Katta Fargʻona kanali

Katta Fargʻona kanali (toʻliq nomi: Usmon Yusupov nomidagi Katta Fargʻona kanali) – Fargʻona vodiysida qurilgan eng yirik gidrotexnika inshootlaridan biri. Oʻzbekiston (283 km), Tojikiston (62 km) va Qirgʻiziston (13 km) hududidan oʻtadi. Vodiyni shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga kesib oʻtgan. Asosiy oʻzani uzunligi 350 km. Vegetatsiya davrida Norin (420 m³/s), Qoradaryo (100 m³/s), Soʻx (12 m³/s) daryolaridan 532 m³/s suv oladi. Kanal trassasi 2 traktdan iborat. Yuqori Norin trakti (44 km) Norin daryosi (Uchqoʻrgʻon shahri yaqini)dan boshlanib, Kuyganyorgacha yetib boradi. Quyi Qoradaryo trakti (301 km) Qoradaryoga qurilgan Kuyganyor toʻgʻonidan boshlanib Sirdaryo bilan deyarli parallel holda janubdada Tojikiston Respublikasi Xoʻjand shahri yaqinigacha (Qayroqqum suv omboridan quyiroqda) davom etgan. 1939-yil avgustida xalq hashari bilan juda qisqa muddatda (45 kunda) qurib, bitkazildi. 1940-yilda Tojikiston hududida yana uzaytirildi (suv oʻtkazish imkoniyati 150 m³/s). Kanal qurilishida 160 ming kishi qatnashdi. 270 km li trassada 17,8 mln m³ tuproq qazib chiqarildi (shundan faqatgina 1,7 mln m³ tuproq mexanizmlar yordamida qazilgan). Ishlar ogʻir boʻlgan uchastkalarda 14 ekskavator, 245 traktor, 420 avtomashinadan foydalanildi, 42,2 ming m³ beton ishlari bajarildi. 45 yirik va 275 mayda gidrotexnika inshooti qurildi. Kanal 1953 – 62, 1964 va 1967-yillarda rekonstruksiya qilindi. Uzunligi 345 km ga, suv sarfi 180 m³/s, eng jadal suv sarfi 211 m³/s ga yetkaziladi. Oʻzbekiston va Qirgʻiziston, Tojikistonda 500 ming ga sugʻoriladigan yerlarning suv taʼminoti yaxshilandi, yangi yerlarni oʻzlashtirish imkoniyati paydo boʻldi. Kanalda 1000 dan ortiq gidrotexnika inshooti (shulardan 50 tasi yirik), jumladan, 9 toʻgʻon, maksimal yalpi suv olishi 162 m³/s boʻlgan 258 suv chiqargich, 7 tashlama, 8 akveduk barpo etilgan. Kanaldan transport oʻtishi uchun 101 koʻprik qurilgan. Sel, tashlama va sugʻoriladigan maydonlardan chiqadigan drenaj suvlarini oqizib yuborish uchun kanalning chap tomonidan kollektorlar oʻtkazilgan, oʻng tomondagi drenaj suvlari esa kanal ostidan oʻtgan 170 duker quvur orqali kollektorga ulangan.

Kanal suvi Oʻzbekistonda 3 viloyat (Andijon viloyatida 66,6 ming ga, Namangan viloyatida 12 ming ga, Fargʻona viloyatida 125 ming ga), Qirgʻizistonning Oʻsh viloyatida (0,76 ming ga) va Tojikistonning Sugʻd viloyatida (10 ming ga) yerlarni sugorishda foydalaniladi. Kanalga 1966-yilda kanal qurilishi tashabbuskorlaridan biri boʻlgan davlat arbobi Usmon Yusupov nomi berilgan.^[1]

Tarixi

Mintaqada sovetlar hukmronligidan oldin koʻp asrlar davomida Oʻrta Osiyodagi suv feodal-boy mulkdorlarga tegishli boʻlib, ular mintaqadagi dehqonlarning turmush sharoitini ogʻir qilib qoʻygan; fuqarolar tashnalik, ochlik va qashshoqlikda yashadi va bu koʻpchilikni hududdan qochishga majbur qildi. Inqilob Markaziy Osiyo va mintaqadagi barcha fuqarolar uchun ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni isloh qilish imkonini berdi.

1939-yil 17-sentyabrda „Pravda Vostoka“ Oʻrta Osiyoning Katta Fargʻona kanali qurilishi orqali suv olish orzusi roʻyobga chiqishini eʼlon qildi. Oʻzbekiston Kompartiyasi Oʻrta Osiyo Qoʻmitasining birinchi kotibi Usmon Yusupov sovet qishloqlarida ichimlik suvi manbai boʻlgan „hovuz“ boʻlmaydi, buning oʻrniga mintaqani gullab-yashnatadigan samaraliroq drenaj kanallari boʻlishini eʼlon qildi. Sovet hukumati transport infratuzilmasini kengaytirish va mintaqaga sarmoya kiritgan oʻzbek sovet fuqarolari bir paytlar qurib qolgan Rossiya mustamlakasini sovet hayotining markazi boʻlib xizmat qiladigan jonli gullaydigan vodiyga aylantirdi. Kanal ittifoq taraqqiyotining ramzi boʻlib, Sovet Ittifoqining mintaqaning kelajakdagi gullab-yashnashidan dalolat beradi, shuningdek, Stalin davlatning Markaziy Osiyo fuqarolariga zamonaviy davr va sotsializmga boʻlgan gʻamxoʻrligi va yoʻl-yoʻriqlarining namunasi boʻldi^[2].

1950-yilgi xaritada Katta Fargʻona kanali yoʻnalishi

Katta Fargʻona kanali yaratgan salbiy ekologik oʻzgarishlar suvdan notoʻgʻri foydalanish va ortiqcha foydalanish natijasida Orol dengizining qurib ketishi boʻldi^[3]^[4].

Foydalanish

Kanalni qurishdan asosiy maqsad qishloq xoʻjaligining gʻarbiy paxta bozoridan mustaqilligini oʻrnatish, boshqa ekinlar, sabzavot va bugʻdoyning ham hosildorligini oshirish maqsadida Fargʻona vodiysidagi Sirdaryo daryosi suvlari orqali paxta dalalarini sugʻorishdan iborat edi.

Markada Kuyganyor toʻgʻoni

1940–41–yillarda Shimoliy va Janubiy Fargʻona kanallari ham qurildi. Natijada vodiyning sugʻorish tizimlarini suv bilan taʼminlash, sugʻoriladigan maydonlarning hosildorligi sezilarli darajada oshdi, paxta hosili ikki baravar koʻpaydi^[5]. Ushbu sugʻorish loyihasi muvaffaqiyatli yakunlanib, yirik ekinlar yetishtirildi va vodiyda sanoat oʻrni tufayli Markaziy Osiyo mintaqasida aholi sonining koʻpayishiga olib keldi^[6]. Kanalning oʻzi Fargʻona vodiysidagi yerlarning 39 foizga yaqinini sugʻoradi^[5]. 2008-yil holatiga koʻra, Janubiy Fargʻona kanali yomon taqsimlanishi va ushlab turilishi natijasida suvni tejash maqsadida texnik va infratuzilma taʼmirdan oʻtkazilmoqda. Kanalda maʼlumotlarni yigʻish va aloqa qilishdan tashqari, kanal darvozalarini kompyuterlashtirilgan boshqarish imkonini beradigan avtomatlashtirish boʻlishi kutilmoqda^[7].

Mediada

Fargʻona kanali qurilishi fotografiyaning Maks Penson kabi koʻplab taniqli vakillari va Mixail Grachev kabi boshqa sovet fotograflarining diqqat markazida boʻlgan.

Rossiyalik ssenariynavislar Pyotr Pavlenko va Sergey Eyzenshteyn „Fargʻona kanali“ tarixi va qurilishini aks ettiruvchi senariy yozdilar. Ssenariy triptix tarzida yozilgan boʻlib, XIV asrda Urganchning zoʻravonlik bilan talon-taroj qilinishi haqidagi muqaddima bilan boshlanib, ikkinchi boʻlimda vodiydagi gʻalayonlar va suv taʼminoti uchun kurash tasvirlangan va „Urganchning 14-asrda suv taʼminoti uchun kurash“ tasvirlangan^[8].

Manbalar

↑ Ziyomiddin Artukmetov. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Stronski, Paul. Tashkent: Forging a Soviet City, 1930–1966. University of Pittsburgh Pre, 2010. ISBN 978-0-8229-7389-8. Andoza:Pn
↑ „Great Fergana Canal“ (en-US). Seventeen Moments in Soviet History (2015-yil 18-iyun). Qaraldi: 2018-yil 27-may.
↑ Thompson „The Aral Sea Crisis“ (en). www.columbia.edu. Qaraldi: 2018-yil 27-may.
↑ ^5,0 ^5,1 "Bolschoi Fergana Canal". Great Soviet Encyclopedia. http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Bolshoi+Fergana+Canal.
↑ „Start of the construction of Great Fergana Canal | Environment & Society Portal“ (en). www.environmentandsociety.org. Qaraldi: 2018-yil 27-may.
↑ „Ferghana Valley Canal Automation Project“. www.cawater-info.net. Qaraldi: 2018-yil 1-iyun.
↑ Pavlenko, Pëtr; Eisenstein, Sergei (13 April 2011). "The Great Fergana Canal". Studies in Russian and Soviet Cinema 5 (1): 123–155. doi:10.1386/srsc.5.1.123_7. ISSN 1750-3132.

Adabiyotlar

Usmanxodjaev V., Kuzmin M., Bolshoy Ferganskiy kanal imeni Usmana Yusupova, T., 1972.

[1] Ziyomiddin Artukmetov. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[2] Stronski, Paul. Tashkent: Forging a Soviet City, 1930–1966. University of Pittsburgh Pre, 2010. ISBN 978-0-8229-7389-8. Andoza:Pn

[3] „Great Fergana Canal“ (en-US). Seventeen Moments in Soviet History (2015-yil 18-iyun). Qaraldi: 2018-yil 27-may.

[4] Thompson „The Aral Sea Crisis“ (en). www.columbia.edu. Qaraldi: 2018-yil 27-may.

[auto-5] 5,0 ^5,1 "Bolschoi Fergana Canal". Great Soviet Encyclopedia. http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Bolshoi+Fergana+Canal.

[6] „Start of the construction of Great Fergana Canal | Environment & Society Portal“ (en). www.environmentandsociety.org. Qaraldi: 2018-yil 27-may.

[7] „Ferghana Valley Canal Automation Project“. www.cawater-info.net. Qaraldi: 2018-yil 1-iyun.

[8] Pavlenko, Pëtr; Eisenstein, Sergei (13 April 2011). "The Great Fergana Canal". Studies in Russian and Soviet Cinema 5 (1): 123–155. doi:10.1386/srsc.5.1.123_7. ISSN 1750-3132.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]