Vikipediya

Protein (oziq moddalar)

oziq moddalar

Proteinlar inson tanasi uchun muhim oziq moddalardir[1]. Ular tana toʻqimasining asosiy qismi boʻlib, ozuqa manbai sifatida ham xizmat qilishi mumkin. Ozuqa manbai sifatida oqsillar har bir gramiga 4 kkal (17 kJ) energiya tanqisligini taʼminlaydi, lipidlar esa 9 kkal (37 kJ) energiya beradi. Oziqlanish nuqtai nazaridan oqsilning eng muhim jihati va asosiy xususiyati uning tarkibida aminokislotalar borligidadir[2].

Aminokislotalar — oqsillarning asosiy vakili hisoblanadi.
Aminokislotalar zarur oziq moddalar. Har bir hujayrada mavjud boʻlib, ular nuklein kislotalar, kofermentlar, gormonlar, immunitet reaksiyasi, tiklanish va hayot uchun zarur boʻlgan boshqa molekulalarning prekursorlari hisoblanadi.

Proteinlar bir-biriga peptid bog'lari bilan bogʻlangan aminokislotalardan tashkil topgan polimer zanjirlar. Inson hazm qilish jarayonida oqsillar oshqozonda xlorid kislota va proteaz ta'sirida kichikroq polipeptid zanjirlarga parchalanadi. Bu esa organizm tomonidan biosintezlana olmaydigan muhim aminokislotalarni hazm boʻlishi uchun juda muhimdir[3].

Protein — energiya etishmovchiligi va oʻlimning oldini olish uchun odamlar oʻz organizmiga olishlari kerak boʻlgan toʻqqizta muhim aminokislotalar mavjud. Ular fenilalanin, valin, treonin, triptofan, metionin, leysin, izoleytsin, lizin va histidindir[2][4][5]. Gistidin kattalarda sintez qilinmagani uchun meyori 9ga yaqin boʻladi[6]. Inson tanasida sintez qila oladigan beshta aminokislotalar mavjud boʻlib ularga alanin, aspartik kislota, asparagin, glutamik kislota va serin kiradi. Oltita shartli muhim aminokislotalar mavjud boʻlib, ularning sintezi maxsus patofizyologik sharoitlarda, masalan, chaqaloqning erta tugʻilishi yoki jiddiy katabolik stressga duchor boʻlgan shaxslarda cheklanishi boʻlishi mumkin. Bu oltita aminokislotalarga arginin, sistein, glisin, glutamin, prolin va tirozinlar kiradi. Proteinning parhez manbalariga don, dukkaklilar[7], yongʻoqlar[8], urugʻlar, loviya, goʻsht, sut mahsulotlari, baliq, tuxum va dengiz oʻtlari kiradi[9].

Ozuqa manbalari

tahrir

 

 
 
 
Proteinning ba'zi manbalari
Umuman qishloq xo'jaligiga nisbatan chorvachilik mahsulotlarining ozuqaviy qiymati va atrof-muhitga ta'siri[10]
Kategoriyalar Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining hissasi [%]
Kaloriya
18
Proteinlar
37
Yerdan foydalanishda
83
Issiqxona gazlarida
58
Suvning ifloslanishi
57
Havoning ifloslanishi
56
Suv izi. Chuchuk suvni tortib olish
33

Protein oziq-ovqatning keng assortimentida uchraydi[11][12]. Butun dunyo boʻylab oʻsimlik oqsillari va oziq-ovqatlariga aholi jon boshiga protein yetkazib berishning 60 % dan ortigʻini tashkil qiladi. Shimoliy Amerikada hayvonlardan olingan oziq-ovqatlar oqsil manbalarining qariyb 70 foizini protein tashkil qiladi[12]. Hasharotlar — dunyoning koʻp joylarida oqsil manbai hisoblanadi[13]. Afrikaning baʼzi qismlarida oziq-ovqat oqsili 50 % gacha hasharotlardan olinadi[13]. Hisob-kitoblarga koʻra, har kuni 2 milliarddan ortiq odam hasharotlarni isteʼmol qiladi[14].

Goʻsht, sut mahsulotlari, tuxum, soya, baliq va don maxsulotlari oqsil manbalari hisoblanadi. Har birining kontsentratsiyasi 7 % dan ortiq boʻlgan asosiy oziq-ovqat mahsulotlari va donli oqsil manbalariga misollar tariqasida (aniq tartibda) grechka, joʻxori, javdar, tariq, makkajoʻxori, guruch, bugʻdoy, joʻxorilar hisoblanadi. Baʼzi tadqiqotlar goʻshtni oqsil manbai sifatida taʼkidlaydi[15].

Fotovoltaik mikrobial oqsil ishlab chiqarishda, quyosh panellaridagi elektr energiyasi va havodagi karbonat angidriddan mikroblar uchun ozuqa manbai yaratish uchun foydalanadi, ular bioreaktor idishlarda oʻstiriladi va keyin quruq oqsil kukuni hosil boʻladi. Jarayon yer, suv va oʻgʻitdan yuqori samarali foydalanish imkonini beradi[16][17].

 

 
 
 

 

 
 
 

 

 
 
 
Tarkibida protein boʻlgan oʻsimlik manbalari.

Balansli ovqatlanish bilan shugʻullanadigan odamlarga protein qo'shimchalari kerak emas[18].

Quyidagi jadvalda protein manbalari sifatida oziq-ovqat mahsulotlari keltirilgan.

Oziq-ovqat manbai Lizin Treonin Triptofan Oltingugurtni oʻz ichiga olgan



aminokislotalar
Dukkaklilar 64 38 12 25
Donlar 31 32 12 37
Yongʻoq va urugʻlar 45 36 17 46
Mevalar 45 29 11 27
Hayvonlar 85 44 12 38

Rang kaliti:

     Tegishli aminokislotalarning eng yuqori zichligiga ega boʻlgan oqsil manbai.
     Tegishli aminokislotalarning eng past zichligiga ega boʻlgan oqsil manbai.
 
Protein kukuni (oʻrtada) va sutdan (chapda) tayyorlangan proteinli sut kokteyli keng tarqalgan bodibilding qo'shimchasidir .

Protein kukunlari — kazein, zardob, tuxum, guruch, soya va kriket unidan qayta ishlab chiqarilgan oqsil manbai[19].

Protein sifati

tahrir

Oziqlanish nuqtai nazaridan oqsilning eng muhim jihatini belgilovchi xususiyati, uning tarkibidagi aminokislotalardir. Proteinlarni aminokislotalarning nisbiy foiziga, baʼzi tizimlarda oqsil manbasining hazm boʻlishiga va organizm uchun foydaliligiga qarab baholaydigan bir nechta tizimlar mavjud. Ularga biologik qiymat, proteindan foydalanish va FDA tomonidan Protein samaradorligi nisbati (PER) kiradi. Bu usulning modifikatsiyasi sifatida PDCAAS reytingi (oqsilning hazm boʻlishi uchun tuzilgan aminokislotalar reytingi) ishlab chiqilgan. PDCAAS reytingi 1993-yilda AQShning Oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA), Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkiloti va Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (FAO/VOZ) tomonidan, oqsil sifatini aniqlashning „eng yaxshi“ usuli sifatida qabul qilingan. Ushbu tashkilotlar oqsil sifatini baholashning boshqa usullari past ekanligini taʼkidladilar[20]. 2013-yilda FAO hazm bo'ladigan ajralmas aminokislotalar reytingiga oʻzgartirishlar kiritish kerakligini taklif qilishdi.

Yangi tugʻilgan

tahrir

Sutemizuvchilarning yangi tugʻilgan chaqaloqlari, oqsillarni hazm qilish va assimilyatsiya qilishda yaxshi natija hisoblanadi, chunki ular ingichka ichakda buzilmagan oqsillarni oʻzlashtira oladi. Bu passiv immunitetni, yaʼni immunoglobulinlarni onadan, yangi tugʻilgan chaqaloqqa sut orqali oʻtish imkonini beradi[21].

Oziqlanish talablari

tahrir

Proteinni isteʼmol qilish talablari bilan bogʻliq masalalar boʻyicha jiddiy munozaralar boʻlib oʻtdi[22][23]. Inson ratsionida zarur boʻlgan protein miqdori koʻp jihatdan umumiy energiya isteʼmoli, organizmning azot va muhim aminokislotalarga boʻlgan ehtiyoji, tana vazni va tarkibi, shaxsning oʻsish tezligi, jismoniy faollik darajasi, shaxsning energiyasi uglevodlar bilan belgilanadi. Jismoniy faollik va zoʻriqish, shuningdek mushak massasining koʻpayishi proteinga boʻlgan ehtiyojni oshiradi. Oʻsish va rivojlanish uchun bolalik davrida, homiladorlik paytida yoki chaqaloqni oziqlantirish uchun emizishda va tananing toʻyib ovqatlanmasligi, travmadan yoki operatsiyadan keyin sogʻayib ketish uchun kerak boʻladi va koʻproq talab qilinadi[24].

Protein yetishmovchiligi

tahrir
 
Biafra urushi paytida Kwashiorkor sindromi sababli Nigeriyadagi 10 milliondan ortiq bolalar, protein — energiya etishmovchiligidan aziyat chekishgan[25].

Protein etishmovchiligi va noto'g'ri ovqatlanish (PEM) turli kasalliklarga, shu jumladan aqliy zaiflik va kwashiorkor sindromiga olib kelishi mumkin[26]. Kvashiorkorning belgilariga apatiya, diareya, harakatsizlik, oʻsmaslik, terining qichishi, jigarning yogʻlanishi, qorin va oyoqlarning shishishi kiradi. Bu shish araxidon kislotasiga lipoksigenaza taʼsiri va suyuqlik balansida lipoproteinlarni tashishda oqsillarning normal ishlashi bilan izohlanadi[27].

PEM butun dunyoda bolalar, ham kattalar orasida keng tarqalgan va har yili 6 million odam oʻlishiga olib keladi. Sanoatlashgan dunyoda PEM asosan qariyalarda uchraydi, shuningdek kasalxonalarda sezilarli tarida uchrab turadi.

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Hermann, Janice R. (2021-yil aprel). „Protein and the Body“ (PDF). Oklahoma Cooperative Extension Service, Division of Agricultural Sciences and Natural Resources • Oklahoma State University. T–3163–1 – T–3163–4-bet. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  2. ↑ 2,0 2,1 Dietary Reference Intakes for Energy, Carbohydrate, Fiber, Fat, Fatty Acids, Cholesterol, Protein and Amino Acids, Institute of Medicine. National Academy Press, 2005, doi:10.17226/10490, ISBN 978-0-309-08525-0
  3. ↑ „Energy and macronutrient requirements for physical fitness in exercising subjects“. Clinical Nutrition. 29-jild, № 4. 2010-yil avgust. 413–23-bet. doi:10.1016/j.clnu.2010.02.002. PMID 20189694. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  4. ↑ „Adult amino acid requirements: the case for a major revision in current recommendations“ (PDF). The Journal of Nutrition. 124-jild, № 8 Suppl. 1994-yil avgust. 1517S–1523S-bet. doi:10.1093/jn/124.suppl_8.1517S. PMID 8064412. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  5. ↑ Rosane Oliveira, „The Essentials-Part One“ (Wayback Machine saytida 2018-07-18 sanasida arxivlangan), UC Davis Integrative Medicine, Feb 4, 2016. July 12, 2017.
  6. ↑ „Evidence that histidine is an essential amino acid in normal and chronically uremic man“. The Journal of Clinical Investigation. 55-jild, № 5. 1975-yil may. 881–91-bet. doi:10.1172/jci108016. PMC 301830. PMID 1123426. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  7. ↑ „High-Protein Alternatives to Meat“ (inglizcha). Pocket. Qaraldi: 9-iyun 2022-yil.
  8. ↑ „Protein in diet“. United States National Library of Medicine, National Institutes of Health (2009).
  9. ↑ Reynolds, Daman; Caminiti, Jeff; Edmundson, Scott; Gao, Song; Wick, Macdonald; Huesemann, Michael (12-iyul 2022-yil). „Seaweed proteins are nutritionally valuable components in the human diet“. The American Journal of Clinical Nutrition. nqac190-bet. doi:10.1093/ajcn/nqac190. ISSN 0002-9165. PMID 35820048.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  10. ↑ Damian Carrington, "Avoiding meat and dairy is 'single biggest way' to reduce your impact on Earth ", The Guardian, 31 May 2018 (page visited on 19 August 2018).
  11. ↑ Steinke, Waggle. New protein foods in human health: nutrition, prevention and therapy. CRC Press, 1992 — 91–100-bet. ISBN 978-0-8493-6904-9. 
  12. ↑ 12,0 12,1 „Plant proteins in relation to human protein and amino acid nutrition“ (PDF). The American Journal of Clinical Nutrition. 59-jild, № 5 Suppl. 1994-yil may. 1203S–1212S-bet. doi:10.1093/ajcn/59.5.1203s. PMID 8172124. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  13. ↑ 13,0 13,1 Dobermann, D. (2017-yil noyabr). „Opportunities and hurdles of edible insects for food and feed“. Nutrition Bulletin. 42-jild, № 4. John Wiley & Sons, Inc. 293–308-bet. doi:10.1111/nbu.12291. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  14. ↑ Pap. „More than 2 billion people worldwide eat insects every day“. ScienceInPoland.pap.pl. Republic of Poland Ministry of Science and Higher Education. Qaraldi: 26-fevral 2020-yil.
  15. ↑ Jahnke, Hans E. „Appendix 3D: The value of game meat as a source of cheap protein“, . Conservation and Utilization of Wildlife in Uganda: A Study in Environmental Economics, IFO Forschungsberichte der Abteilung Entwicklungsländer. Brill, 1974. ISBN 9783803901095. Qaraldi: 5-mart 2020-yil. 
  16. ↑ Leger, Dorian; Matassa, Silvio; Noor, Elad; Shepon, Alon; Milo, Ron; Bar-Even, Arren (29-iyun 2021-yil). „Photovoltaic-driven microbial protein production can use land and sunlight more efficiently than conventional crops“. Proceedings of the National Academy of Sciences (inglizcha). 118-jild, № 26. doi:10.1073/pnas.2015025118. ISSN 0027-8424. PMC 8255800. PMID 34155098.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  17. ↑ Carrington. „Microbes and solar power 'could produce 10 times more food than plants'“ (inglizcha). The Guardian (21-iyun 2021-yil). Qaraldi: 27-fevral 2022-yil.
  18. ↑ Amino acid content of foods and biological data on proteins (FAO nutritional studies number 24). Food and Agriculture Organization, 1985. ISBN 978-92-5-001102-8. 
  19. ↑ „Do athletes need more dietary protein and amino acids?“. International Journal of Sport Nutrition. 5 Suppl-jild. 1995-yil iyun. S39-61-bet. doi:10.1123/ijsn.5.s1.s39. PMID 7550257. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  20. ↑ Boutrif, E., Food Quality and Consumer Protection Group, Food Policy and Nutrition Division, FAO, Rome: „Recent Developments in Protein Quality Evaluation“ Food, Nutrition and Agriculture, Issue 2/3, 1991
  21. ↑ „Perspectives on immunoglobulins in colostrum and milk“. Nutrients. 3-jild, № 4. 2011-yil aprel. 442–74-bet. doi:10.3390/nu3040442. PMC 3257684. PMID 22254105. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  22. ↑ „A review of issues of dietary protein intake in humans“. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism. 16-jild, № 2. 2006-yil aprel. 129–52-bet. doi:10.1123/ijsnem.16.2.129. PMID 16779921. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  23. ↑ „Beyond the zone: protein needs of active individuals“. Journal of the American College of Nutrition. 19-jild, № 5 Suppl. 2000-yil oktabr. 513S–521S-bet. doi:10.1080/07315724.2000.10718974. PMID 11023001. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  24. ↑ „Protein and amino acid requirements in human nutrition“. WHO Press (2007). Qaraldi: 8-iyul 2008-yil.
  25. ↑ „Marasmus and Kwashiorkor“. Medscape Reference (2009-yil may).
  26. ↑ Latham. „Human nutrition in the developing world“. Food and Agriculture Organization of the United Nations (1997).
  27. ↑ Schwartz, Jeffery. The cultural feast: an introduction to food and society. Belmont, California: Thomson/Wadsworth, 2003 — 282, 283-bet. ISBN 978-0-534-52582-8.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Protein_(oziq_moddalar)&oldid=4331190" dan olindi