyimkechak, qurol-yarogʻlar shu darajada namiqib ketadiki, otliqning ham, piyodaning hamqimirlashgamajoli yetmaydi (shu bois bu jang tarixda Jangi loy nomi bilan mashhur). Ilyosxoʻja lashkari esa kigiz yopinib, oʻzlarini yomgʻirdan pana qiladilar. Shunday ogʻir sharoitga qaramay, Amir Temur dushmanning barangʻariga qattiq zarba beradi. Lekin, shu asnoda dushman qoʻshinining qonbuli Tilonchi yetakchiligidagi qunbuldan ustun kelib, uni amir Husayn boshchiligidagi juvangʻargacha quvib boradi. Amir Husayn askarlarisarosimaga tushib, qocha boshlaydi. Qoʻshinning oʻng qanotidagi bu xatarli vaziyatni koʻrgan Amir Temur oʻz qoʻl ostidagi navkarlar bilan dushmanning amir Shamsuddin boshchiligidagi juvangʻariga kuchli zarba berib, uni toʻzitib yuboradi. Soʻng, u amir Husaynga chopar yuborib, qoʻlga kiritilgan gʻalabani mustahkamlash uchun dushmanning asosiy kuchlariga birgalikda hujum qilish lozimligini ma’lum qiladi. Ammo, amir Husayn bunga koʻnmaydi. Ertasi ertalab yana jang boshlanib, Ilyosxoʻja qoʻshini yengiladi. Amir Temur va amir Husayn uni quvib ketayotib, amir Shamsuddin boshchiligidagi juvangʻardan ajralib qolgan moʻgʻullar toʻdasiga duch kelib, ular bilan jang qilishga majbur boʻladi. Shunda dushman parokanda navkarlarini toʻplab, qayta tartibga keltirishga muvaffaq boʻladi-da, tashabbusni oʻz qoʻliga olib, kuchli zarba bilan Amir Temur va amir Husayn qoʻshinini ikkiga ajratib yuboradi va gʻalaba qozonadi. 10 mingdan ortiq askaridan ayrilganAmirTemur va amir Husayn Keshtomon chekinadi.

Ayni paytda Ilyosxoʻja qoʻshini Samarqanddan madrasa oʻqituvchisi Mavlon-Zoda, hunarmand Abubakr Kalaviy va oʻq otuvchi Mirzo Xurdaki Buxoriy boshchiligidagi sarbadorlar xalq qoʻzgʻoloni tomonidan quvib chiqarildi. Shaharda xalq hukmronligi oʻrnatildi. Boy aholining mol-mulki musodara qilindi, shuning uchun ular Husayn va Temurdan yordam soʻrashdi. Temur va Husayn sarbadorlarga qarshi turishga kelishib oldilar. 1366-yil bahorida Temur va Husayn qoʻzgʻolonni bostirdilar, sarbador rahbarlarini qatl qildilar, ammo Amir Temurning buyrugʻi bilan qoʻzgʻolon rahbarlaridan biri Mavlonzodani tirik qoldirdilar, chunki u xalq orasida juda mashhur edi.

1370-yilda Temur Husaynning mulki boʻlgan Balxga hujum qilishga qaror qildi. Jangdan oldin Temur qurultoyni yigʻdi, unda Qozonxonning oʻgʻli Suyurgatmishxonni Movarounnahr xoni etib sayladi. Temur „buyuk Amir“ tomonidan tasdiqlanishidan sal oldin, unga Makka shayxi yaxshi xabarchi keldi va u, Temur, buyuk hukmdor boʻlishini tasavvur qilganini aytdi. Shu munosabat bilan u unga bayroq, shuningdek, oliy hokimiyatning ramzi boʻlgan nogʻorani topshirdi. Ammo u oliy hokimiyatni shaxsan oʻzi olmaydi, balki davlatni amalda oʻzi boshqaradi.

Jang

Termiz shahri yaqinida Amudaryoni kesib oʻtgandan soʻng, uning qoʻshini Balxni oʻrab oldi. Husayn armiyasi Temur qoʻshiniga hujum qilish uchun shaharni tark etdi. Xuddi shu narsa jangning ikkinchi kunida sodir boʻldi, ammo bu safar Temur armiyasi shaharga kirishga muvaffaq boʻldi. Husayn Temur qoʻshinini shaharni tark etish uchun qoldirib, oʻzini shahar qal'asi ichiga qamab qoʻydi.

Husayn hech narsaga erisha olmasligini tushunib, Agar Temur hayotini ayamasa, Movarounnahrni tark etib, Makkaga hajga borishni taklif qildi. Temurning ushbu shartlarga rozi boʻldi, ammo Husayn unga ishonish mumkinligiga ishonmadi. Temur odamlaridan yashirishga muvaffaqiyatsiz urinishdan soʻng, Husayn qoʻlga olindi va Temurga topshirildi. Temur vaʼdasini bajarmadi, lekin Husaynni Xuttalon hukmdori Kayxusrav oʻldirdi, chunki u bilan qonli adovati boʻlgan.