Nay
Nay (forscha: نى) — puflab chalinadigan oʻzbek milliy cholgʻu asbobi[1]. Shakli jihatidan fleytaga oʻxshaydi[2].
Nay sharq mamlakatlari va Oʻrta Osiyo, xususan Oʻzbekistonda ham keng tarqalgan boʻlib, ansamblda, oʻzbek xalq cholgʻu asboblari orkestrida hamda yakka holda ham ijro etiladi[3]. Ovoz hajmi kenglidan xalq kuylarida, maqomlarda qoʻllaniladi. Tovush baland boʻlganligidan ansamblda koʻproq boshlovchilik vazifasini bajaradi[4]. Kuy boshlanadigan pardaga bogʻliq holda nayga moslab boshqa cholgʻu asboblar sozlangan. Shuning uchun naydagi barmoqchalgʻich teshikchalar berkitilish soniga qarab milliy sozandalar orasida "besh qoʻl", "toʻrt qoʻl", "uch qoʻl" deb nomlanuvchi sozlash turlari qoʻllangan[manba kerak].
.jpg)
Nay cholgʻu asbobi puflama cholgʻular guruhiga kiradi[5]. Mevali yogʻochdan (yogʻoch-nay), bambukdan (bambuk-nay), oq misdan (mis-nay), latundan (brinj-nay) yasaladi. Nayda barmoq bilan bosiladigan 6 ta teshik boʻladi[4][6]. Nayning tovushqatori diatonik boʻlib, ikki yarim oktava (1-oktava lya notasidan 4-oktava re notasigacha) tovush koʻlamiga ega[4][6]. Yogʻoch va gʻarov naylarda asosiy teshiklari orasida 1 ta hamda quyi qismida yana 4 ta teshiklar mavjud. Bularning barchasi nay tovushiga chiroyli tus terish uchun ochilgan.
2-oktava lya notasidan yuqori pardalar nafas bosimini kuchaytirish yoʻli bilan hosil qilinadi. Sozandalar ijro davomida va ayniqsa yuqori tovushlarni hosil qilganda murakkab (asosiy pardalarda oʻrta barmoqlarni ochgan holda "вилочный") applikaturani qoʻllaydilar. Nay teshiklarini yarim ochgan holda esa xromatik tovushqator hosil qilish mumkin. Shuningdek, nayning puflanadigan teshigiga ijrochi labini pastroq yoki yuqori qoʻyishi natijasida tovushni yarim pardaga farq qildirish mumkin[6].
Oʻzbekistonda Abduqodir naychi Ismoilov, Saidjon Kalonov, Mahmudjon Muhammedov va bularning davomchilari Halimjon Joʻrayev, Abdulaxad Abdurashidov, Ahmadjon Sobirov, Tohir Qahhorov, Xurshid Oripov kabi sozandalar yetishib chiqqan[6].
Nay Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Eron va janubiy Xitoyda ham qoʻllaniladi[4].
Havolalar tahrir
- Abdulaxat Abdurashidov ijrosida "Choʻli iroq" kuyi;
- Sultonali Rahmat musiqasida naychi Doniyor Yunusovning ijrosi;
- "Madaniyat va maʼrifat" telekanalidagi nay ijro qilishni oʻrgatadigan koʻrsatuv: 1-qism, 2-qism, 3-qism, 4-qism, 5-qism, 6-qism, 7-qism, 8-qism, 9-qism, 10-qism, 11-qism, 12-qism, 13-qism, 14-qism, 15-qism, 16-qism, 17-qism.
Manbalar tahrir
- ↑ O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023 — 964 bet. ISBN 978-9943-8834-4-4.
- ↑ Sputnik. „Музыка Древней Персии: как звучит узбекская флейта най“ (28-avgust 2019-yil). Qaraldi: 2-mart 2024-yil.
- ↑ UzReport.news. „Музыкальные инструменты Узбекистана представлены в Международном караван-сарае культуры Икуо Хироямы“ (Ruscha) (18-aprel 2014-yil). Qaraldi: 2-mart 2024-yil.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Akbar Ilyosov. Musiqa lug‘ati. Toshkent: "O‘qituvchi" nashriyoti, 1997 — 384 bet. ISBN ISBN 5-645-04422-2.
- ↑ 2010; A.Lutfullayev. Cholgʻushunoslik. Toshkent: "Musiqa" nashriyoti — 120 bet.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 S.Begmatov; M.Matyoqubov. Oʻzbek anʼanaviy cholgʻulari. Toshkent: "Yangi nashr" nashriyoti, 2008 — 72 bet. ISBN 978-9943-330-13-9.