Vikipediya

Jared Diamond

Jared Meyson Diamond (1937-yil 10-sentabrda tugʻilgan) — amerikalik geograf, tarixchi, ornitolog va "The Third Shimpanzee" (1991); "Guns, Germs, and Stell (1997, Pulitzer mukofoti bilan taqdirlangan); "Collapse" (2005), "The World Until yesterday" (2012) va" Uphaeval" (2019) kabi ilmiy-ommabop kitoblari bilan tanilgan yozuvchi. Dastlab biokimyo va fiziologiya boʻyicha taʼlim olgan Diamond antropologiya, ekologiya, geografiya va evolyutsion biologiya kabi turli sohalarda izlanishlari bilan mashhurdir. UCLA universitetida geografiya professori[1].

Jared Diamond
JaredDiamond.jpg
Diamond, 2013-yilda
Tavalludi 10-sentyabr 1937-yil (1937-09-10) (85 yosh)
Boston, Massachusetts, AQSH
Fuqaroligi AQSh
Sohasi Psixologiya, biofizika, ornitologiya, ekologiya, tarix, geografiya, evolyutsion biologiya va antropologiya
Ish joylari University of California universiteti, Los Angeles
Taʼlimi
Tezis sarlavhasi Concentrating activity of the gall-bladder
Taʼsir koʻrsatgan Yuval Noah Harari
Stephen H. Wright
Mashhur sovrinlari

2005-yilda Prospect and Foreign Policy tomonidan oʻtkazilgan soʻrovda dunyoning eng yaxshi 100 ta jamoat ziyolilari orasida toʻqqizinchi oʻrinni egallagan[2].

YoshligiTahrirlash

Diamond 1937-yil 10-sentabrda AQShning Massachusets shtati, Boston shahrida tug‘ilgan. Uning ota-onasi ham AQShga koʻchgan Ashkenazi yahudiy oilalaridan edi. Uning otasi Louis Diamond Moldovaning Kishinyov shahridan shifokor va onasi Flora (Kaplan) oʻqituvchi, tilshunos va konsert pianinochisi boʻlgan[3]. Diamond olti yoshidan pianino chalishni boshlaydi. Yillar oʻtib esa xotiniga „A major“da Brahms Intermezzoni chalib bergandan soʻng turmush qurishni taklif qiladi[4].

Yetti yoshidayoq qushlarni kuzatishga qiziqa boshlaydi. Bu mashgʻulot uning asosiy qiziqishlaridan biriga aylandi va natijada ornitologiya boʻyicha bir qator asarlari nashr etildi.

15 yoshida ota-onasi birinchi marta uni AQShning sharqiy qismidan tashqariga, Montanaga olib ketishdi va u yerda Big Hole daryosi boʻyidagi Hirschy oilaviy fermasida dam olishdi. 1956-yilning yozida ranchoga ishlash uchun qaytib keldi, bu paytda u talaba edi. Keyinchalik, shtatning goʻzalligidan hayratga tushib, muntazam ravishda oʻzining oilaviy taʼtillarni shu yerda oʻtkazdi va Montana bilan Bitterroot vodiysi uning "Collapse: How Societies Choose to Fail pr succeed„ kitobidagi asosiy misollardan biriga aylandi.

Ta'limiTahrirlash

Diamond Roxbury Lotin maktabida oʻqiydi va 1958-yilda Harvard universitetida biokimyo fanlari boʻyicha bakalavrga aylanadi, 1961-yilda Cambridgedagi Trinity College universitetida oʻt pufagidagi membranalar fiziologiyasi va biofizikasi boʻyicha doktorlik dissertatsiyasini yoqlaydi[1][5].

FaoliyatiTahrirlash

 
Jared Diamond San-Frantsiskoda, 2007-yil

Cambridgeni tugatgandan soʻng, Diamond 1965-yilgacha Harvardda kichik ilmiy xodim sifatida faoliyat yuritadi va 1968-yilda UCLA tibbiyot maktabida fiziologiya professori boʻladi. Yigirma yoshlarida Yangi Gvineya va yaqin atrofdagi orollarga ixtisoslashgan ornitologiya va ekologiyada ikkinchi karyeyasini boshladi, 1964-yildan ushbu hududlarga tashrif buyuradi. Keyinchalik, 50 yoshida, Diamond atrof-muhit tarixi boʻyicha navbatdagi faoliyatni yoʻlga qoʻydi va UCLAda geografiya professori boʻldi, hozirga qadar shu lavozimda ishlaydi[5]. Shuningdek, Rimdagi LUISS Guido Carlida dars beradi[6].1999-yilda National Medal of Science medalini qoʻlga kiritdi[7], Westfield State universiteti unga 2009-yilda faxriy doktor unvonini berdi.

Diamond dastlab oʻt pufagida tuzni singdirish boʻyicha mutaxassis boʻladi[8]. U, shuningdek, ekologiya va ornitologiya sohalarida ilmiy asarlar nashr ettiradi[9], lekin oʻzi oʻrganganlaridan tashqari, turli sohalardagi mavzularni birlashtirgan bir qator ilmiy-ommabop kitoblar muallifi sifatida ham taniladi. Akademik xilma-xillik tufayli Diamond polimat sifatida tasvirlannadi[10][11].

Ommaviy ilmiy ishlariTahrirlash

The Third Chipmanzee (1991)Tahrirlash

Diamondning birinchi mashhur kitobi “TheThird Champanzee: The Evolution and Future of the Human Animal " (1991) antropologiya, evolyutsion biologiya, genetika, ekologiya va tilshunoslik dalillarini oʻz ichiga olgan holda inson evolyutsiyasi va uning zamonaviy dunyoga aloqadorligini oʻrganadi. Kitob odam DNKsining 98 % dan ortigʻi uning eng yaqin hayvon qarindoshlari, shimpanzelar bilan oʻxshash boʻlishiga qaramay, odamlar boshqa hayvonlardan qanday qilib juda farq qilgani haqida hikoya qiladi. Kitob, shuningdek, til, sanʼat, qishloq xoʻjaligi, chekish, giyohvand moddalarni isteʼmol qilish va boshqa noyob insoniy fazilatlarning hayvonlardan kelib chiqishini oʻrganadi. Kitob tanqidchilar tomonidan yaxshi kutib olindi va 1992-yilda Rhône-Poulenc Prize for Science Books mukofoti[12] hamda Los Angeles Times Book Prize mukofotiga sazovor boʻldi[13].

Guns, Germs, and Steel (1997)Tahrirlash

Uning ikkinchi va eng mashhur ilmiy-ommabop kitobi „Guns, Germs, va Steel: The Fates of Human Socities“ 1997-yilda nashr etilgan. Unda nima uchun Yevrosiyo xalqlari tub amerikaliklarni, avstraliyaliklarni va afrikaliklarni zabt etgani yoki koʻchirgani haqida soʻraydi. Uning taʼkidlashicha, bu natija Yevrosiyo xalqlarining genetik afzalliklari bilan emas, balki Yevroosiyo qitʼasining oʻziga xos xususiyatlari, xususan, xonakilashtirish uchun mos boʻlgan yovvoyi oʻsimlik va hayvon turlarining xilma-xilligi va uning tarqalishiga yordam bergan sharq/gʻarbiy asosiy oʻqi bilan bogʻliq.

Kitobning birinchi qismida yovvoyi oʻsimliklar va hayvonlarning bir nechta turlari nega xonakilashtirish uchun mos boʻlganligi sabablariga eʼtibor qaratiladi. Ikkinchi boʻlimda oʻsha uy hayvonlari asosida mahalliy oziq-ovqat ishlab chiqarish zich va tabaqalashtirilgan odamlar populyatsiyasining, yozuvning, markazlashtirilgan siyosiy tashkilotning va epidemik yuqumli kasalliklarning rivojlanishiga qanday olib kelganligi muhokama qilinadi. Uchinchi qism turli qitʼa va dunyo mintaqalari oʻrtasida oziq-ovqat ishlab chiqarish va insoniyat jamiyatlarining rivojlanishini taqqoslaydi. „Guns, Germs, and Steel“dunyo miqyosida bestsellerga aylandi, 33 tilga tarjima qilindi va bir qancha mukofotlarga, jumladan, Pulitzer mukofoti, Aventis Prize for Science Books mukofoti[12] va1997-yilda Phi Beta Kappa Award in Science mukofotiga sazovor boʻldi[14]. Kitob asosida 2005-yilda National Geographic Society tomonidan televizion hujjatli film ishlab chiqarilgan[15][16].

Why is Sex Fun? (1997)Tahrirlash

Oʻzining uchinchi, 1997-yilda nashr ettirilgan " Why is Sex Fun " kitobida inson jinsiy hayotining xususiyatlariga asos boʻlgan, odatda oddiy deb hisoblangan, ammo insonning hayvon qarindoshlarimiz orasida juda gʻayrioddiy boʻlgan evolyutsion omillarni muhokama qiladi. Bu xususiyatlar orasida uzoq muddatli juftlik munosabatlari (nikoh), umumiy jamoa hududida iqtisodiy hamkorlik qiluvchi juftliklarning birga yashashi, otalar va onalar tomonidan ota-ona qaramogʻini koʻrsatish, ommaviy emas, yashirin jinsiy aloqa, yashirin ovulyatsiya, hayz davrining koʻp qismini (shu jumladan bepushtlik kunlarini), ayollarning menopauzasini va oʻziga xos ikkilamchi jinsiy xususiyatlarni oʻz ichiga olgan ayol jinsiy sezgirligi kabilar bor. 

Collapse (2005)Tahrirlash

Diamondning 2005-yilda nashr etilgan navbatdagi "Collapse: How societies Choose to Fail or Succed " nomli kitobida o‘tmishdagi bir qator jamiyatlar nima uchun qulagan yoki rivojlanishda davom etganini aniqlashga urinib, zamonaviy jamiyatlar bu tarixiy misollardan nimani o‘rganishi mumkinligini ko‘rib chiqadi. "Guns, Germs, and Steel "da boʻlgani kabi u ekologiyaga eʼtibor qaratish oʻrniga, birinchi navbatda, madaniy omillarga asoslangan oʻtmishdagi jamiyatlarning muvaffaqiyatsizligini tushuntirilgan fikrlarga qarshi chiqadi. Kitobda tilga olingan jamiyatlar orasida Grenlandiyaning Norse va Inuitlari, Mayya, Anasazi, Rapa Nui (Pasxa oroli), Yaponiya, Gaiti, Dominikan Respublikasi va zamonaviy Montananing tub aholisi bor.

Kitob nega baʼzi jamiyatlar halokatli qarorlar qabul qilishlari, yirik korxonalar atrof-muhitga qanday taʼsir qilishlari, bugungi kunda bizning asosiy ekologik muammolarimiz nima va odamlar bu muammolar bilan nima qilishlari mumkinligi haqida ssavollar berish bilan yakunlanadi. „Guns, Germs, and Steel“ singari, "Collapse oʻnlab tillarga tarjima qilindi, xalqaro bestsellerga aylandi va National Geographic Jamiyati tomonidan ishlab chiqarilgan televizion hujjatli filmning asosi boʻldi[17]. Ayrim antropologlar va olimlar Diamondning usullari va xulosalarini tanqid qildilar[18]. Ushbu asar, shuningdek, Royal Society Prize for Science Books mukofotiga nomzod boʻlgan[12].

"Vengeance is Ours" bahsi (2008)Tahrirlash

2008-yilda Diamondning The New Yorker jurnalida Papua Yangi Gvineyasidagi qabila urushidagi qasosning rolini tavsiflovchi „Vengeance is Ours“ [19] sarlavhali maqolasi chop etildi. Bir yil oʻtgach, maqolada tilga olingan ikki mahalliy aholi Diamond va The New Yorker gazetalariga qarshi sudga murojaat qilib, maqola ularga tuhmat qilganini daʼvo qilishdi[20] [21][22] .2013-yilda The Observer daʼvo „ularning advokatining toʻsatdan oʻlimidan soʻng oʻzaro rozilik bilan qaytarib olingan“ deb xabar berdi[3].

Natural Experimentsnof History (2010)Tahrirlash

2010-yilda Diamond (James Robinson bilan birga) "Natural Experiments of History" asarini oʻzi tarafdori boʻlgan tarixni oʻrganishga multidisipliner va qiyosiy yondashuvni koʻrsatuvchi yettita amaliy tadqiqotlar toʻplamini birgalikda tahrir qildi. Kitobning nomi tarixni laboratoriya fanlarining afzal koʻrgan usullari bilan, yaʼni koʻpaytiriladigan inson jamiyatlarini goʻyo bakteriya probirkalari kabi taqqoslaydigan nazorat ostida tajribalar orqali oʻrganish mumkin emasligidan kelib chiqadi. Buning oʻrniga, koʻp jihatdan oʻxshash jamiyatlarda tarixan bezovtalangan tabiiy tajribalarga qarash kerak. Kitobning xulosa qismida tabiiy tajribalar tasniflanadi, ularni o‘rganishning amaliy qiyinchiliklari muhokama qilinadi va bu qiyinchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha takliflar beriladi[23].

The World Until Yesterday (2012)Tahrirlash

2012-yilda chop etilgan „The World Until Yesterday“ kitobida Diamond g‘arb dunyosi anʼanaviy jamiyatlardan nimani o‘rganishi mumkinligi haqida soʻz olib boradi. U 39 ta anʼanaviy kichik fermer va ovchi-yigʻuvchilar jamiyatlarini umuminsoniy muammolarga qanday munosabatda boʻlishlarini oʻrganadi. Muhokama qilingan muammolar orasida makonni ajratish, nizolarni hal qilish, bolalarni tarbiyalash, oqsoqollar bilan muomala qilish, xavf-xatarlarga qarshi kurashish, dinlarni shakllantirish, koʻp tillarni oʻrganish va sogʻlom qolish kiradi. Kitobda aytilishicha, anʼanaviy jamiyatlarning baʼzi amaliyotlari bugungi zamonaviy sanoat dunyosida alohida shaxslar yoki umuman jamiyat tomonidan foydali tarzda qoʻllanilishi mumkin. 

Upheaval (2019)Tahrirlash

"Upheaveal: How Nations Cope with Crisis and Change" asarida Diamond xalqlar odamlar kabi inqiroz paytida saboq oladimi yoki yoʻqligini tekshiradi. Finlandiya, Yaponiya, Chili, Indoneziya, Germaniya, Avstraliya va AQSh koʻrib chiqilayotgan davlatlar qatoriga kiradi.[24] Diamond toʻrtta zamonaviy tahdidni aniqlaydi: yadroviy qurollar, iqlim oʻzgarishi, cheklangan resurslar va haddan tashqari tengsizlik[25].

The New York Times gazetasini koʻrib chiqqan Anand Giridharadas kitobda koʻplab faktik noaniqliklar borligini taʼkidlaydi[26]. Daniel Immerwahr, The New Republic jurnalini koʻrib chiqib, Diamond „statistik tahlilni bekor qilgan“ini va u bilan bogʻliq qatʼiylikni, hatto, oʻzining oldingi kitoblari standartlariga koʻra baʼzida shu asosda eʼtirozga uchraganini aytadi[27].

Shaxsiy hayotiTahrirlash

Diamond polshalik siyosatchi Edward Wernerning nabirasi Marie Cohenga uylanadi. Ularning 1987-yilda tug‘ilgan egizak o‘g‘illari bor[28].

KengashlarTahrirlash

  • Editorial board of the Skeptic Magazine, a publication of The Skeptics Society
  • Member of the American Academy of Arts and Sciences[29]
  • Member of the National Academy of Sciences[30]
  • Member of the American Philosophical Society[31]
  • U.S. regional director of the World Wide Fund for Nature

Mukofot va unvonlariTahrirlash

 Xuddi qurbaqa Austrochaperina adamantina kabi [32] Sharqiy uzun tumshuqli yexidna Zaglossus bartoni olmosi Jared Diamond[33] sharafiga nomlangan.

Tanlangan bibliografiyasiTahrirlash

Yana qarangTahrirlash

ManbalarTahrirlash

  1. ↑ 1,0 1,1 „Jim Al-Khalili talks to Jared Diamond about his journey from the gall bladder to global history via a passion for the birds of Papua New Guinea.“. Qaraldi: 19-dekabr 2012-yil.
  2. ↑ „Prospect/FP Top 100 Public Intellectuals Results“ (15-oktabr 2005-yil). Qaraldi: 1-mart 2016-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 McKie, Robin. „Jared Diamond: what we can learn from tribal life“. The Observer (5-yanvar 2013-yil). Qaraldi: 5-yanvar 2013-yil.
  4. ↑ Jared Diamond in conversation with Michael Berkeley on the BBC Radio 3 program Private Passions (broadcast March 3, 2013)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „The Prize Winner, 1998“. Expo-Cosmos. 3-may 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 18-may 2009-yil.
  6. ↑ „Geografia politica“. LUISS Guido Carli. Qaraldi: 8-mart 2019-yil.
  7. ↑ „The President's National Medal of Science: Recipient Details“. National Science Foundation (1999). Qaraldi: 8-mart 2019-yil.
  8. ↑ „Understanding History With 'Guns, Germs, And Steel'“. NPR (8-sentabr 2011-yil). Qaraldi: 8-mart 2019-yil.
  9. ↑ Diamond, J.; Bishop, K. D.; Gilardi, J. D. (August 5, 2004). "Geophagy in New Guinea birds". Ibis 141 (2): 181. doi:10.1111/j.1474-919X.1999.tb07540.x. ISSN 0952-8369. http://www.pngibr.org/publications/pdf/2006-Symes-et-al.pdf. Qaraldi: March 8, 2019. Jared Diamond]]
  10. ↑ „The Animal Attraction“. Australian Broadcasting Corporation (2001). 7-may 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 8-mart 2019-yil.
  11. ↑ „Rapa Nui déjà vu“. The Economist. The Economist Newspaper Limited (8-oktabr 2009-yil). Qaraldi: 8-mart 2019-yil.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 „Prize for Science Books previous winners and shortlists“. Royal Society. 19-iyun 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 18-may 2009-yil.
  13. ↑ „Los Angeles Times Festival of Books – Book Prizes – Winners by Award (science)“. Los Angeles Times. Qaraldi: 18-may 2009-yil.
  14. ↑ „1997 Phi Beta Kappa Science Book Award“. Phi Beta Kappa. 22-dekabr 2005-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16-fevral 2014-yil.
  15. ↑ Lovgren, Stefan. „'Guns, Germs and Steel': Jared Diamond on Geography as Power“. National Geographic News (6-iyul 2005-yil). Qaraldi: 6-dekabr 2012-yil.
  16. ↑ „Guns, Germs & Steel: The Show“. PBS. Qaraldi: 6-dekabr 2012-yil.
  17. ↑ Demenocal, Peter B.; Cook, Edward R., eds (December 2005). "Perspectives on Diamond's Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed". Current Anthropology. CA Forum on Anthropology in Public 46 (supplement): S91–S99. doi:10.2307/3597146. ISSN 0011-3204. (subscription required)
  18. ↑ McAnany, P.A. & Yoffee, N. (Eds) (2010). Questioning Collapse: Human Resilience, Ecological Vulnerability, and the Aftermath of Empire. Cambridge University Press.
  19. ↑ Diamond, Jared. „Vengeance Is Ours“. Annals of Anthropology (21-aprel 2008-yil), s. 74.(subscription required)
  20. ↑ Balter, M. (2009). "'Vengeance' Bites Back at Jared Diamond". Science 324 (5929): 872–874. doi:10.1126/science.324_872. PMID 19443760. 
  21. ↑ Maull, Samuel. „Author Jared Diamond sued for libel“. AP News (22-aprel 2009-yil). Qaraldi: 8-fevral 2012-yil.
  22. ↑ Smillie, Dirk. „Fresh Legal Jab At 'The New Yorker'“. Forbes (19-oktabr 2009-yil). Qaraldi: 8-fevral 2013-yil.
  23. ↑ „Natural Experiments of History – Jared Diamond, James A. Robinson“. Harvard University Press. Qaraldi: 18-sentabr 2010-yil.
  24. ↑ „Upheaval review: How countries seldom learn from their past“. The Irish Times (11-may 2019-yil). Qaraldi: 17-may 2019-yil.
  25. ↑ Martindale. „Pulitzer Prize-winning author Jared Diamond to discuss new book, 'Upheaval,' in Dallas“. The Dallas Morning News (9-may 2019-yil).
  26. ↑ „What to Do When You're a Country in Crisis“. The New York Times (17-may 2019-yil). Qaraldi: 20-may 2019-yil.
  27. ↑ „All Over the Map“. June 11, 2019. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  28. ↑ Radio interview with Jim Al-Khalili, BBC Radio 4, series The Life Scientific, broadcast 4/12/2012
  29. ↑ „Jared Mason Diamond“ (en). American Academy of Arts & Sciences. Qaraldi: 28-aprel 2022-yil.
  30. ↑ „Jared M. Diamond“. www.nasonline.org. Qaraldi: 28-aprel 2022-yil.
  31. ↑ „APS Member History“. search.amphilsoc.org. Qaraldi: 28-aprel 2022-yil.
  32. ↑ Zweifel, R. G. (2000). "Partition of the Australopapuan microhylid frog genus Sphenophryne with descriptions of new species". Bulletin of the American Museum of Natural History 253: 1–130. doi:10.1206/0003-0090(2000)253<0001:POTAMF>2.0.CO;2. 
  33. ↑ Flannery, T.F.; Groves, C.P. (1998). "A revision of the genus Zaglossus (Monotremata, Tachyglossidae), with description of new species and subspecies". Mammalia 62 (3): 367–396. doi:10.1515/mamm.1998.62.3.367. https://zenodo.org/record/270023. 
  34. ↑ „Tanner lecturer will present on Tuesday“. SUU News. Southern Utah University (4-mart 2012-yil). 8-sentabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 8-sentabr 2013-yil.
  35. ↑ „Jared Diamond, Geographer, Explorer-in-Residence“. National Geographic. Qaraldi: August 10, 2013.
  36. ↑ „The 1998 Pulitzer Prize Winners: General Nonfiction“. pulitzerprize.org (1998). Qaraldi: 10-avgust 2013-yil.
  37. ↑ Schmidt, Elaine. „UCLA Physiologist Dr. Jared Diamond Wins National Medal of Science“. UCLA Newsroom (30-yanvar 2000-yil). Qaraldi: 10-avgust 2013-yil.
  38. ↑ Jared Diamond is awarded by the Academy of Finland, October 5, 2015da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-07-25 {{citation}}: More than one of |archivedate= va |archive-date= specified (yordam); More than one of |archiveurl= va |archive-url= specified (yordam)
  39. ↑ „Honorary Fellows“. Trinity College (2013). Qaraldi: 8-sentabr 2013-yil.
  40. ↑ Shmulovich, Michal. „Seven scientists and an architect to be awarded Israel's prestigious Wolf Prize“ (2-yanvar 2013-yil). Qaraldi: 6-fevral 2013-yil.

Tashqi havolalarTahrirlash

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Jared_Diamond&oldid=3373337" dan olindi