Vikipediya

Molla Panah Vogif

(Voqifdan yoʻnaltirildi)

Molla Panah Vogif (ismi: Panah Mehdi ogʻa oʻgʻli; 1717, Salahli , Qorabogʻ bekligi, Safaviylar – 1797[1], Shusha) – XVIII-asr ozarbayjon shoiri, siyosat va jamoat arbobi, Qorabogʻ xoni Ibrohimxalilxon Javansherning Bosh vaziri.

Molla Panah Vogif
Tavalludi
Panah

1717
Vafoti 1797
Shusha, Qorabog', Ozarbayjon, Voqif qabri
Taxallusi Vogif
Ijod qilgan tillari Ozarbayjon tili
Fuqaroligi Safaviylar davlati va Qorabogʻ xonligi
Yoʻnalish shoir, yozuvchi, vazir
Faoliyat yillari 1759–1797
Janr lirika, qoʻshiq, gʻazal

Voqif taxminan 1717 yil[2][3][4] da Gʻazax tumanidagi Yuxari Salohli qishlogʻida tugʻilgan. Asl ismi Panah, otasining ismi Mehdi ogʻa, laqabi Voqif. U ziyoli sifatida xalq orasida „Molla“ nomi bilan mashhur, „Molla Panah“ nomi bilan mashhur edi. Voqif oliy maʼlumot oldi, ona tilidan tashqari arab-fors tillarini, bir qator diniy va dunyoviy fanlarni ham puxta egalladi. Oʻz davrining atoqli allomalaridan biri Shofi afandining nomi u saboq bergan ustozlari bilan mashhur. Shoirning hayoti 42 yoshigacha Gʻazax bilan bogʻlangan[5].

Voqifning badiiy merosi hozirgacha toʻliq yetib bormagan. Biroq shoir asarlarining olingan mavzui, gʻoya-mazmuni, badiiy xususiyatlari va hokazo haqida fikr bildirish imkonini beradi. Molla Panah Vogif ozarbayjon xalqining oʻrta asr anʼanalari ruhida sheʼrlar yaratgan, realistik, ogʻzaki xalq sheʼriyatining yangi turiga yaqin shoirlardan biridir. Uning ijodi ozarbayjon sheʼriyatining kelajakdagi rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi[5].

1797-yilda Ogʻa Muhammadshoh Gajar Shushaga hujumi chogʻida Ibrohimxalil xon Chor-Balaqonga yuzlandi. Shaharni qoʻlga kiritgan Gajar bir kundan keyin oʻldirildi. Ibrohimxalil xonning jiyani Muhammad bek hokimiyat tepasiga keldi. Muhammad bek oʻgʻli Ali bey bilan birgalikda Vogifiyni qatl qiladi. Voqifning uyi talon-taroj qilindi, qoʻlyozmalari yoqib yuborildi. Mulla Panah Vogif 1797 yilda vafot etgan[6].

Voqif ozarbayjon shoiri Samad Vurgʻunning sevimli shoiri edi. Samad Vurgʻun: „Yoshligimdan Voqif ijodidan katta taassurot qoldirdim, uning goʻzal sheʼrlari, tiniq va professional uslubi ijodimga katta taʼsir koʻrsatdi, Voqifning kuchli sheʼriy jozibasidan qoyil qoldim va ilk sheʼrlarimni yozdim“[7] deb yozgan edi. Vurgʻun dramasida hayot Voqif aks ettirilgan. Vurgʻunning „Shoir oʻlimi“ asari ham Voqifga bagʻishlangan[8].

Hayotiy

tahrir

Dastlabki yillar

tahrir

Mulla Panah Voqif XVIII asrning birinchi yarmida tugʻilgan. Otasi Mehdi ogʻa, onasi Ogʻizxonim[9]. Firudin bek Koʻcharli Molla Panah Vogifning Agstafa yaqinidagi Hasansu qishlogʻida tugʻilganini taʼkidlaydi[10]. Shu bilan birga, shoir tugʻilgan joy Salohli qishlogʻi ekanligini taʼkidladi[10]. Shoirning tugʻilgan yili aniq emas. Koʻpgina manbalarga koʻra, tugʻilgan yili – 1717; Rzagulubey va Adolf Berge Voqifning biroz vaqt oʻtib tugʻilganini yozadilar[11] . I.Jahangirov va S.Mumtazoning yozishicha, Voqif 1733-yilda Gʻozox yaqinidagi Yuxari Salohli qishlogʻida tugʻilgan [12].

Voqif yoshligida madrasada olim va muallim Shofi afandi[13] huzurida tahsil olgan, arab va fors tillarini yaxshi bilgan. Shuningdek, u astronomiya, matematika, musiqa va sheʼriyatdan ham bilimga ega edi. 18-asrning 50-yillari oxirlarida Gʻazax tumanida va qoʻshni Gruziya chegaralarida sodir boʻlgan feodal nizolar natijasida, taxminan 1759-yilda Gʻazax qishloqlari aholisi Qorabogʻ xonligiga koʻchib oʻtishga majbur boʻladi. Koʻchirilgan oilalar orasida Voqif oilasi ham bor edi. Oila Jovonshir tumanining Tartarbasar qishlogʻiga joylashdi. Voqif oʻqishni shu qishloqda boshlagan, keyin maktab ochgan va shu yerda bolalarga dars berishda davom etgan[9]. Biroz vaqt oʻtgach, Voqif Qorabogʻ xonligining markazi Shushaga koʻchib oʻtadi va Soatli mahallasida maktab tashkil etadi. U bilan birga bu mahallaga 17 oila koʻchib kelgan[14].

1769–1770 yillarda mulla Panah Voqifning ilmi va shuhrati Qorabogʻ xonining saroyiga yetib bordi. Rzagulu bekning yozishicha, "Shushada yashagan Voqif koʻplab nufuzli kishilar, jumladan, Mirzo Veli Baharli bilan doʻstlashdi". Qorabogʻ xoni Ibrohimxalilxon Molla Panah Vogifi xonni oʻz saroyiga taklif qiladi va Mirzo Veli Bahorli aytadi: "Molla Panah Vogif Oy tutilishi va zilzila haqida oldindan xabar berib, hayron boʻlib, Voqif bilan tanishib, uning bilimini qadrlaydi va uni jalb qilishga qaror qiladi. Xonlik rahbariyatida". Ibrohimxalil xon Voqifni dastlab qoshxona, tashqi ishlar vaziri, soʻngra bosh vazir, yaʼni ichki ishlar vaziri etib tayinlaydi. Mulla Panah vafotigacha oʻz lavozimida qoldi[15].

Saroy amaldori va tarixchi Mirzo Jamol Javashir Qorabogʻiyning yozishicha, "Vogif dono va tajribali vazir sifatida katta shuhrat va hamdardlik qozongan"[16]. XIX asrdan keyingi Qorabogʻ tarixchilari mulla Panah Vogifning Ibrohimxalil xon ustidan katta hokimiyatga ega boʻlganligini taʼkidlaydilar. "Molla Panah Vogif adabiy tilni boyitish yoʻlida unutilmas qadamlar tashladi, shoir sifatida xalq ruhini mustahkamladi, siyosatchi sifatida xalqqa yetakchilik qildi"[17] deb yozadi Mirzo Adigʻozal bek. Garadogʻiy shunday deydi: "Marhum Ibrohimxalil xon mulla Panohni doim qadrdon doʻst deb oʻylab, uning nasihatiga quloq solar, har qanday ishning uddasidan chiqa oladi, deb oʻylar edi"[17] Mir Mehdiy Xazoniyning yozishicha:

 
1983 yilda chiqarilgan pochta markasida Vogif qabri tasviri.

Xan Molla Pənah Vaqifi dövlət idarəçiliyində lazımi tədbirlərdən xəbərdar edirdi. İbrahimxəlil xan dövlət daxilində və xaricində olan bütün işləri Molla Pənahın məsləhətləri ilə həll edirdi. Xan ona tam güc verirdi.[17]

Vazirlik lavozimiga tayinlanganidan soʻng Voqif Shushada bir qator inshootlar qurilishida ishtirok etdi. Qoradogʻiy shunday yozadi: "Marhum Mulla Panoh koʻp ishlarga bosh boʻlgan. Voqif xon va uning bolalarining shaxsiy binolari, haramlari, xon saroyi va Shusha devorlarini qurishga rahbarlik qilgan". A.Berje shunday deydi: „Voqif muhandislik ilmini yaxshi bilgani uchun Shusha shahri atrofida qurilgan devorlarni qurish va mustahkamlash ishlariga rahbarlik qilish topshirildi.“ Uning Qorabogʻdagi masjid qoshida faoliyat yuritayotgan madrasada dars berganligi va Mulla Panoh nomini olganligi uning olimligi haqidagi xabarlar xonlik chegaralaridan tashqariga ham tarqalgan.[18] Xalq orasida "Hamma oʻqigan ham Mulla Panoh boʻla olmaydi" degan ibora ham yoyilgan.[19]

Voqif astronomiya bilan jiddiy shugʻullanadi, bu sohadagi bilimlaridan tajriba yoʻli bilan quyosh tutilishi va boshqa shunga oʻxshash tabiat hodisalarini aniqlaydi, astrologik bilimlarini esa oʻzining munajjim maslahatlari bilan namoyish etadi. Voqif amaliy matematikani ham yaxshi bilgan deb taxmin qilish mumkin. Voqif boy kutubxonaga ega boʻlib, doimo bilimini oshirish bilan band boʻlib. Saroy aʼyonlari va shahar ziyolilari orasida alohida ajralib turishi uning „Voqif“[q 1] adabiy taxallusini olishga olib keldi. Vogif ijodining tadqiqotchisi Aziz Sharif taʼkidlaganidek, "Vogif Qorabogʻ xonligining vaziri lavozimida ham oʻzini munosib davlat arbobi, dono va uzoqni koʻra oladigan siyosatchi sifatida koʻrsata olgan"[20].

Ijodiy faoliyat va oʻlim

tahrir
 
"Voqif" asarida Ogʻa Muhammadshoh Qojarning Shushaga yurishi, Molla Panah Voqifning qatl etilishi keng yoritilgan.

„Vogif“ spektaklida Ogʻa Muhammadshoh Gʻajarning Shushaga yurishi, Molla Panah Vogifning qatl etilishi batafsil tasvirlangan. Voqifning badiiy ijodi toʻliq saqlanib qolgani yoʻq. Biroq olingan manbalarda shoir asarlarining mavzui, gʻoya mazmuni, badiiy xususiyatlari va hokazolar yoritilgan emas. haqida batafsil fikr bildirish imkonini beradi. Ijodkorning qoʻshiq, tajnis, gʻazal, muxammas, mustazad va muashar janrlari boʻlgan. Bu janrlardan juft va tajnislar xalq adabiyotining poetik obrazlari, qolganlari mumtoz sheʼriyatning mumtoz obrazlaridir. Muallif oʻz ijodini asosan sheʼrlarida – xalq adabiyoti janrida tasdiqlay olgan. Yozma adabiyot janrlarida uning sheʼrlari mazmuni, ifoda uslubi, gʻoyaviy-badiiy sifati bilan avvalgilaridan farq qiladi[21][22][23].

Men jahon mulkida mutlaq toʻgʻri holat koʻrmadim,
Har na koʻrdim - egri koʻrdim, oʻzga bobat koʻrmadim.
Oshnolar suhbatida ham sadoqat koʻrmadim.
Bayʻatu iqroru imonu diyonat koʻrmadim,
Bevafodan lojaram tahsilu hojat kormadim.

Xohi sulton, xohi darveshu gado bilittifoq,
Oʻzlarin qilmish giriftori gʻamu dardu firoq,
Bu harom dunyoga battar ehtiyoju ishtiyoq,
Bunchakim etdim tamosho, soʻzga ham soldim quloq,
Kizbu buhtondan savoyi bir hikoyat koʻrmadim.

Har sadovu saski dunyoga toʻlibdir bu mahal,
Jumla makru hiylagarlik, fitna ham jangu jadal,
Dirhamu zar, deb uzangan qoʻl koʻrursan galma-gal,
Muqtadilarda itoat, muqtadolarda amal,
Bandalarda simu beklarda adolat koʻrmadim.

Voqif lirikasining asosiy belgilari millatchilik, millatchilik; reallik, soddalik va optimizm. Milliylik, milliylik, realizm va soddalik ijodkor ijodining eng muhim belgilaridir. Shoir ham mumtoz sheʼriyatning anʼanaviy janrlarini yangi janrlar bilan almashtirdi, ifoda va ifoda uslubini yangiladi, badiiy uslubni oʻzgartirdi, mohiyatga haqiqiy maʼno berdi. Voqif ijodida ishq lirikasi asosiy oʻrin tutadi. Goʻzallar tasviri Voqif lirikasining asosiy motividir. Shoir ularning badiiy portretini mahorat bilan yaratgan, etnografik tafsilotlarni, milliy koloritni yorqin aks ettirgan. Uning sheʼrlari tashqi va ichki boylikka boy[24][23].

Asosiy mavzu – mehr va inson goʻzalligi madhiyasi. Shunday qilib, shoir milliy va diniy taʼlimotlarni chetga surib, yangi sheʼriyat turini tasvirlaydi. Molla Panah Vogif asarlarida ozarbayjon xalqining urf-odat va anʼanalari, mahalliy xususiyatlar oʻz ifodasini topgan. U insonni jismonan va maʼnaviy jihatdan barkamol, barkamol rivojlanishda koʻrishni xohlardi. Uning sheʼriyatida hayotiylik asosiy xususiyatdir. Uning sheʼrlarida ijtimoiy adolatsizlik, tengsizlikka nisbatan nafrat ifodalangan. Shoir ijodidagi joʻshqinlik, hayotga daxldorlik asosiy motivlardan biridir. Xalqning kuch-qudratini oldi, xalq adabiyotini yuksaltirdi. Shoir hayoti davomida duch kelgan ogʻir sharoitlar uning ijodiga ham taʼsir qiladi. Oʻsha yillardagi ishlar sezilarli oʻzgarishlarni koʻrsatadi. Shu bilan birga, shoir ijodida ijtimoiy motivlar, hayotdan, zamondan shikoyatlar oʻz ifodasini topgan. Bu sheʼrlarda avvalgi asarlardan farqli oʻlaroq, chuqur qaygʻu, qaygʻu, noumidlik ifodalangan. Voqif ijodidagi bu burilish ifodalangan asar uning „Koʻrmadim“[25][22][23]dir.

Bir lahza havoda qoqmangiz qanot,

Soʻzim bordirmening sizga, turnalar!
Qatorlashib ne diyordan kelursiz,
Bir xabar bersangiz bizga, turnalar!

Xiyla vaqtdir yorning firoqindamen,
Parvonadek husni chirogʻindamen,
Bir shahlo, koʻzlikning soʻrogʻindamen,
Koʻrinurmi, qarang koʻzga, turnalar!

Men sevganman shahlo koʻzning surmasin,
Bir badnazar kelib ziyon bermasin,
Hushyor uching, lochin bexos koʻrmasin,
Qoʻrqaman, safingiz buzar, turnalar.

Voqif asarlarida "Badi-saba, koʻnglimga xabar ber", „Ertangi qoʻshigʻimga xat ketsin“, „Bayram edi“, „Koʻzlaring jallod, koʻz yogʻi“, „Koʻzlaringning yogʻi, koʻnglining yogʻi. Durnalar“, „Hayratda qoldim“ va boshqalar. Sheʼrlari alohida oʻrin tutadi. Ozarbayjon adabiy tilining rivojlanishida Voqifning xizmatlari katta. U sheʼrlarida boʻgʻin vaznida xalq tilini mahorat bilan qoʻllagan, uni adabiy-badiiy til darajasiga koʻtargan[26][23].

Voqif vafotidan soʻng uning sheʼrlarining qoʻlyozmalari yoʻq qilindi, talon-taroj qilindi. Biroq uning ashug sheʼriyatiga oid bir qancha sheʼrlari saqlanib qolgan, ayrim kishilar uning asarlarini oʻqish imkoniyatiga ega[27]. Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi va Nizomiy Ganjaviy nomidagi Ozarbayjon adabiyoti milliy muzeyida oʻnlab qoʻlyozmalarni uchratish mumkin[27].

1747-yilda Nodirshoh Afshor oʻldirilgach, Ozarbayjonda mustaqil xonliklar tashkil topdi. Biroq, bu xonliklarning maʼlum iqtisodiy, siyosiy va harbiy muvaffaqiyatlariga qaramay, ularning ongida har lahza mustaqillikni yoʻqotish xavfi bor edi. Rossiya, Eron va Usmonli imperiyasi Ozarbayjonda yetakchi rol oʻynash uchun kurashayotgan edi. Qoʻshni xonliklar va Kartli-Kaxeti ham mustaqillikka tahdid sola boshladi. Uzluksiz feodal urushlari, qudratli qoʻshnilarning doimiy bosqinlari Qorabogʻ xonligini qoʻshni davlatlar va qoʻshni xonliklardan yordam soʻrashga majbur qildi. Ibrohimxalil xon Kartli-Kaxeti bilan ittifoq tuzib, birgalikda Rossiyadan yordam soʻradi. 1783-yilda gruzin podshosi Irakliy II Rossiya fuqaroligini qabul qildi, bir yildan soʻng Vagif Tiflisda ikki davlat oʻrtasida tuzilgan shartnomani imzolash marosimida qatnashdi. Voqif Tiflisda boʻlganida shaharni, gruzin goʻzallarini, Irakliyning oʻgʻli knyaz Ellonni madh etuvchi sheʼrlar yozadi[20] . Xizmat koʻrsatgan olim Hamid Arasli oʻsha davrni shunday tasavvur qiladi:

Vogif yaratilayotgan davrda Ozarbayjonda iqtisodiy va siyosiy vaziyat nihoyatda keskin edi. Turkiya va Eron bosqinchilari tomonidan ikki asrdan ortiq vaqt davomida mamlakatni bosib olish uchun olib borgan qonli urushlar Ozarbayjonning iqtisodiy hayotiga jiddiy taʼsir koʻrsatdi. Iqtisodiy hayot izdan chiqdi. , savdo tanazzulga yuz tutdi, madaniy-ma'rifiy muassasalar vayron bo'ldi.Mamlakatning obod shaharlarini vayron qilgan bu qonli urushlardan so'ng mahalliy xonliklarning hokimiyat uchun kurashi uning siyosiy hokimiyatini yana ikkiga bo'lib yubordi.U ommaning xohish-irodasi bilan tug'ilgan bo'lsada, lekin u yerda ham bor edi. uchun hech qanday shart-sharoit yo‘q[28]

Salmon Mumtoz shunday yozadi: „Vogif Ibrohimxon Javanshir hukumati nomidan Gruziyaning oʻsha paytdagi gubernatori Irakliy II ga ikki hukumat oʻrtasida hal qilinishi lozim boʻlgan masalalarni hal qilish va tavsiya qilish uchun yuborilgan boʻlsa kerak. Viloyat hokimining oʻzi shaxsan Voqifga tashrif buyurmaydi, lekin uning oʻrniga oʻgʻli Ellonni ziyorat qilish uchun yuboradi“[29].

 
Samad Vurgun. „Voqif“. Kirovobod „Oltin bayroq“ davlat teatri, 1939 y.

1783-yil 18-martda Ibrohimxalil xon Yekaterina II ga Rossiya himoyasiga qabul qilinishini soʻrab xat yoʻlladi. Yekaterina II agar soliq toʻlasa, Ibrohimxalilxonni hokimiyatda saqlab qolishini va hatto uni Rossiya homiyligida qabul qilishini aytdi. Qorabogʻda qadimdan bu yerga koʻchirilgan gʻajorlar istiqomat qilgan va 200 yil davomida uni Gajarlarning Ziyodoʻgʻlilar sulolasidan boʻlgan odamlar boshqargan. Ogʻa Muhammadshoh Qorabogʻ xonligini qoʻlga olmoqchi boʻlganida, uni gajorlarning buzilgan huquqlarini tiklash orqali turtki berishga qaror qildi. Ogʻa Muhammadshoh Qorabogʻga yaqinlashar ekan, Ibrohimxalil xon Irakliy II ga yaqinlashdi. Voqif ogʻa Ibrohimxalil xon, Irakliy II, Iravon hukmdori Muhammadxon va Talish hukmdori Mir Mustafoxonning Muhammadshohga qarshi birlashish borasidagi muzokaralarida qatnashdi[30].

Ogʻamahmadxon boshqa xonlarga yuborganidek, Qorabogʻga elchi yuborib, Ibrohimxalil xondan garov soʻradi. Xonning amakivachchasi Ogʻa Abdussamad bek va saroy ahli Mirzo Veli bek Agamahammadxonga garov qoʻydilar. Biroq oradan bir necha yil oʻtib Abusamad bek oʻldirildi va Ogʻamahammad xon uning oʻrniga boshqa birovni talab qildi. Ibrohimxalil xon bunga rozi boʻlmay, Mirzo Muhammad Guluni Rossiyaga elchi qilib yuboradi va u Rossiya fuqaroligini qabul qilganligini aytib, tez orada yordam soʻradi. Agamahammadxon bundan xabardor boʻlib, tez orada Qorabogʻga hujum qilishga hozirlik koʻra boshlaydi[31].

1795-yilda Ogʻa Muhammadshoh qoʻshinlari Araz daryosidan oʻtib, Shusha tomon yura boshladilar. Shushaliklar Voqif boshchiligida mudofaaga hozirlik koʻrdilar. Ogʻa Muhammadshoh qattiq qarshilik natijasida saroy shoiriga Ibrohimxalil xonga xat yozishni topshiradi. Maktubda shunday deyilgan: „Yirtqichning tumshugʻidan baxtsizlik toshlari tushyapti, sen esa ahmoqdek stakanda oʻtiribsan?“[32].

Bu qismda Shusha qal’asi tilga olingan. Shusha ozarbayjon tilida "stakan" maʼnosini ham bildirgan. Ular qogʻozni bu oʻq bilan mahkamlab, qasrga tashlashdi. Qorabogʻ xonining vaziri bunga javob berib, Gajarga yetkazadi. Javobda: „Agar mening valiyim men bilgan odam boʻlsa, shishani toshning ichida saqlaydi“[33]." Voqifning misrasi Ogʻa Muhammadshohning gʻazabini keltirib, oʻq otishni davom ettirishni buyurdi. Shushaning 33 kunlik qamali qal’a himoyachilarini larzaga keltirmadi va shoh qamalni toʻxtatishga majbur boʻldi, podsho Irakliy II qoʻshinlarini tor-mor qildi va Tiflisni talon-taroj qildi[33].

 
Ozarbayjon pochta markasidagi Molla Panah Vogif maqbarasi

Vagifaga Ibrohimxalil xon bilan birga Yekaterina II nomidan qimmatbaho sovgʻalar ham beriladi. Vagifa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan tayoqqa tushadi. Bu davrda Ibrohimxalil xon Yekaterina II bilan yozishmalarini davom ettirdi. Xon maktublari matnini Voqif yozgan va imperator tez orada uning kuchli yozish qobiliyatini aniqlagan. Yekaterina 1784-yilda G. A. Potemkinga yoʻllagan maktubida Ibrohimxalilxon maktublari oʻzining adabiyoti va nafisligi bilan Eron va Turkiyadan kelgan barcha maktublardan oshib ketishini qayd etadi[31]. Rus hukmdori maktublarning muallifini aniqlashni va u haqida soʻrashni soʻraydi. 1796 yilda Ketrin II vafot etdi. Yangi imperator Povel I Kavkazdagi rus qoʻshinlarini eslaydi. Ogʻa Muhammadshoh bundan foydalanib oʻziga qarshi chiqqan xonlarni jazoladi. Oʻsha yili u Shushadan boshlab yangi yurishga chiqdi. Ogʻamahammadshoh Shusha qal’asiga dabdaba bilan kirib, qal’aning pastki darvozasi yonidagi Ibrohimxonning toʻngʻich oʻgʻli Muhammadhasan ogʻaning uyiga joylashdi[33]. Shoh Ibrohimxalil xon bilan birga bora olmagan zodagonlarni va xonning qarindosh-urugʻlari va doʻstlarini qidirib, hibsga olishni buyuradi. Hibsga olinganlar orasida Malik Shohnazarning oʻgʻli Malik Jamshid, Molla Panah va boshqa koʻplab zodagonlar bor edi[34] .

Molla Panahiy va boshqa asirlar Ibrohimxalil xonning toʻngʻich oʻgʻli Muhammad Hasan ogʻani oʻz saroyiga olib kelishdi. Ogʻa Muhammadshoh shu yerda joylashgan edi. 1797-yilda Ogʻa Muhammadshoh oʻldirildi. Uning qoʻshini orqaga chekindi. Buni koʻrgan Ibrohim bey Xalil xonning ukasi Mehrali bekning oʻgʻli Muhammad bek hokimiyatni oʻz qoʻliga oladi. Muhammad bek hokimiyatni saqlab qolish uchun amakisining tarafdorlarini oʻldirishga kirishdi. Muhammad bek Molla Panah Vogifiy va uning oʻgʻli Ali beyni qatl etadi. Voqif Shushada katta hurmat bilan dafn etilgan. Uning qabri ustiga kichik maqbara qurilgan, keyinchalik u ziyoratgohga aylangan[35].

Shaxsiy hayoti

tahrir

U ona tilidan tashqari fors va arab tillarini ham yaxshi bilgan[36]. Voqif shialikni qabul qilib, bu jarayonga boshqa olim va adiblarni (masalan, Vidodiy) jalb qilishga harakat qildi[37].

Shoirning xotini Gizxonim edi[33]. Mavjud maʼlumotlarga koʻra, Voqifning ikki qizi va oʻgʻli Aliogʻa Olim taxallusi bilan sheʼrlar yozganlar [38]. Qizlaridan biri ozarbayjon shoiri Molla Veli Vidadiyga turmushga chiqdi. Shoirning oʻgʻillarining ismlari manbalarda "Ali" va "Qosim" nomi bilan maʼlum.[39]

Meros

tahrir

1856-yilda Temirxon Shoʻroda Voqifning birinchi kitobi nashr etilgan[q 2]. Shundan soʻng Mirzo Fatali Oxundov material toʻplab, sharqshunos olim Adolf Berjga beradi[27]. 1867 yilda Berge ushbu materialni Leyptsigda nashr etdi. Voqifning sheʼrlar toʻplamini tuzishda shoir Mirzajon Madatov yordam bergan[27]. Voqif sheʼri birinchi marta 1840-yillarda polshalik shoir va tarjimon Tadeush Zabloski tomonidan „Rubon“ jurnalida rus tiliga tarjima qilingan[40].

1968 yilda mulla Panah Vogif tavalludining 250 yilligi keng miqyosda nishonlandi. Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Kengashining 1970-yil 30-yanvardagi 29-sonli qaroriga asosan Gʻazax viloyatida M. P. Vogifning memorial muzeyi tashkil etilib, 2002-yilda muzey nomi „Mulla Panah Voqif va Mulla Vali Vidodiy“[41].

Buyuk yoʻlboshchi Haydar Aliyev mumtoz adabiyotning qadriga yetgan inson edi. Adabiy merosni asrab-avaylash haqida qaygʻurib, ozarbayjon mumtoz shoir va yozuvchilari uy-muzeylarini yaratish, ularning xotiralarini abadiylashtirish ustida ishladi. Ozarbayjonda uch shoir – Nizomiy Ganjaviy, Molla Panah Vogif va Husayn Jovid qabri ustiga maqbara qurilgan[41].

Haydar Aliyev 1967 yili Shushada boʻlganida Vogif qabrini ziyorat qilmoqchi boʻlgan, ammo topa olmagan. Uning topshirigʻiga koʻra qabr topilib, Aliyev vayrona, ahvoli yaxshi boʻlmagan qabrni ziyorat qildi. U oʻz nutqlarining birida „Bu qabr Voqifga munosib emas“, degan edi. Keyinchalik, Haydar Aliyevning buyrugʻi bilan 1980-81 yillarda Voqif qabri ustiga yodgorlik va qabr barpo etilgan. 1982 yil yanvar oyida Haydar Aliyev ishtirokida Molla Panah Voqif maqbarasi ochildi. 1992-yil 8-mayda maqbara arman bosqinchilari tomonidan vayron qilingan[41].

Molla Panah Vogif muzey-maqbara majmuasi qurilishi 1977 yilda meʼmorlar A. V. Salamzade va E. I. Kanukovlar loyihasi asosida boshlangan. Majmua Shushaning koʻzga koʻringan joyida, Cidir tekisligi yaqinidagi shoir qabri ustiga qurilgan. Bu yerda M. P. Vogif Shusha hayotini aks ettiruvchi davrga oid 80 ga yaqin eksponat namoyish etildi.

1982 yili Shushadagi shoir maqbarasi bilan birga Haydar Aliyev Shusha sheʼriyat uyining ochilishida va u yerda oʻtkazilgan „Vogif sheʼriyati kunlari“da ham ishtirok etgan. Oʻsha kundan boshlab har avgust oyida „Vogif sheʼriyat kunlari“ oʻtkaziladi. Shusha bosib olingandan keyin bu tadbir oʻtkazilmaydi. Bu bayram tadbiri Gʻazaxda boshlanib, Shushada tugadi[42].

Shoir nomi xalq tomonidan ulugʻlandi, xotirasi abadiylashtirildi. Balakan tumanidagi 1-Tulu oʻrta maktabi, Ganja shahridagi 8-umumtaʼlim maktabi shoir nomi bilan atalgan. 2014-yilda shoir nomiga pochta markasi chiqarildi. Bokudagi Nizomiy Ganjaviy nomidagi Ozarbayjon adabiyoti milliy muzeyi fasadining lojasiga Molla Panah Vogif haykali oʻrnatilgan[43].

 
Molla Panah Vagif Ozarbayjon pochta markasida (2014)

Oshiq Ali Voqif "shoirlar xoni",[44] maʼrifatparvar, pedagog, uslubchi, adabiyotshunos, publitsist Firudin bey Koʻcharli „xalq shoiri“[45] deb ataladi. Oshiq Ali Garajdogʻiy hamisha Voqifni domla der edi[39].

Bastakorlardan Jahongir Jahonirov "Durnalar", Ashraf Abbosov "Hayratlandim", Vugar Shirinov "Toʻydagilar", Gʻambar Husaynli "Tel nazik" shoir sheʼrlariga musiqa bastalagan, Ramiz Mustafoyev "Vogif" operasi, Samad Vurgʻun "Vogif" doston dramasi, Yusif Vazir Chamanzamin "Qonda" romanini yozganlar[46]. "Vogif", "Molla Panah Vogif", "Qotillik kuni", "Molla Panah Vogif" filmlari namoyish etildi. Samad Vurgʻunning 1937-yilda shoirga bagʻishlangan "Vogif" dramasi ilk bor 1938-yilda M.Azizbayov nomidagi Ozarbayjon davlat drama teatrida[q 3], 1947-yilda Germaniyaning Berlin teatrida[43][47][48] qoʻyilgan.

2016-yil dekabr oyida Sheki shahrida boʻlib oʻtgan Turksoy Madaniyat Vazirlari Doimiy Kengashining 34-yigʻilishida 2017-yilni "Molla Panah Vagif yili" deb eʼlon qilish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi[49]. 2016-2017-yillarda UNESCOning yubiley dasturi doirasida "2016-2017 yillarga moʻljallangan taniqli shaxslar va muhim voqealarning yubiley dasturi"ga kiritilgan [57]. 2017-yil 12-yanvarda Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev Molla Panah Vogif tavalludining 300 yilligini nishonlash toʻgʻrisidagi farmonni imzoladi[50].

Molla Panah Vogif muzey-maqbara majmuasi

tahrir
 
2021 yilda restavratsiyadan so'ng Molla Panah Vogif muzey-maqbara majmuasi

Molla Panah Vogif muzey-maqbara majmuasi yoki Vogif maqbarasi — 1982-yil 14-yanvarda buyuk yoʻlboshchi Haydar Aliyevning bevosita tashabbusi va ishtiroki bilan qadimiy madaniyat markazi boʻlgan Shusha shahrida shoir Molla Panah Vogif qabri ustiga qad rostlagan muhtasham maqbaraning tantanali ochilish marosimi boʻlib oʻtdi. Ozarbayjon.

1967-yilda Shushada bo‘lganida Haydar Aliyev Vogif qabrini ziyorat qilmoqchi bo‘lib, topa olmadi. Uning topshirig‘iga ko‘ra, 1980-1981-yillarda qabr topilib, Voqif qabri ustiga yodgorlik va qabr barpo etilgan bo‘lsa, 1982-yil yanvar oyida ulug‘ yo‘lboshchi ishtirokida uning ochilishi bo‘lib o‘tdi.

1992-yil 8-mayda Armanistonning qurollangan qaroqchilari madaniyat namunalariga qarshi vandalizm harakatlarini amalga oshirib, oʻzlari bostirib kirgan Shusha shahridagi Vaqif maqbarasini buzib tashladilar.[51]

Ozarbayjon armiyasining shonli g‘alabasidan so‘ng, maqbara ochilgan kuni 39 yil avval – 14 yanvar kuni Shusha shahriga tashrifi chog‘ida maqbarani ziyorat qilgan Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev ta’mirlash va ta’mirlash ishlarini boshlab yubordi. Bu yerda rekonstruksiya ishlari olib borilmoqda.

Maqbarani ta’mirlash va rekonstruksiya qilish ishlari Haydar Aliyev jamg‘armasi tomonidan amalga oshirilgan. 2021-yilning mart oyidan boshlab qabr dastlabki bosqichda konstruktiv ekspertizadan o‘tkazildi, kerakli qismlarni mustahkamlash choralari o‘rganildi va bu borada ishchi loyihalar tayyorlandi. Ishchi loyihalar asosida xorijlik mutaxassislar tomonidan ajratilgan maxsus kimyoviy materiallar yordamida elementlarning konstruktiv qayta tiklash ishlari olib borilib, korroziyaga qarshi qo‘shimcha chora-tadbirlar ko‘rildi. Shuningdek, yodgorlikning tomi rekonstruksiya qilindi. Topografik ishlar natijasida olingan ma’lumotlar, jumladan, hududni izlash yo‘li bilan fasadning singan va vayron bo‘lgan qismlarini olish asosida yodgorlikning asl o‘lchamlarini tiklash bo‘yicha me’moriy ish loyihalari tayyorlandi. Ushbu loyihalar asosida fasad va ichki qismlari devor sirtlari marmar bilan qoplanib, yodgorlikning tarixiy qiyofasi tiklandi.

Bundan tashqari, ishchi loyihalar uchun barcha panjara va dekoratsiyalar, jumladan, kirish eshigi ham tarixiy o'lchamlarni saqlab qolgan holda quyma alyuminiy materialdan tayyorlangan, Shusha shahriga olib kelingan va loyihaga o'rnatildi. Zal markazida qabr toshiga qora marmar tobut o‘rnatilgan bo‘lib, asl ko‘rinishini tiklashni hisobga olgan holda oq marmardan byust loyihalashtirilib, o‘rnatildi.

Yodgorlikning har bir detalida tarixiy qiyofasi saqlanib qolgan. Yodgorlik majmuasining barcha infratuzilmasi qayta qurildi, yomg‘ir suvlari uchun drenaj tarmoqlari va elektr tarmoqlari qurilib, o‘rnatildi. Landshaftda, himoya devorlari va sud tarixiy ko'rinishining bir qismi sifatida granit bilan qoplangan. Shu bilan birga, o'sha davrdagi suratlarda aks etganidek, atrofga har xil turdagi atirgullar ekilgan.

2021-yil 29-avgust kuni Shusha shahrida ta’mirlash, restavratsiya va rekonstruksiya ishlaridan so‘ng buyuk ozarbayjon shoiri va jamoat arbobi Molla Panah Voqifning muzey-maqbara majmuasi ochildi. Ochilish marosimida Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev va birinchi xonim Mehribon Aliyeva ishtirok etdi. [52]

  • Fotogalereya
  •  
    Qabrning 2012 yildagi holati.
  •  
    Shusha ozod etilganidan keyin Ilhom Aliyev va uning oilasi vayron qilingan qabr oldida.
  •  
    Qabrni qayta tiklash paytida
  •  
    Ilhom Aliyev va birinchi xonim Mehribon Aliyeva Molla Panah Vogif muzey-maqbara majmuasining ochilish marosimida
  •  
    Ilhom Aliyev va birinchi xonim Mehribon Aliyeva Molla Panah Vogif muzey-maqbara majmuasining ochilish marosimida (2021)

Eslatmalar

tahrir
  1. ↑ Vaqif ifadəsinin mənası bir işdə məlumatı, biliyi olan, xəbərdar, məlumatlı, hər şeyi bilən deməkdir.
  2. ↑ İndiki Dağıstan Respublikasının Buynaksk şəhəri.
  3. ↑ İndiki Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Teatrı.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Molla Pənah Vaqif yaradıcılığının Azərbaycan ədəbiyyatında əks sədası“ (az). Trend.az (18 dekabr 2017). 2022-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 noyabr 2018.
  2. ↑ Nemeskaya natsionalnaya biblioteka, Berlinskaya gosudarstvennaya biblioteka, Bavarskaya gosudarstvennaya biblioteka i dr. Record #118966960 // Obщiy normativniy kontrol (GND) – 2012–2016.
  3. ↑ data.bnf.fr: platforma otkritix dannix – 2011.
  4. ↑ Faceted Application of Subject Terminology
  5. ↑ 5,0 5,1 „Xalq yaradıcılığının vurğunu Molla Pənah Vaqif həyatı haqqında“ (az). edebiyyat.ucoz.com (2015). Qaraldi: 19 noyabr 2018.
  6. ↑ „Molla Pənah Vaqif“ (az). portal.azertag.az. Qaraldi: 19 noyabr 2018.
  7. ↑ |müəllif = Babaev G. |başlıq = Samed Vurgun. Ocherk tvorchestva |nəşriyyat = Sovetskiy pisatel |yer = M. |il = 1981 |səhifə = 72 |isbn = }}
  8. ↑ |müəllif = Babaev G. |başlıq = Samed Vurgun. Ocherk tvorchestva |nəşriyyat = Sovetskiy pisatel |yer = M. |il = 1981 |səhifə = 137 |isbn = }}
  9. ↑ 9,0 9,1 Дадашзаде 1968, s. 13.
  10. ↑ 10,0 10,1 Кочарлинский 1903, s. 7—8, прим. 1.
  11. ↑ Дадашзаде 1968, s. 12—13.
  12. ↑ Mümtaz, Cahangirov 1933, s. 3.
  13. ↑ H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. – səh. 70.
  14. ↑ Мамед-заде, Саркисов 1986, s. 18.
  15. ↑ Дадашзаде 1968, s. 14—15.
  16. ↑ Мамед-заде, Саркисов 1986, s. 22.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Дадашзаде 1968, s. 21.
  18. ↑ Дадашзаде 1968, s. 18—19.
  19. ↑ Дадашзаде 1968, s. 15.
  20. ↑ 20,0 20,1 Vagif, Molla Panax // Bolshaya sovetskaya ensiklopediya: [v 30 t.] / gl. red. A. M. Proxorov. – 3-e izd. – M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1969–1978.
  21. ↑ Molla Pənah Vaqif; tərt. ed. Həmid Məhəmmədzadə; red. Abbas Zamanov. – Bakı: Azərnəşr, 1968. – 184 s.
  22. ↑ 22,0 22,1 M.P.Vaqif-Biblioqrafiya 2017, s. 79.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Дадашзаде 1968, s. 44.
  24. ↑ M.P.Vaqif-Biblioqrafiya 2017, s. 77.
  25. ↑ M.P.Vaqif-Biblioqrafiya 2017, s. 78.
  26. ↑ S.Quliyeva, L.Əhmədova, K.Tahirov 2017, s. 7.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Дадашзаде 1968, s. 105—106.
  28. ↑ Nizami Cəfərov 2017, s. 17.
  29. ↑ Nizami Cəfərov 2017, s. 31.
  30. ↑ Дадашзаде 1968, s. 38—39.
  31. ↑ 31,0 31,1 Караев 1984, s. 13.
  32. ↑ |müəllif = Yaraxmedov M. |başlıq = Azerbaydjanskaya poeziya i Yetim Emin |nəşriyyat = Elm |yer = Baku |il = 1992 |səhifə = 10 |isbn = }}
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Дадашзаде 1968, s. 38.
  34. ↑ |müəllif = |başlıq = Sovetskiy Nagorniy Karabax: torjestvo leninskoy natsionalnoy politiki |yer = Baku |nəşriyyat = Azerbaydjanskoe gos. izd-vo |il = 1983 |səhifə = 115 |isbn = }}
  35. ↑ Мамед-заде, Саркисов 1986, s. 42—43.
  36. ↑ Шариф 1968, s. 4.
  37. ↑ Mymtaz, Çəhəngirov 1933, s. 5.
  38. ↑ Дадашзаде 1968, s. 15, 17.
  39. ↑ 39,0 39,1 |müəllif = Seid-Zade A. |başlıq = Mirza-Shafi ili Bodenshtedt? (K voprosu o proisxojdenii, ob’yome i xaraktere plagiatorstva Fr. Bodenshtedta) |nəşriyyat = Izd-vo AGU |yer = Baku |ilk = 1940 |səhifə = 141 |isbn = }}
  40. ↑ Дадашзаде 1968, s. 109—110.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 S.Quliyeva, L.Əhmədova, K.Tahirov 2017, s. 8.
  42. ↑ S.Quliyeva, L.Əhmədova, K.Tahirov 2017, ss. 8–9.
  43. ↑ 43,0 43,1 S.Quliyeva, L.Əhmədova, K.Tahirov 2017, s. 9.
  44. ↑ Дадашзаде 1968, s. 109—127.
  45. ↑ |müəllif = Sumbatzade A. S. |başlıq = Azerbaydjanskaya istoriografiya XIX-XX vekov |nəşriyyat = Elm |yer = Baku |il = 1987 |səhifə = 21 |isbn = }}
  46. ↑ Ashnin F. D., Alpatov V. M., Nasilov D. M. Repressirovannaya tyurkologiya. Moskva: Izdatelskaya firma „Vostochnaya literatura“ RAN, 2002, s. 153. ISBN 5020183385
  47. ↑ Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi. „Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Molla Pənah Vaqif obrazı...“ (az). azertag.az (22 noyabr 2017). Qaraldi: 27 oktyabr 2018.
  48. ↑ |müəllif = Vurgun S. |başlıq = Sobranie sochineniy |cild = 3 |nəşriyyat = Xudojestvennaya literatura |yer = M. |il = 1980 |səhifə = 287 |isbn = }}
  49. ↑ „TÜRKSOY 2017-ci ili “Molla Pənah Vaqif ili” elan edib“ (az). az.trend.az (6 dekabr 2016). Qaraldi: 27 oktyabr 2018.
  50. ↑ president.az. „"Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 yanvar 2017-ci il tarixli, 2597 nömrəli sərəncamı“ (az). e-qanun.az (12 yanvar 2017). Qaraldi: 30 avqust 2018.
  51. ↑ „Molla Pənah Vaqif–300“ (az.). Azərbaycan Milli Kitabxanası (2017). 2023-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan.
  52. ↑ „İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Molla Pənah Vaqifin muzey-məqbərə kompleksinin təmir-bərpa və yenidənqurma işlərindən sonra açılış mərasimində iştirak ediblər“ (az.). https://president.az/.+2022-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan.

Adabiyot

tahrir
  • Dadashzade A. Peves jizni (Razdumya o Vagife). Baku: Izd-vo AN Azerbaydjanskoy SSR. 1968.
  • Karaev Ya. Vagif. Ocherk tvorchestva. Baku: Yazichi. 1984.
  • Kocharlinskiy F. Literatura aderbeydjanskix tatar. Tiflis. 1903.
  • Mamed-zade K. M., Sarkisov N. A. Shusha – mavzoley Vagifa. Baku: Elm. 1986.
  • Sharif A. Vagif – peves lyubvi i krasoti. M.: Znanie. 1968.
  • S.Mümtaz, İ.Cahangirov. Molla Pənah (Vaqif). Bakı: Azərnəşr. 1933.
  • Nizami Cəfərov. Molla Pənah Vaqif. Bakı: „Renessans-A“. 2017.
  • S.Quliyeva, L.Əhmədova, K.Tahirov. Molla Pənah Vaqif-300. Bakı: M. F. Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2017.
  • Molla Pənah Vaqif – 300 / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Milli Kitabxanası ; tərt.: S. Quliyeva, İ. Əhmədova; ixtisas red., bur. məsul K. M. Tahirov. – Bakı : M. F. Axundov adına Milli Kitabxana, 2017. – 32 s.
  • Cəfərov, Nizami Qulu oğlu.

Molla Pənah Vaqif / N. Q. Cəfərov ; ön sözün müəl. Ə. M. Qarayev ; Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. – Bakı : Renessans-A, 2017. – 240 s. Molla Pənah Vaqif : biblioqrafiya / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Milli Kitabxanası ; tərt.: M. Ə. Vəliyeva, M. İbrahimova, G. Misirova; elmi red. K. M. Tahirov; red. G. C. Səfərəliyeva. – Bakı : n. y., 2017. – 440 s.

  • Xəlilov, Buludxan Əziz oğlu.

Molla Pənah Vaqif: özü və tarixin sözü / B. Ə. Xəlilov. – Bakı : Adiloğlu, 2018. – 96 s.

  • Quliyeva, Mahirə.

Molla Pənah Vaqif irsi xalq yaradıcılığı ilə klassik poeziyanın qovşağında = Nasledie Vagifa na stike narodnogo tvorchestva i klassicheskoy poezii = Vagif’s Heritage In the Junction of Folklore and Classical Poetry / M. Quliyeva ; ön sözün müəl. İ. Həbibbəyli; red. Q. M. Paşayev ; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. – Bakı : Elm və təhsil, 2018. – 218 s.

  • „Molla Pənah Vaqif və folklor“ mövzusunda elmi konfransın materialları : Bakı şəhəri, 21 iyun 2017-ci il / İ. Ə. Həbibbəyli [et al.]; tərt.: K. İ. Əliyev, F. Qasımova; elmi red. M. Kazımoğlu ; AMEA Folklor İnstitutu. – Bakı : Elm və təhsil, 2017. – 236 s.
  • Türk xalqları ədəbiyyatı / tərt. N. Q. Cəfərov.

III cild : Yeni dövr. – Bakı : Çaşıoğlu : Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi, 2007. – 320 s.

  • Vaqif, Molla Pənah.

Əsərləri / M. P. Vaqif; tərt. H. M. Araslı. – Bakı : Şərq-Qərb, 2004. – 264 s.

  • Nəvvab, Mir Möhsün.

Təzkireyi-Nəvvab / M. M. Nəvvab; tərt. Ə. Bağırov; transfonelit.: N. Qarayev, Ə. Bağırov; fars dilindən tərc.: Ə. Bağırov: [et al.]; elmi red. T. H. Kərimli; red. P. Ə. Kərimov ; AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. – Təkmilləşdirilimiş təkrar nəşr. – Bakı : Elm, 2018. – 740 s.

  • Chobanli, Mүshfig Mәmmәd ogʻlu.

M. P. Vagif vә Ҝүrҹүstan / M. M. Chobanli; red. D. Musaјev. – Baki : Tәһsil, 1996. – 56 s.

  • Əliyeva, Gültəkin.

Azərbaycan ədəbiyyatı : dərs vəsaiti / G. Əliyeva; elmi red. N. M. Əliyeva ; Bakı Slavyan Universiteti. – Bakı : Elm və təhsil, 2020. – 296 s.

  • Seyidova, Sultan Muxtar qızı.

M. P. Vaqif yaradıcılığının linqvopoetikası : monoqrafiya / S. M. Seyidova; elmi red. N. Q. Cəfərov ; Bakı Dövlət Universiteti. – Bakı : Elm və təhsil, 2019. – 156 s.

  • Dadaşzadə, Araz Məmməd Arif oğlu.

XVIII əsr Azərbaycan lirikası: monoqrafiya. Məqalələr / ön sözün müəl. Elçin; tərt.: A. Dadaş-zadə, Z. Dadaşzadə. – Bakı : Təhsil, 2017. – 424 s.

  • Babayev, Yaqub Məhərrəm oğlu.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi : XIII-XVIII əsrlər: dərslik / Y. M. Babayev; elmi red. N. Q. Cəfərov. – Bakı : Elm və təhsil, 2014. – 760 s.

  • Vaqif, Molla Pənah.

Əsərləri : [qoşmalar, təcnislər, qəzəllər, müxəmməslər, müstəzadlar, müəşşərlər] / M. P. Vaqif; ill. A. Rəsul. – Bakı : Şərq-Qərb, 2013. – 272 s.

  • Əlimirzəyev, Xalid Əlimirzə oğlu

Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası : 2 cilddə: monoqrafiya / X. Ə. Əlimirzəyev; elmi red. A. M. Nəbiyev. I cild. – Bakı : Elm və təhsil, 2011. – 556 s.

  • Vaqif, Molla Pənah.

Şeirləri / M. P. Vaqif; tərc., tərt. M. Məmmədoğlu ; Azərbaycan Respublikasının Gürcüstandakı Səfirliyi. – Tbilisi : Universal, 2017. – 126 s.

  • Molla Pənah Vaqif. Əsərləri. Bakı, „Şərq-Qərb“, 2004, 264 səh.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Molla_Panah_Vogif&oldid=5245736" dan olindi