Ibrohimbek

Ibrohimbek Laqay yoki Mulla Muhammad Ibrohimbek Chaqaboy to‘qsabo o‘g‘li (1889-yil – 1931-yil 31-avgust) — Turkistonda (Oʻzbekiston va Tojikistonda), 1921-yildan esa amirlikning shimolida, keyinroq Afgʻoniston podshohligida "bosmachilik" (qo'rboshilik)ning eng yirik rahbari.

Ibrohimbek Laqay
Asl ismi	Mulla Muhammad Ibrohimbek Chaqaboy to‘qsabo o‘g‘li
Hayot davri	1889-yil — 31.08.1931-yil (42 yosh)
Taxallus(lar)i	"Sharq Napaleoni", "Laqaylik Robin Gud"
Tavalludi	1889-yil Koʻktosh qishlog'i, Buxoro amirligi
Vafoti	31-avgust 1931-yil Toshkent
Fuqaroligi	Buxoro amirligi
Qoʻshin turlari	piyoda qoʻshinlar
Xizmatdagi yillari	1920–1931-yillar
Unvoni	Polkovnik
Lavozimi	Dala qoʻmondoni
Jang/urush	Sharqiy Buxoroda bolsheviklarga qarshi qurolli harakatlarga boshchilik qiladi
Otasi	Chaqaboy toʻqsabo

Hayoti

Koʻktosh qishlogʻining Laqay qabilasidan boʻlgan, baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Buxoro qoʻshinining to'qsoba (Amir darajalariga ko'ra polkovnik rutbasiga toʻgʻri keladigan, boshqalarga ko'ra, Buxoro amirining amaldori) zobiti boʻlgan, Koʻktosh qishlogʻi oqsoqol (boshi) oilasida tugʻilgan. Chaqobayevlar oilasi to'rt xotin, olti qiz va olti o'g'ildan iborat edi.

Ibrohimbek o‘g‘illarning eng kichigi edi. U bir yarim yil maktabda o'qidi, ozgina o'qiydi, lekin o'zining tan olishicha, u hech qachon yozishni o'rganmagan.

Ba'zi manbalar uni ot o'g'risi yoki hatto qaroqchilar to'dasining rahbari deb atashadi. Shuningdek, uning amirlik mansabiga ega bo‘lganligi va soliq (zakot) yig‘ish bilan shug‘ullangani haqida ham ma’lumotlar borki, uni amir amaldorlari qatoriga kiritish mumkin. Fuqarolar urushi yillarida Buxoro amirini qoʻllab-quvvatlagan, 1920-yilda Sharqiy Buxoroda qizillarga qarshi kurashgan.

1920-yilda oʻz qabilasining beki boʻlib, Buxoro amiri Said Olimxon xizmatiga kiradi, u 1920-yil sentabrda Turkistonda sovet hokimiyati oʻrnatilgach, Afgʻonistonga qochib ketadi.

Ibrohimbek bolsheviklarga qarshi kurashda turli xil qabilalarni (viloyatdagi barcha bosmachilarning yarmigacha) birlashtirib, Vaxshning chap qirgʻogʻida, Dushanbe yaqinida va Hisorda bir necha bor gʻalaba qozonib, maʼlum harbiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Usmon Xoʻjayev va RSFSR bosh konsuli bilan olib borilgan muzokaralar natijasida Nagorniy Sharqiy Buxoroning butun hududini oʻz nazoratiga oldi. 1921-yil oxirida u amir qoʻshinining qorovul qoʻshini (kapitan) unvonini egallagan.

1921-1925-yillarda Ibrohimbek ag‘darilgan Buxoro amiri Sayid Olimxonning taxtga qaytishi uchun qurolli kurashga rahbarlik qildi. Uning qoʻmondonligi ostidagi qoʻshinlar Buxoro Xalq Sovet Respublikasiga (BXSR) doimiy bosqinlar uyushtirib turdi.

1921-yil kuzida Buxoro amiri qoʻshinlari bilan birgalikda Sharqiy Buxoroda magʻlubiyatga uchradi va Afgʻonistonga chekindi. Buxoro amiri Said Olimxon unga Anvar posho va uning tarafdorlari otryadlarini Ismoilni qo‘llab-quvvatlash uchun yuboradi. Anvar poshoning o‘zi butun bosmachilar harakatiga boshchilik qilib, birlashtirmoqchi bo‘ldi, biroq Ibrohimbek undan shubhalanib, hatto hibsga oldi. Keyinchalik u 1922-yil bahor va yoz oylarida Qizil Armiyaga qarshi kurashdagi qisqa muddatli muvaffaqiyatlari paytida Anvar poshshoni qo'llab-quvvatlashdan bosh tortdi (avgust oyida Anvar poshsho jangda deyarli butun otryadni yo'qotdi va Afg'onistonga ketmoqchi bo'lganida Qizil Armiya otryadi bilan jangda halok bo'ldi).

Afgʻonistondagi harakatlar

Afg'onistonda tikish Uning rahbarligidagi bosmachilikning birinchi bosqichi 1922-yil dekabrdan boshlabnib, u Afgʻonistondan kelib, Hisor vodiysining Hisor qishlogʻida qo'rboshilarning qurultoyini (yigʻilishi) chaqirib, aslida ularning muvofiqlashtiruvchisiga aylanganidan soʻng davom etadi.

Qo'rboshi Ibrohimbekning Sovet Oʻrta Osiyosida taʼsir zonasi Vaxsh daryosining chap qirgʻogʻi va Jilikoʻl viloyati (Tojikistonning janubi)da edi. 1926-yil iyun oyida Sovet hududida Ibrohimbek tuzumi mag'lubiyatga uchragach, u o'z qo'shinlarining asosiy ta'minot punktlarini Afg'onistonning shimoliga ko'chirdi va u yerdan O'zbekiston va Tojikiston Respublikalari hududlarida doimiy ravishda qurolli bosqinlarni amalga oshirdi.

Afg'onistonda Ibrohimbekning asosiy qarorgohi dastlab Xonobodda (Qunduz viloyati) joylashgan bo'lib, keyin Aliobodga ko'chirilgan. Ibrohimbekning katta otryadlari oilalari bilan Tolukon (Tolikon), Xonobod, Chordor, Oqtube, lekin asosan Aliobodda joylashdilar. Ibrohimbekning oilalari bilan tashkil topishi bilan oʻzlashtirilgan choʻl Aliobodda yigirma mingdan ortiq aholi va toʻrt ming xonadon boʻlgan. 1924-1925-yillarda Ibrohimbek Sharqiy Buxoro hududiga bosmachilar otryadining yangi yurishini uyushtirdi va boshqaradi, ammo 1926-yil iyuniga kelib u magʻlubiyatga uchradi va Afgʻonistonga chekinishga majbur boʻldi. SSSRdan qochgan bosmachilarning asosiy manzili Vaxsh daryosining chap qirgʻogʻi va Xatlon viloyatining Jilikoʻl tumani boʻlib, u oilasi bilan Afgʻoniston hukmdori Omonullaxonning tarafdorlarini ziyorat qilish taqiqiga tushib qoldi.

Qizil armiya bilan janglar

1929-yilda podshoh Omonullaxon taxtdan ag'darilishi bilan Ibrohimbek yangi afg'on hukmdori Xabibulla Kalakani (Bacha-i Sakao) tarafini oldi. Habibulla Kalakani qoʻllab-quvvatlash uchun Kobulda boʻlgan Ibrohimbek shimolga yoʻl oladi va u yerda 20 ming oʻzbek bilan qoʻshin tuzadi. Shuningdek, Chordara grafligida – Qunduz atrofida 400 nafar turkman, 500 nafar oʻzbek-qoʻngʻirot, oʻzbek-durman va oʻzbek-laqaylardan iborat otryad yigʻilgan. Bacha-i Sakaoning qisqa muddatli hukmronligi tugagach, qirollik Barakzay oilasiga mansub pushtunlar Kobulda amir hokimiyatini qaytarib oldilar va monarxiya taxtiga taxtdan ag‘darilgan qirol Omonullaxonning qarindoshi Muhammad Nodirshoh o‘tirdi.

Afg‘onistonning yangi amiri (qiroli) Muhammad Nodirshoh Ibrohimbekni mamlakat yaxlitligiga haqiqiy tahdid deb hisoblardi. Amir Nodirshohning buyrugʻi bilan Qatagʻon va Badaxshon viloyati hokimi Safarxon Ibrohimbek bilan jang qilish uchun 1930-yil mart oyida Andarab vodiysida militsiya safiga safarbar etilgan. Sovet razvedkasi maʼlumotlariga koʻra, Ibrohimbek Afgʻonistonning shimoli-sharqida Buxoroning taxtdan ag'darilgan amiri Sayid Olimxon boshchiligida mustaqil oʻzbek-tojik davlatini tuzishni rejalashtirgan. Bu rejani amalga oshirib, 1930-yil iyun oyi boshida Qatag‘on va Badaxshon viloyatida Ibrohimbek xalq qo‘zg‘oloni ko‘taradi. Ta'sir zonasida u Afg'onistonning davlat yaxlitligiga putur yetkazgan o'z ma'muriyatini tuzdi. Shu jihatni hisobga olgan holda, 1930-yil iyun oyining oxirida Afg‘oniston hukumati brigada komandiri Yakov Melkumov boshchiligidagi Qizil Armiyaning Afg‘oniston shimoliy hududlarida reyd o‘tkazishga rozi bo‘ldi. Oʻsha yilning may oyida u 3000 ta qilichga ega boʻlib, Afgʻonistonga bostirib kirgan sovet-afgʻon ekspeditsiya qoʻshinlari bilan jangga kirdi, ammo Mozori Sharif yaqinida magʻlubiyatga uchradi.

1930-yil yozida Qizil Armiya otryadi Afg'oniston hududiga bostirib kirdi va Bosmachining orqa infratuzilmasini vayron qildi (ularning 3 ta eng yirik bazalari vayron qilindi, ko'plab qurol omborlari egallab olindi, 900 tagacha bosmachi o'ldirildi). Ibrohimbek odamlarni qutqarishga urinib, orqa tayanchlarini qo'riqsiz qoldirib, tog'lardagi to'qnashuvdan yashirindi. Qizil Armiyaning hujumlari Ibrohimbek tuzilmasining mag‘lubiyatiga olib kelmadi, shundan so‘ng, 1930-yilning kuzida amir Nodirshoh Laqay otryadlarini o‘zi yo‘q qilishga qaror qildi va shimoli-sharqda harbiy vazir Shoh Mahmudxon boshchiligidagi muntazam qo‘shin bo‘linmalarini yubordi. Janglar Maymenedan Rustakgacha boʻlgan keng frontni qamrab oldi.

Afgʻon armiyasining muntazam tuzilmalari bilan janglar

Afg‘on o‘zbeklari va tojiklari Ibrohimbek tarafiga o‘tib, umumiy soni 2,5 mingga yaqin askardan iborat yigirmata militsiya bo‘linmasidan iborat guruh tuzdilar, ulardan 2150 nafari o‘zbek va 300 nafari tojiklar edi. Uning tuzilmasi a'zolari Ibrohimbek mahalliy aholining xayr-ehsonlari hisobidan oylik maosh to'lardi. Qo'shinning eng fidoyi jangchilari Laqay o‘zbeklari bilan bir qatorda Qatag‘on o‘zbeklari edi. 1931-yil mart oyining birinchi kunlarida mudofaa vaziri Sh.Mahmudxon hukumat guruhini kuchaytirdi va 6-martda Tolukan viloyatida Ibrohimbekning eng yirik otryadiga zarba berdi, 315 kishi halok boʻldi. Sh.Mahmudxon Xonoboddan chegara zonasigacha Ibrohimbek qoʻshinlarini siqib chiqargandan soʻng, isyon koʻtargan hududda markaziy hokimiyatni tikladi. 16-mart kuni Xonobodda Ibrohimbekning asirga olingan 35 nafar yigitlari omma oldida qatl etildi. Ayni damda Ibrohimbek otryadiga afg‘on hukumati pora olgan turkman qo'rboshilaridan birining otliq qo‘shinlari xiyonatkorona hujum qildi. 1931-yil mart oyining oʻrtalariga kelib hukumat qoʻshinlari va pushtun qabila tuzilmalari Ibrohimbek otryadlarini butun shimol boʻylab taʼqib qilib, ularning sogʻayib ketishiga toʻsqinlik qildi. Afg‘on Turkistoni aholisi va bir paytlar bosmachilarni qo‘llab-quvvatlashda faol qatnashgan o‘zbeklar urushdan charchagan, Ibrohimbekning zahiralari tugab qolgan edi. Ibrohimbek Oʻrta Osiyo respublikalari hududini qoʻshimcha tramplin sifatida koʻrib, mintaqadagi ijtimoiy va harbiy-siyosiy vaziyatni diqqat bilan kuzatib bordi, alohida hududlarda toʻliq kollektivlashtirish olib borilishi bilan bogʻliq keskinlikning kuchayishi holatlarini yaxshi bildi. Afg'oniston hududidan hukumat qo'shinlari va sovet diplomatiyasi tomonidan bosim o'tkazilib, u o'z vatanida dehqonlarning yordamini olishga umid qildi.

SSSRga oxirgi qarshilik

1931-yil 21–22-mart va 31-mart – 1-aprelda Ibrohimbek otryadlari (turli ma'lumotlarga ko'ra) soni 600-800 dan 1500 kishigacha bo'lib, sovetlar hududiga bostirib kirib, SSSR hududining ancha qismiga kirib borishdi. U yerda ular tezda mahalliy aholi bilan to'ldirilib, sovet tuzumiga sodiq shaxslarga qarshi shafqatsiz terror uyushtirdilar. 1931-yil may oyining boshiga kelib, uning otryadlarida 2500 dan ortiq "boshmachilar" bor edi. Yuzaga kelgan tahdidni bartaraf etish uchun 3-Turkiston togʻ miltiq diviziyasi, 9 va 10-togʻ miltiq diviziyalari tarkibida tojik qoʻshinlari guruhi tuzildi.

Ibrohimbek Laqay

1931-yil may oyining boshi bilan harbiy harakatlarda Sovet qo'shinlari foydasiga burilish davri kuzatila boshlandi. Avvaliga Utanbek boshchiligidagi 500-600 bosmachilarning Ibrohimbekka yordam berish maqsadida Afgʻonistondan Tojikistonga oʻtib ketishga urinishi muvaffaqiyatsiz tugadi. Keyinchalik Ibrohimbekning Qo'rboshi Alik, Mulla Odin, Husaynbek va Abdu Samat qo'mondonligi ostidagi qo'shinlari mag'lubiyatga uchradi (barchasi janglarda halok bo'ldi). 1931-yil may oyining ikkinchi yarmida bir qator ko'chma zarbalar, Bosmachini parchalash bo'yicha tashviqot ishlari bilan birgalikda Sovet hukumati nihoyat harbiy harakatlar to'lqinini o'zgartirdi. 1931-yil iyun oyining boshlarida Qizil Armiya bilan boʻlgan janglarda Ibrohimbek otryadlaridan 1224 kishi halok boʻldi, 75 kishi asirga olindi, 314 kishi oʻz ixtiyori bilan qurolini tashladi.

Asirga tushishi va qamalishi

Shaxsiy jasorat va ishonchli odamlarga tayanish Ibrohimbekni qayta-qayta qutqardi: faqat may oyida u 6 marta qamaldan chiqib ketdi. Ammo oy oxiriga kelib uning qo'shinlari soni 900 kishiga qisqardi. Surxondaryo vodiysiga bostirib kirishga qilgan so‘nggi urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Afg‘onistonga qaytishga qaror qildi. Ammo 16-iyunda uning qishloqlardan birida bir kunlik safarda boʻlgan otryadi qizil otliqlar tomonidan bosib olindi va magʻlubiyatga uchradi, bu safar Ibrohimbek bir necha qoʻriqchi bilan qochib qutulishga muvaffaq boʻldi. Uni qo'lga olish operatsiyasiga Tojikiston SSR bo'yicha vakolatli A.N.Valishev rahbarlik qilgan. 1931-yil 23-iyundagi jangda Ibrohimbek Muqum Sultonov qo'mondonligidagi OGPUning maxsus otryadi tomonidan Kofirnigon daryosidan o'tayotganda asirga olinadi, buni mahalliy aholi chekistlarga koʻrsatgan. Kuzatuv ostida uni Toshkentga olib ketishdi (Stalinobodgacha bo‘lgan yo‘lning bir qismini ozod qilishga urinishlarning oldini olish uchun uni hatto samolyotda ham olib ketishdi), u yerda sudga keltirildi va 1931-yil 31-avgustda sud tomonidan o'lim jazosi - otuv hukmi eʼlon qilindi. Hukm e'lon qilingandan so'ng, u otib tashlandi. 1931-yilda Ibrohimbek otryadlarini magʻlub etish boʻyicha harbiy operatsiyada qatnashgan taniqli sarkarda Sobir Rahimov asirga olinishida koʻrsatgan jasorati uchun “Qizil Yulduz” ordeni bilan taqdirlangan.

Ibrohimbek Laqay sudda

Ibrohimbekning otryadlari tarkibiga kirgan ko'plab bosmachilar 1931-yilda qatl etilganidan keyin qurolli kurashni davom ettirdilar. Ammo bu kuchli va xarizmatik rahbarning yo'qligida uyushgan qarshilikning oxiri tezda barham topdi: 1931-yil iyun oyining oxirida yangi Sovet-Afg'on shartnomasi imzolandi, unga ko'ra Sovet va Afg'oniston qo'shinlari Afg'oniston shimolida bosmachilik harkatlariga qarshi qo'shma operatsiyalarni boshladilar.

Avgust oyining oxirida yirik otryadlar mag'lubiyatga uchradi, faqat Ibrohimbekning sobiq ittifoqchisi Utanbek dekabr oyining boshigacha qarshilik ko'rsatdi, lekin u ham mag'lubiyatga uchradi, og'ir yarador bo'lib, jangni to'xtatib qochib ketdi. Bu bilan bosmachilikning uyushgan kuch sifatida tarixi mohiyatan yakunlandi.

Reabilitatsiyasi

2021-yil 25-avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudida mustabid sovet davrida qatag‘on qilingan 115 nafar shaxsni oqlash yuzasidan 6 ta jinoyat ishi qayta ko‘rib chiqildi.

Ularning orasida Ibrohimbek va uning 15 nafar izdoshiga aloqador ish ham bor edi. Oliy sud mazkur jinoyat ishi sud tomonidan ko‘rib chiqilmagani, jinoyat ishida sud hukmi yoki bayonnomasi mavjud emasligini aniqladi va Jinoyat protsessual kodeksining 83-moddasiga asosan Ibrohimbek va u bilan birga otib tashlangan 15 nafar shaxsni oqlash haqida hukm chiqardi. Ularning ismi-sharifi: Abduqayum Parvonachi Ulayev, Eshon Isoxon Mansurxonov, Alimardon Dodhoh Muhamedov, Sulayman Salohiddinov, Ko‘r Ortiq Ashirov, Mulla Niyoz Parvonachi Hakimov, Mulla Ahmadbey Saidov, Toshmat Xo‘ja Berdiyev, Azim Marka Ostonaqulov, Quvganbek Sheraliyev, Shohasan Imonqulov, Mirzaqayum Cherov, Quvgan Kenjayev, Olot Polvon Elmirzayev, Eshon Polvon Bahodirzoda .

Yana qarang

• Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat
• Bosmachilik
• Qoʻrboshi

Havolalar

• “Sharq Napoleoni” — Ibrohimbek Laqay haqida
• "Laqaylik Robin Gud" tarixi
• Doxximning Ibrohimbek qoʻrboshiga atab aytilgan qoʻshigʻi Video YouTubeda