Vikipediya

Germaniya — Vengriya munosabatlari

Germaniya va Vengriya NATO, Yevropa Ittifoqi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, YXHT, Yevropa Kengashi va Jahon savdo tashkilotiga aʼzo davlatlardir. Germaniyaning Budapeshtda elchixonasi bor. Vengriyaning Berlinda elchixonasi, ikkita bosh konsulligi (Dyusseldorf va Myunxenda) va toʻqqizta faxriy konsullik (Bremerxaven, Erfurt, Gamburg, Nyurnberg, Shverin, Drezden, Essen, Frankfurt va Shtutgartda) mavjud[1]. 1992-yil 6-fevralda Germaniya Federativ Respublikasi va Vengriya Respublikasi oʻrtasida tuzilgan „Yevropada doʻstona hamkorlik va sheriklik toʻgʻrisida“gi Bitim[2] bugungi ikki tomonlama munosabatlarning asosiy poydevorlaridan biridir[3].

Germaniya — Vengriya munosabatlari

Germaniya		 Andoza:Bayroqikon/Vengriya
Angela Merkel va Viktor Orban

Vengriyaning 1989-yil sentabr oyida Sharqiy Germaniyadan kelgan qochqinlar uchun Avstriya bilan chegarasini ochib, Germaniyani qayta birlashtirishga (1990) hamda Markaziy va Sharqiy Yevropadagi siyosiy oʻzgarishlarga alohida hissa qoʻshganda, kelajakdagi ikki tomonlama munosabatlar uchun ijobiy javobi boʻldi[3]. 1989-yil 10-sentabr kuni kechqurun Magyar Televizioni Vengriya hukumati chegarani yarim tunda ochishga qaror qilgani haqida xabar berdi[4]. Uch hafta oldin, Avstriya-Vengriya chegarasida, Sopron yaqinida Pan-Yevropa piknigi boʻlib oʻtdi; Sharqiy Germaniyaning taxminan 660 fuqarosi Temir pardadan oʻtish imkoniyatidan foydalangan edi. 1989-yil 25-avgustda Vengriya bosh vaziri Miklosh Nemet va uning tashqi ishlar vaziri Gyula Xorn Germaniya kansleri Helmut Kol va tashqi ishlar vaziri Gensher huzuriga yashirincha tashrif buyurishgan[5].

Tarixi

tahrir
 
Vengriyalik Stiven I va Bavariyalik Jizel (Szeged, Vengriya)

Bavariyalik Arnulf I 899-yilda vafotigacha vengerlar bilan ittifoq tuzgan[6]. Vengerlar Karpat havzasini bosib olgandan keyin yurishlari davomida na Morava daryosida, na Pannoniyaning gʻarbiy chegarasida toʻxtamadilar, balki Bavariya hududiga Enns daryosigacha hujum qilib kirib borishdi[7][8]. 907-yil 4-iyulda Pressburg[9] jangida Bavariya armiyasi vengerlar tomonidan magʻlubiyatga uchratildi[9]. Lexfeld jangi (955-yil 10-avgust) nemislar qiroli Buyuk Otton I tomonidan Vengriya rahbarlari ustidan hal qiluvchi gʻalabaga erishdi. Magʻlubiyat mojarlarning Gʻarbga bosqinlarini toʻxtatdi[10].

Vengriyalik Geza (972-997) urushdan qoʻrqib, Otton II ni vengerlar bosqinlarini toʻxtatganiga ishontirdi va undan missionerlarni yuborishni soʻradi[10]. Otton rozi boʻldi va 975-yilda Geza va uning bir necha qarindoshlari Rim-katolik cherkoviga muqaddas suvda choʻqindilar[10]. Geza nemis ritsarlari va vengerlarning eng katta urugʻining boshligʻi lavozimidan boshqa urugʻlar ustidan kuchli markaziy hokimiyatni tiklash uchun foydalangan[10]. Vengriyaning Gʻarb bilan aloqalari 996-yilda Gezaning oʻgʻli vengriyalik Stiven I imperator Genrix II ning singlisi Bavariya malikasi Gisellega uylangach yanada mustahkamlandi[10]. Birinchi jahon urushi arafasida Myunxenlik arxeolog Gisellening qabrini Nidernburg monastirining cherkovida topdi — bu joy oʻsha paytdan beri vengriyalik dindorlar uchun ziyoratgohga aylangan[11].

Transilvaniya XI-XII asrlarda Szekelilardan tashqari nemis sakslari tomonidan bosib olingan va mustamlaka qilingan[10]. 1241—42-yillarda moʻgʻullar Vengriyaning shahar va qishloqlarini kulga aylantirib, aholining yarmini qirib tashlaganlar[10]. Vengriyalik Bela IV mamlakatda muhojirlar koʻchishini tashkil qilib koʻpaytirdi, qirol qal’alarini shaharlarga aylantirdi va ularni nemislar, italyanlar va yahudiylar bilan toʻldirdi[10]. Vengriya qirollari nemislarni mamlakatning aholi yashamaydigan hududlariga joylashtirishga intilardi[11].

Muqaddas Rim imperatori Sigismund 1387-yildan 1437-yilgacha Vengriya qiroli boʻlgan. Garchi Vengriya iqtisodiyoti gullab-yashnashda davom etsa-da, Sigismundning xarajatlari uning daromadidan oshib ketgan[10]. Ijtimoiy tartibsizliklar Sigismund hukmronligining oxirida soliqlarning kuchayishi natijasida yuzaga keladi[10]. Vengriyadagi birinchi dehqonlar qoʻzgʻoloni tezda bostiriladi, ammo bu Transilvaniyaning venger va nemis zodagonlarini Uch Millatlar Ittifoqini tuzishga undadi, bu esa qiroldan tashqari har qanday kuchdan oʻz imtiyozlarini himoya qilishga intilish edi[10].

 
Bayroytdagi Ferens Liszt muzeyi

XVIII asrda Karl VI va Mariya Tereza davrida Vengriya iqtisodiy tanazzulga yuz tutdi. Usmonlilarning koʻp asrlik istilosi, qoʻzgʻolonlari va urushlari Vengriya aholisini keskin kamaytirib yubordi va mamlakat janubining katta qismi deyarli huvillab qoldi. Ishchi kuchi tanqisligi yuzaga keldi va Gabsburglar boshqa nemis dehqonlarini Vengriyaga chaqirdilar[10].

XIX asrda Prussiyaning Avstriya-Vengriya ustidan qozongan magʻlubiyati 1871-yilda Germaniya imperiyasining birlashishiga asosiy debocha boʻldi[12][13].

Birinchi jahon urushi paytida ikkala davlat ham markaziy kuchlar sifatida ittifoqchi boʻlgan. 1938-yilda Germaniya Avstriyani anneksiya qilganidan keyin mamlakatlar umumiy chegaraga ega boʻldi. Dastlab, ikki davlat Ikkinchi Jahon urushi paytida ittifoqchi boʻlgan. Biroq Vengriya urushni boshlagan Germaniyaning Polshaga bostirib kirishiga qarshi boʻlgan va ishtirok etishdan bosh tortgan. 1944-yilda Vengriya ham nemis ishgʻoli ostiga tushdi.

Vengriyaning 1989-yilda Sharqiy nemis qochqinlarining Gʻarbiy Germaniyaga qochib ketishiga yordam berish uchun Avstriya bilan chegaralarini ochish toʻgʻrisidagi qarori Germaniyani qayta birlashtirishga tayyorgarlik koʻrishda asosiy omil boʻldi. Shunga qaramay, 1990-yillarda Germaniya Vengriya va boshqa Markaziy Yevropa davlatlarining 2022-yilda chop etilgan arxiv hujjatlariga ko‘ra, NATOga qo‘shilishiga qarshi chiqqan edi[14]. Rossiyaparast siyosat olib borgan Germaniya maxfiy munozaralar chogʻida bu davlatlarni NATOga aʼzo boʻlishdan qaytarmoqchi boʻldi[14]. Vengriya 1999-yilda NATOga aʼzo boʻldi.

Iqtisodiy munosabatlar

tahrir

Germaniya ham mijoz, ham yetkazib beruvchi sifatida Vengriyaning eng muhim tashqi savdo sherigi hisoblanadi[15]. Germaniya Vengriya bilan savdo balansida profitsitga ega boʻlgan mamlakatlardan biridir[3].

1990-1995-yillar oraligʻida Germaniyaning Vengriyaga yordami 5 milliard DMni tashkil etdi, kreditlar va yordamlar Vengriyaga mintaqada imtiyozli munosabatni aks ettirdi[16].

Germaniya, shuningdek, Vengriyadagi yetakchi xorijiy investordir: 2005-yil oxirida nemis kompaniyalari Vengriyadagi barcha toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar hajmining qariyb 28 foizini tashkil etdi[3]. Faqatgina 2005-yilda Germaniya Vengriyaga 1,2 milliard yevro sarmoya kiritdi[3]. Vengriyada qisman yoki toʻliq Germaniya kapitali ishtirokida tashkil etilgan 7000 dan ortiq kompaniyalar mavjud[3]. Eng muhim biznes aloqalaridan biri Budapeshtdagi Germaniya-Vengriya Savdo-sanoat palatasi boʻlib, u ikki mamlakatning 900 dan ortiq aʼzo kompaniyalari manfaatlarini ifodalaydi[3]. Nemis sarmoyadorlarining mutlaq koʻpchiligi (75 foizi) Vengriyadagi ishtirokidan juda xursand boʻlishgan va palata tomonidan oʻtkazilgan iqtisodiy soʻrov shuni koʻrsatdiki, bugun yana u yerga sarmoya kiritishni xohlaydilar[3].

 
Gyordagi Audi zavodida sifat nazorati (2005)

Audi Dyor shahrida Yevropaning eng yirik dvigatel ishlab chiqaruvchi zavodini (dunyoda uchinchi) qurdi va Vengriyaning eng yirik eksportchisiga aylandi. Uning umumiy investitsiyalari 2007-yilgacha 3,300 million yevrodan oshgan[17]. Audi ishchi kuchi Audi TT, Audi TT Roadster va A3 Cabriolet modellarini Vengriyada yigʻadi[17]. Zavod Volkswagen, Skoda, Seat va Lamborghini avtomobil ishlab chiqaruvchilariga dvigatellar yetkazib beradi[17].

Daimler-Benz 800 million yevro (1,2 milliard dollar) sarmoya kiritgan va yiliga 100 000 dona Mercedes-Benz ixcham avtomobillarini ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan Vengriyaning Kecskemet shahridagi[18] yangi yig‘ish zavodida 2500 tagacha ish o‘rni yaratgan[19].

Opel 1992-yil martidan 1998-yilgacha Vengriyaning Szentgotthard shahrida 80 000 Astra va 4 000 Vectra avtomobillarini ishlab chiqargan[20]. Bugungi kunda zavod yiliga yarim millionga yaqin dvigatel va silindr kallaklarini ishlab chiqaradi[20].

Avtomobil tadqiqotlari

tahrir

Audi, Bosch, Knorr-Bremse va ThyssenKrupp kabi yetakchi avtomobil ishlab chiqaruvchilari Vengriyada ilmiy-tadqiqot markazlarini tashkil etishgan:[17]

  • Audi — Győr: dvigatelni ishlab chiqish
  • Bosch — Miskolc: elektron asboblarini loyihalash
  • Bosch — Budapesht: elektron ishlanmalar
  • Continental Teves — Veszprém: avtomobillar uchun elektronika asboblarini ishlab chiqish
  • DHS Dräxlmaier — Érd: avtomobil boʻlinmasini loyihalash
  • EDAG — Győr: avtomobil subunitlarini ishlab chiqish
  • Knorr-Bremse — Budapesht: elektron tormoz tizimini ishlab chiqish
  • Continental Temic — Budapesht: avtomobil elektronikasini rivojlantirish
  • ThyssenKrupp — Budapesht: elektron boshqaruvni ishlab chiqish
  • WET — Pilisszentiván: elektron boʻlinmalarni ishlab chiqish

Madaniy munosabatlar

tahrir
 
Berlindagi Hungaricum kollegiyasi

Germaniya va Vengriya madaniyat va taʼlim sohasida yaqindan hamkorlik qilmoqda[3][21]. Maqsad — nemis tilini targʻib qilish, akademik va maktab almashinuvi va madaniy tadbirlar[3].

Nemis tili Vengriyaning taʼlim va iqtisodiyot tarmoqlarida muhim rol oʻynaydi[3]. 2008-yilda 20 yilligini nishonlagan Budapeshtdagi Gyote Instituti (GI)[21] — qamrovli kurslar va Vengriyadagi maktablar — yaqin hamkorlikni taklif etadi[3]. Shuningdek, Vengriyaning nemislari orasida nemis tilini targʻib qilish uchun moʻljallangan koʻplab dasturlar mavjud[3]. Budapeshtda 1992-yilda tashkil etilgan Tomas Mann Grammatika maktabi xalqaro maktabi mavjud boʻlib, vengerlar ham unga qatnaydilar[3]. Nemis Abitur va Vengriya universitetlariga kirish imtihonlari Baja shahridagi Ungarndeutsches Bildungszentrum (Vengriyadagi etnik nemislar uchun taʼlim markazi) da oʻtkaziladi[3].

Venger adabiyoti Germaniyada Péter Esterhazy, Péter Nadas, Shandor Marai, Antal Szerb va Imre Kerteszning eng katta muvaffaqiyatlarga erishgan asarlari bilan mashhur[21].

Berlindagi Collegium Hungaricum 1924-yilda tashkil etilgan[22]. 1945-yildan keyin u oʻz faoliyatini toʻxtatgan va 2000-yildan eski nom bilan qayta ochildi[22]. Shtutgartda Balassi institutining filiali boʻlgan Vengriya madaniyat markazi ham mavjud. Vengriya bastakori va pianinochisi Ferents Lisztga bagʻishlangan muzeylar Veymar va Bayroytda joylashgan. Lisztning qabri cherkovi Bayroytda joylashgan boʻlib, u oʻsha yerda vafot etgan.

Taʼlim

tahrir
 
Tomas Mann gimnaziyasi, Budapesht

Budapeshtda nemis xalqaro maktabi, Tomas Mann gimnaziyasi mavjud.

Akademik darajadagi taʼlim

tahrir

Har yili minglab vengerlar Germaniyaga oʻqish va tadqiqot almashinuvi uchun borishadi[3]. Germaniya Akademik almashinuv xizmati (DAAD) va Robert Bosch jamgʻarmasi bular uchun stipendiyalar ajratmoqda[3].

Budapeshtdagi Andrássy Gyula nemis tili universiteti Vengriyadagi nemis tashqi madaniyat va taʼlim siyosatida muhim rol oʻynaydi[3].

Doimiy diplomatik missiya

tahrir
  •  
    Germaniyaning Budapeshtdagi elchixonasi
  •  
    Vengriyaning Berlindagi elchixonasi
  •  
    Vengriyaning Myunxendagi Bosh konsulligi

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Ungarische Missionen in Deutschland“ (de, hu). Hungarian Embassy in Berlin. 2010-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  2. ↑ full text see wikisource
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 „Bilateral relations - Hungary“. German Foreign Ministry. Qaraldi: 2019-yil 9-mart.
  4. ↑ Karel Vodička: Die Prager Botschaftsflüchtlinge 1989: Geschichte und Dokumente. 2014, p 41 (online)
  5. ↑ mdr.de: Das Geheimtreffen auf Schloss Gymnich
  6. ↑ Engel, Pál. The realm of St. Stephen: a history of medieval Hungary, 895-1526 Andrew Ayton: . I.B.Tauris, 2005 — 12-bet. 
  7. ↑ Kristó, Gyula. Hungarian History in the Ninth Century (hu). Szeged: Szegedi Középkorász Műhely, 1996 — 229-bet. ISBN 963-482-113-8. Qaraldi: 2010-yil 6-yanvar. 
  8. ↑ Bóna, István. A magyarok és Európa a 9-10. században ("The Hungarians and Europe in the 9th-10th centuries") (hu). Budapest: História - MTA Történettudományi Intézete, 2000 — 28–29-bet. ISBN 963-8312-67-X. 
  9. ↑ 9,0 9,1 "Bavaria". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc.. 2008. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/56538/Bavaria/648/History#tab=active~checked%2Citems~checked&title=Bavaria%20%3A%3A%20History.%20--%20Britannica%20Online%20Encyclopedia. 
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 „Hungary : a country study“. Federal Research Division, Library of Congress. Qaraldi: 2020-yil 16-noyabr.
  11. ↑ 11,0 11,1 Lendvai, Paul. The Hungarians: a thousand years of victory in defeat. C. Hurst & Co. Publishers, 2003 — 38–39-bet. ISBN 978-1-85065-673-9. 
  12. ↑ Geoffrey Wawro, The Austro-Prussian war: Austriaʼs war with Prussia and Italy in 1866 (Cambridge UP, 1997).
  13. ↑ Ian D. Armour, A History of Eastern Europe 1740-1918: Empires, Nations and Modernisation (A&C Black, 2012).
  14. ↑ 14,0 14,1 „Bonn-Moscow Ties: Newly Released Documents Shed Fresh Light on NATO's Eastward Expansion“. Spiegel International (2022-yil 3-may). Qaraldi: 2022-yil 3-sentyabr.
  15. ↑ „Foreign trade“. Hungarian Investment and Trade Development Agency. 2011-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 17-dekabr.
  16. ↑ Philips, Ann L.. Power and influence after the Cold War. Rowman & Littlefield, 2000 — 104-bet. ISBN 978-0-8476-9523-2. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 „The automotive industry in Hungary - Engine of growth“. The Hungarian Investment and Trade Development Agency. 2011-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-dekabr.
  18. ↑ „Germany: Daimler Selects Plant Site“. The New York Times (2008-yil 19-iyun). Qaraldi: 2009-yil 27-dekabr.
  19. ↑ Koranyi. „Daimler sticks to Hungary investment despite crisis“. Reuters (2008-yil 27-oktyabr). Qaraldi: 2009-yil 27-dekabr.
  20. ↑ 20,0 20,1 „15 éves az első magyar Opel“ (hu). General Motors Corporation (2007-yil 8-mart). 2010-yil 5-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 2-yanvar.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 „Kultúra, tudomány, oktatás“ (de, hu). Hungarian Embassy in Berlin. 2007-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  22. ↑ 22,0 22,1 „Collegium Hungaricum Berlin - Magyar Kulturális Intézet“ (de, hu). Collegium Hungaricum. 2010-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 2-yanvar.

Adabiyotlar

tahrir
  • Armour, Ian D. Sharqiy Yevropa tarixi 1740-1918: imperiyalar, millatlar va modernizatsiya (A&C Black, 2012).
  • Austensen, Roy A. "Avstriya va „Germaniyada ustunlik uchun kurash“, 1848-1864." Zamonaviy tarix jurnali 52.2 (1980): 196-225. Onlayn
  • Breuilli, Jon. Avstriya, Prussiya va Germaniyaning yaratilishi: 1806-1871 (Routledge, 2014).
  • Herwig, Xolger H. Birinchi jahon urushi: Germaniya va Avstriya-Vengriya 1914-1918 (A&C Black, 2014).
  • Katzenshteyn, Piter J. 1815 yildan beri Avstriya va Germaniyaning hamkorlari (Kaliforniya universiteti matbuoti, 1976)
  • Langer, Uilyam L. Yevropa ittifoqlari va kelishuvlari: 1871-1890 (1956).
  • Romsics, Ignác. Vengriyaning Germaniyaning Janubi-Sharqiy Yevropa siyosatidagi oʻrni, 1919-1944, yilda: Markaziy Yevropaga qaratilgan buyuk kuch siyosati, 1914-1945, Aliaksandr Piahanau tomonidan tahrirlangan. Bristol: e-Xalqaro munosabatlar, 2019: 7-42-betlar.
  • Sked, Alan. „Avstriya-Vengriya va Birinchi jahon urushi“. Histoire@ Politique 1 (2014): 16-49. Onlayn (Wayback Machine saytida 2022-06-01 sanasida arxivlangan)
  • Sondxaus, Lourens. „Oxirgi oʻyinni rejalashtirish: Markaziy kuchlar, 1916 yil sentyabr — 1917 yil aprel.“ 1917 yilda: Gʻarbiy frontdan tashqari (Brill, 2008) 1-24-betlar.
  • Sondxaus, Lourens. „Schwarzenberg, Avstriya va Germaniya masalasi, 1848-1851“ Xalqaro tarix sharhi 13#1 (1991), 1-20-betlar onlayn
  • Vauro, Jeffri.Avstriya-Prussiya urushi: 1866 yilda Avstriyaning Prussiya va Italiya bilan urushi (Kembridge UP, 1997).
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Germaniya_—_Vengriya_munosabatlari&oldid=3600303" dan olindi