Vikipediya

Baba-Yaga

Baba-Yaga yoki Yalmogʻiz kampir (ruscha: Яга, яга-баба, еги-баба, ягая, Ягишна, Ягабова, Егибоба ; belaruscha: Ба́ба-Яга́, Ба́ба-Юга́, Ягіня ; bolgarcha: Ба́ба Я́га ; ukraincha: Баба-Язя, Язя, Язі-баба, Гадра ; polyakcha: jędza, babojędza ; chex. jezinka, Ježibaba[1] „jodugar“, „oʻrmon ayoli“; in. — serbcha: Баба Јага ; slovencha: jaga baba, ježi baba)[2][3] — slavyan mifologiyasi va slavyan xalqlari folklorining (ayniqsa ertaklarining) qahramoni. Sehrli narsalarni ishlatadigan va sehrli kuchlarga ega boʻlgan yomon keksa ayol. Bir qator ertaklarda jodugarga qiyoslanadi[4]. Koʻpincha — salbiy xarakterli, lekin baʼzida qahramonning yordamchisi sifatida namoyon boʻladi[5]. Rus tilidan tashqari u slovak[6] va chex[7] ertaklarida uchraydi. Bundan tashqari, Avstriyadagi Karintiyaning sobiq slavyan yerlarida bu marosim Rojdestvo belgisi, Chernogoriyadagi Shrovetide xarakteri va Serbiya, Xorvatiya va Bolgariyada tungi ruhdir.

Etimologiyasi tahrir

M. Vasmer Yaga nomini praslavga koʻtaradi. *(j)ęga, uning reflekslari serboxorv. jeza „dahshat“, jeziv „xavfli“, slovencha: jezа «гнев», jeziti «сердить», boshqalari — chex. jeze «lamia», chex. jezinka «o'rmo jodugari, yovuz kampir», polyakcha: jędzа «jodugar, aylmog'iz kampir, yovuz kampir», jędzić się «yovuzlashmoq» va boshqalar. Qadimgi qarz nomi slavyanlar tomonidan qayta koʻrib chiqilgan va proto-slavyan tilidan hosilalarga yaqinlashgan * (j) ega (xalq etimologiyasi), bu Gʻarbiy slavyan tillarida -z- va -ž- bilan variantlar mavjudligida (ism qayta koʻrib chiqiladi) va -g- bilan variant mavjudligida ifodalangan tebranishlarni tushuntiradi.

Vasmer bu soʻzni slavyan tillaridan tashqari Boltiqboʻyi, ingliz, island tillariga ham olib keladi, turkiy, hind, alban, lotin tillari bilan aloqani rad etadi.

V. Ya. Petruxin proto-slavyan yaga (*ęga) soʻzini ilonlar, sudraluvchilarni belgilash bilan birlashtiradi, bu uning fikricha, tasvirning xtonik kelib chiqishiga ishora qiladi[2].

Yalmogʻiz kampir (Baba-Yaga) haqida yozma eslatma ingliz sayohatchisi D. Fletcherning „Rossiya davlati toʻgʻrisida“ kitobida (1588) mavjud. U „oltin yoki yage-baba“ butiga sigʻinish haqida oʻqidi, ammo Perm viloyatiga Samoyedlarga yetib kelganida, u bu „shunchaki ertak“ ekanligini aniqladi[8].

Folklorda Baba-Yaga obrazi tahrir

Sharqiy slavyanlarda tahrir

„Baba Yaga dehqon bilan, kal chol bilan raqsga tushmoqda.“ Splint

Slavyan folklorida Baba-Yaga bir nechta barqaror xususiyatlarga ega: u sehrlashni, uchishni biladi, oʻrmon chegarasida tovuq oyoqlaridagi bosh suyagi bilan inson suyaklaridan panjara bilan oʻralgan kulbada yashaydi (yoki quymoq bilan tiralgan[2]). Baba-Yaga goʻyoki ularni yeyish uchun yaxshi odamlarni va kichik bolalarni aldaydi. U oʻz qurbonlarini taʼqib qiladi, uni toʻqmoq bilan haydaydi va supurgi bilan izni supuradi. „Ivan Sarevich va Marya Morevna“ ertagida Yaga Yagishna (Baba Yaga, suyak oyoqli) „uzoq mamlakatlardan tashqarida, uzoq shohlikda, olovli daryoning narigi tomonidagi dengizdan unchalik uzoq boʻlmagan joyda“ yashaydi va ulugʻvor toychoqlar podasiga egadir. Yaga uchta iblis qizining onasi (baʼzan malika, qahramonning moʻjizaviy kelini), ertak qahramoni tomonidan oʻldirilgan ilon[2].

V. I. Dal qoʻshimcha qiladi: „u oddiy sochli va bir koʻylakda, kamarsiz: ikkalasi ham gʻazabning balandligidan nishona“[9].

Folklor nazariyasi va tarixi sohasidagi eng yirik mutaxassis V. I. Proppu, Baba-Yaganing uchta turi ajralib turadi: donor (u qahramonga ertak otini yoki sehrli buyumni beradi); bolalarni oʻgʻirlash; Baba Yaga-jangchi, u bilan „hayot uchun emas, balki oʻlim uchun“ kurashgan ertak qahramoni boshqa yetuklik darajasiga oʻtadi. Shu bilan birga, Baba-Yaganing yovuzligi va tajovuzkorligi uning ustun xususiyatlari emas, balki uning mantiqsiz, noaniq tabiatining namoyon boʻlishidir.

Baba-Yaganing folklordagi ikki tomonlama tabiati, birinchidan, tinchlantirish kerak boʻlgan oʻrmon bekasi qiyofasi bilan, ikkinchidan, bolalarni qovurish uchun belkurak ustiga qoʻyadigan yovuz jonzot qiyofasi bilan bogʻliq. Baba-Yaganing bu tasviri oʻsmirlarni boshlash marosimi orqali boshqaradigan ruhoniyning funksiyasi bilan bogʻliq[10]. Shunday qilib, koʻplab ertaklarda Baba-Yaga qahramonni yeyishni xohlaydi, lekin ovqatlantirish va ichishdan keyin uni qoʻyib yuboradi, unga toʻp yoki biron bir yashirin bilim beradi yoki qahramon oʻzi qochib ketadi.

Baba-Yaga obrazi qabila homiylariga tegishli boʻlgan va tabiatga sigʻinish bilan birga hurmatga sazovor boʻlgan qadimgi totemga sigʻinish bilan bogʻliqdir. U shuningdek, qabila homiysi ruhiga xos xususiyatlarga ega, chunki u bashoratli va ertaklarda qahramonni toʻgʻri yoʻlga yoʻnaltiradigan Baba-Yaga, chunki u hamma narsani biladi. Oʻchoqqa sigʻinish bilan bogʻliq oilaviy homiy ruh sifatida u oʻchoq, ohak, satil va supurgi kabi xususiyatlarga ega.

Janubiy slavyanlarda tahrir

Avstriyadagi Karintiyaning sobiq slavyan erlarida „Baba Yaga Pehtra“ (nemischa: Pechtrababajagen) — Epiphany oqshomida va kul chorshanbasidan oldin (Maslenitsada) uylarni aylanib chiqishda marosim marosim[11][12]. Ekskursiya davomida, baʼzida guruhda kimdir yogʻoch oyogʻini bogʻlab, oqsoqlanib yurar edi — eski taʼriflarda Pekhtraning katta „gʻoz“ oyogʻi bor edi.

Pomurye slovenlari orasida, Sankt-Jorj kunida bahor uchrashuvi paytida, ular „Yashil Yuriy“ yoki „Vesnik“ ni haydab, qishni Baba-Yaga deb atashgan[13]:

Serbiya, Chernogoriya va Xorvatiyada u Baba Roga (yaʼni shoxli ayol) deb ataladi. U bilan kichik bolalarni qoʻrqitishadi. Ayniqsa ular injiq boʻlib, uxlashni xohlamaganlarida (qarang. Babai).

Chernogoriyada (Risan shahrida) Maslenitsa uchun kiyinish marosimida ishtirokchilardan biri Baba Ruga („bobosining ayoli“) boʻlib kiyinadi va qoʻlida „bola“ (qoʻgʻirchoq) koʻtaradi. Tasvir ajdodlarni ramziy tasvirlaydi va kelgusi yil uchun unumdorlikni taʼminlaydi, deb ishoniladi.

Tashqi koʻrinishi tahrir

Ivan Bilibinning „Uch qirollik divasi va ruhoniyning oʻgʻli Ivashka haqidagi ertak“ uchun rasmi, 1911-yil.

Baba-Yaga odatda katta, uzun oʻrkachli va ilgak burni boʻlgan keksa ayol sifatida tasvirlangan („Baba-Yaga burchakdan burchakka yotar, suyak oyogʻi, burni shiftga, lablari lintelga osilgan“[14]). Belarus etnograflar fikriga koʻra, bu yerda Baba-Yaga tobutda yotgan bir oʻlik odam qiyofasida paydo boʻladi va bu „burun shiftga tikilgan“ iborasini tushuntiradi[15].

Lubok rasmida u yashil koʻylakda, lilak kichkada, boshli tufli va shim kiygan[16]. Boshqa rasmda Baba-Yaga qizil yubka va etik kiygan[17]. Ertaklarda Baba-Yaganing kiyimlariga urgʻu berilmaydi.

Mifologik arxetip tahrir

M. Zabylin uni „doʻzax maʼbudasi“ deb hisoblagan:

Ushbu nom ostida slavyanlar temir yirtqich hayvon sifatida tasvirlangan, temir tayogʻi boʻlgan doʻzax maʼbudasini hurmat qilishdi. Oʻziga nisbat berilgan ikki nabirasini boqib, qon toʻkilishidan zavqlanib yuribdi, deb oʻylab, unga qonli qurbonlik qilishdi.

Keyinchalik boshqa koʻrinishlarga koʻra, Baba-Yaga oʻrmon bekasi, hayvonlar va qushlarning bekasi, qudratli bashoratli kampir, „u dunyo“ chegaralarining qoʻriqchisi, Oʻlim shohligi[4]ning qoʻriqchisi sifatida gavdalanadi. Ushbu versiyaga koʻra, Baba-Yaga boshqa dunyoga yoʻl koʻrsatuvchi (oʻliklarning ruhlari) va oʻliklar dunyosida turish uchun uning bir suyak oyogʻi bor.

Baba-Yaganing ayol qiyofasi ijtimoiy dunyoning tuzilishi haqidagi matriarxal gʻoyalar bilan bogʻliq. Oʻrmon bekasi Baba-Yaga antropomorfizmning natijasidir. V. Ya. Proppning soʻzlariga koʻra, Baba Yaganing bir vaqtlar hayvon koʻrinishiga ishora, bu uyning tovuq oyoqlaridagi kulba sifatida tasvirlangani[10].


Tashqi koʻrinishsh (suyak oyogʻi, temir tishlari, uzun kulrang sochlari, sargʻish koʻkraklari, birovning hidini sezish qobiliyati va boshqalar) oʻzga dunyoning iblis qahramonlari, oʻliklar (kulba-tobutga oʻxshaydi) bilan bogʻliqligini koʻrsatadi; atributlar, kasblar va gʻayritabiiy qobiliyatlar — uchish, oʻchoq (u oʻgʻirlanganlarni qovuradigan joyda), yigiruv, ohakda, supurgida havoda uchish — shuningdek, ayol mifologik qahramonlarga, jodugarlarga tegishli[2].

Baba-Yaga obrazi qahramonning boshqa dunyoga oʻtishi haqidagi afsonalar bilan bogʻliq (Uzoq uzoqda). Ushbu afsonalarda Baba-Yaga dunyolar chegarasida turgan (suyak oyogʻi) qahramonga maʼlum marosimlarni bajarish orqali oʻliklar dunyosiga kirishga imkon beruvchi qoʻllanma boʻlib xizmat qiladi.

Qiyosiy mifologiyadagi parallelliklar tahrir

Olimlar boshqa xalqlarning bir qator oʻxshash qahramonlarini Baba-Yaga bilan bogʻlashadi.

Ertak syujetlari indeksiga koʻra, Baba-Yaga ertaklariga oʻxshash syujet dunyoda juda keng tarqalgan. Aarne-Tompsonning umumeʼtirof etilgan tasnifiga koʻra, syujetda AT480 „Oʻgay ona va oʻgay qiz“ raqami mavjud. Baba-Yagadan tashqari, ushbu syujetga koʻra, ertaklardagi oʻxshash belgilar: rus Morozko, nemis Frau Holle (Metelitsa xonim). Mutaxassislarning fikriga koʻra, bu oʻgʻil va qizlarning voyaga yetishishning qadimiy marosimini aks ettiradi. Bu ramziy oʻlimni sahnalashtiradi (masalan, olovdan oʻtish — „Baba-Yaga oʻchogʻi“) va marosimdan soʻng, qahramo yangi koʻrinishda tugʻilgan deb hisoblanadi[18]. Ushbu talqinga koʻra, „Morozko“ ertagida oʻgay qiz ham xuddi shunday sinovdan oʻtgan va oʻgay onaning oʻz qizi vafot etgan[19]. Butun dunyoda juda mashhur boʻlgan yana bir hikoya — AT327B, odamxoʻrni magʻlub etgan kichkina bola haqida. Bu syujet, shuningdek, yigitlarning erkaklarga kirish marosimi bilan bogʻliq. Ushbu syujetli eng mashhur ertak Charlz Perroning „Thumb Boy“ asaridir. Boshqa taniqli vakillar: Afanasyevning 105-sonli „Baba-Yaga va Zamoryshek“ ertagi toʻplamida, „Lixo“, Polifem va Odissey sikloplari haqidagi afsona. Folklorshunoslarning taʼkidlashicha, ajoyib Yaga, Frau Holle, Morozko, kanniballar va boshqa ajoyib keksalar va ayollar oʻliklar dunyosiga kirishni qoʻriqlayotgan qahramonlardan kelib chiqqan. Baba-Yaga kulbasi va Metelitsa xonimning gʻori ham shu bilan bogʻliq boʻlib, koʻplab olimlar qadimgi dafn joylari deb hisoblashadi[18][19][20][21].

Baba-Yaganing Sharqiy slavyan erkak hamkasbi — oʻlmas Koschey. Uning ismi „suyak“ soʻzi bilan bogʻliq va siklik ravishda oʻladigan va tiriluvchi xudo gʻoyasini oʻz ichiga oladi. Agar Koschey ertakda allaqachon mavjud boʻlsa, unda Baba-Yaga uning onasi yoki xolasi sifatida paydo boʻladi.

Atributlar tahrir

Tovuq oyoqlari ustidagi kulba tahrir

Nikolay Rerich, Oʻlim kulbasi, 1905-yil.
Sami doʻkoni. Skansen bogʻidagi model (Stokgolm).
Stupa va pomelo

Yorqin bosh suyagi tahrir

Baba-Yaga uyining ajralmas atributi bu tin boʻlib, uning ustunlariga otning bosh suyaklari oʻrnatilgan boʻlib, ular chiroq sifatida ishlatiladi[22]. Vasilisa haqidagi ertakda bosh suyaklari allaqachon insoniy, ammo ular bosh qahramon va uning quroli uchun olov manbai boʻlib, u oʻgay onasining uyini yoqib yuborgan[23].

Sehrli yordamchilar tahrir

Baba-Yaganing sehrli yordamchilari xuddi shu nomdagi ertakdagi gʻoz-oqqushlar, „uch juft qoʻl“ va uchta otliq — oq, qizil va qora (mos ravishda kun, tong va tun)[23].

Ertaklar tahrir

  • Baba-Yaga;
  • Baba-Yaga qanday qilib ertakni saqlab qoldi;
  • gʻoz oqqushlari;
  • Qurbaqa malika;
  • Goʻzal Vasilisa;
  • Mariya Morevna;
  • Ivan Sarevich va Bely Polyanin;
  • Tovuq oyoqlarida kulba;
  • Finistaning patlari;
  • U yerga boring — qayerga boring, nimadir olib keling — nima bilmayman (A.N. Afanasiev va Aleksey Tolstoy" tomonidan tiklangan);
  • Uchinchi xoʻrozlargacha (Vasiliy Shukshin);
  • Fedot kamonchi haqida, jasur yigit (Leonid Filatov);
  • Uch qirollik divasi va ruhoniyning oʻgʻli Ivashka haqidagi ertak (A.S. Roslavlev);
  • Masha va Vanya haqidagi ertak;
  • Sonko-Filipko.

Tadqiqotlar tahrir

= "Vatani" va Baba-Yaga tugʻilgan kuni tahrir

2004-yilda Yaroslavl viloyati, Pervomayskiy tumani Kukoboy qishlogʻi Baba-Yaganing „vatani“ deb eʼlon qilindi va u yerda Baba-Yaga muzeyi ham tashkil etildi. Rus pravoslav cherkovi bu tashabbusni keskin tanqid qildi[24].

Sanʼatdagi tasviri tahrir

 
„Goʻzal Vasilisa“ ertagi uchun ishlangan rasm.
Bilibin I. Ya., 1900-yil.

Oʻz asarlarida Baba-Yaga obraziga bir necha bor rus yozuvchilari va shoirlari A. S. Pushkin, V. A. Jukovskiy („Ivan Sarevich va kulrang boʻri haqidagi ertak“), N. A. Nekrasov („Baba-Yaga, suyak oyogʻi“), A. N. Tolstoy , V. I. Narbut va boshqalar shular jumlasidandir. Baba-Yaga tasvirining goʻzal talqinlari Kumush asr rassomlari orasida keng tarqaldi: Ivan Bilibin, Viktor Vasnetsov, Aleksandr Benois, Elena Polenova, Ivan Malyutin va boshqalar.

Yodgorliklari tahrir

2018-yilda Baba-Yaga yodgorliklari Chelyabinskda (Qoʻgʻirchoq teatri yaqinida) va Dubayda oʻrnatildi. Shuningdek, Tyumen va Yekaterinburgda yodgorliklar oʻrnatildi[25].

2019-yilda Londonda yodgorlik oʻrnatildi[26].

Musiqada tahrir

Baba-Yaga obrazi Modest Mussorgskiyning mashhur „Koʻrgazmadagi rasmlar — Viktor Xartman xotirasi“ syuitasining „Tovuq oyoqlaridagi kulba (Baba-Yaga)“ toʻqqizinchi pyesasiga bagʻishlangan. Pyesa 1874-yilda uning doʻsti rassom va meʼmor xotirasiga yaratilgan. Ushbu toʻplamning zamonaviy talqini ham keng tarqalgan — „ Koʻrgazmadagi rasmlar“, 1971-yilda ingliz progressiv rok guruhi Emerson, Lake & Palmer tomonidan yaratilgan, bu yerda Mussorgskiyning musiqiy qismlari ingliz rok musiqachilarining original kompozitsiyalari bilan almashtiriladi: „Baba-Yaga kulbasi“ (Mussorgskiy); „Baba-Yaga laʼnati“ (Emerson, Leyk, Palmer). Baba-Yaga bastakor Anatoliy Lyadovning xuddi shu nomdagi simfonik sheʼriga bagʻishlangan, Pyotr Ilyich Chaykovskiyning 1878-yildagi „Bolalar albomi“ pianino uchun musiqiy asarlar toʻplamida „Baba Yaga“ asari ham mavjud.

Ekranda tahrir

Bir qator sovet filmlarida Baba Yaganing yorqin tasvirini aktyor Georgiy Millyar („Goʻzal Vasilisa“ (1939), „Ayoz“ (1964), „Olov, suv va … mis quvurlar“ (1967), „Oltin shoxlar“ (1972) yaratgan. Rejissor Aleksandr Roudan „Oltin shoxlar“da Baba-Yaga rolini oʻynashni qabul qilib, Millyar janjal koʻtarib, Baba-Yaga endi „ixtiro qila“ olmasligini aytdi. Aktyorga bu jodugarni oʻynashni taklif qilishganda, u ikki yuz yillik menopauzani boshdan kechirgandek, hamma narsa oʻzgardi. Millyar bu fikrga bemalol rozi boʻldi[27].

Yana qarang tahrir

  • Befana
  • Kalinov koʻprigi

Manbalar tahrir

  1. ↑ Potebnya A. A. „O mificheskom znachenii nekotorix poveriy i obryadov“ (1865) s. 270
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Петрухин 2012.
  3. ↑ Дубровський 1918.
  4. ↑ 4,0 4,1 Гуманитарный словарь 2002.
  5. ↑ НИЭ 2002.
  6. ↑ „Заколдованный замок“. 3-iyun 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2012-yil.
  7. ↑ „Ян Деда и красная баба-яга“. 10-may 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2012-yil.
  8. ↑ Fletcher D. Gl. XX. O permyakax, samoedax i loparyax // O gosudarstve russkom : [1588 g.] : [per. s angl.]
  9. ↑ Даль & 1880—1882.
  10. ↑ 10,0 10,1 Пропп 2000.
  11. ↑ Ensiklopediya sverxʼestestvennix suщestv. — Moskva: Lokid-MIF, 2000 g.
  12. ↑ Валенцова 2009.
  13. ↑ Толстой 1995.
  14. ↑ „Сказка о Василье-королевиче“. 13-sentabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-noyabr 2013-yil.
  15. ↑ Валодзіна Т., Прохараў 2004.
  16. ↑ „Некоторые наблюдения над эволюцией образа Бабы-яги в русском фольклоре“. 1-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2012-yil.
  17. ↑ „Танцующий напротив Яги“. 1-may 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2012-yil.
  18. ↑ 18,0 18,1 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named mifsl
  19. ↑ 19,0 19,1 Мельников А. „Баба-Яга – это дед Мороз“. АиФ (2010-yil 25-noyabr). 26-aprel 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-yanvar 2016-yil.
  20. ↑ Степанов 1997.
  21. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named gimbutas
  22. ↑ „Финист — Ясный Сокол“. 7-may 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2012-yil.
  23. ↑ 23,0 23,1 „Василиса Прекрасная“. 13-may 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-may 2012-yil.
  24. ↑ „Церковь не оставила Бабе-яге ни малейшего шанса“. 21-yanvar 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-may 2011-yil.
  25. ↑ „Памятник Бабе-Яге установили возле Театра кукол“. 23-dekabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-dekabr 2019-yil.
  26. ↑ „В центре Лондона появилась Баба-яга“. 23-dekabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-dekabr 2019-yil.
  27. ↑ Сергей Капков. В гостях у сказки Александра Роу. Родина, 2021. ISBN 9785043485441, 5043485442. 27-iyul 2021-yilda qaraldi. 

Havolalar tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Baba-Yaga&oldid=4089198" dan olindi