Vikipediya

Chili qalampiri

Chili qalampiri (shuningdek, chile, qalampiri, chilli qalampiri yoki chilli[1]) achchiq ta'mi uchun yetishtiriladigan ituzumdoshlar oilasiga mansub Capsicum turkumidagi oʻsimliklarning reza mevali navlari[2]. Chili qalampiri koʻplab oshxonalarda taomlarga „achchiq“ taʼm berish uchun ziravor sifatida ishlatiladi. Kapsaitsin va kapsaitsinoidlar deb nomlanuvchi birikmalar chili qalampirini iste'mol qilganda yoki topikal ravishda qoʻllanganda ularga intensivligini beruvchi moddalardir. Qalampirning boshqa navlariga bolgar qalampiri kiradi. Chili qalampiri (turli darajada) oʻtkir yoki „achchiq“ ta'mga ega, bolgar qalampiri esa odatda ovqatga qoʻshimcha shirinlik va mazali ta'm berish uchun qo'llanadi.

Yosh chili oʻsimliklari

Chili qalampiri Markaziy yoki Janubiy Amerikada paydo boʻlgan deb taxmin qilinadi[3][4][5]. Birinchi marta Meksikada yetishtirilgan[6]. Kolumbiya almashinuvidan soʻng, butun dunyo boʻylab chili qalampirining koʻplab navlari tarqaldi, ular ham oziq-ovqat, ham anʼanaviy tibbiyot uchun ishlatiladi.

Shimoliy Amerika va Yevropada yetishtiriladigan navlarning barchasi Capsicum annuum navidan kelib chiqqan. Odatda mevalari oq, sariq, qizil yoki binafsha ranggacha boʻladi. 2019-yilda dunyoda xom yashil chili qalampiri ishlab chiqarish 38 million tonnani tashkil etdi. Butun dunyo boʻylab ishlab chiqarilgan qalambirning teng yarmi Xitoyda yetishtiriladi[7].

Tarix

tahrir

Kelib chiqishi

tahrir

Capsicum oʻsimliklari zamonaviy Boliviyada paydo boʻlgan va miloddan avvalgi 7500 yildan beri taomlarning bir qismi boʻlib kelgan[4][8]. Ular Amerikada yetishtirilgsn eng qadimgi ekinlardan biri hisoblanadi[8]. Chili qalampirini yetishtirishning kelib chiqishi taxminan 6000 yil oldin sharqiy-markaziy Meksikada boshlangan,[6][9] 2014-yilda Nyu-York botanika bogʻi matbuoti tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga koʻra, chili oʻsimliklari birinchi marta Amerikaning turli joylarida mustaqil ravishda yetishtirilgan[5]. Ular Meksika, Markaziy Amerika[10] va Janubiy Amerikaning baʼzi qismlarida yetishtirilgan oʻzini changlatuvchi ekinlardan biri boʻlgan[8].

Peruda Capsicum turkumi xilma-xilligi eng koʻp, chunki bu joy diversifikatsiya markazi boʻlib, u yerda barcha navlar Kolumbgacha boʻlgan davrga qadar oʻstirilgan va isteʼmol qilingan[11]. Yovvoyi Capsicum qalampirining eng katta xilma-xilligi Boliviyada uchraydi. Boliviya isteʼmolchilari ikkita asosiy o'simlikni ajratib koʻrsatishadi: kichik yumaloq mevalarga ega turlar C.ulupicas, C. eximium, C. cardenasii, C. eshbaughii va C. caballeroi landraces va kichik choʻzilgan mevalarga ega turlar C.arivivis, C. baccatum var. baccatum va C. chacoense navlari[11].

Yevropaga tarqatish

tahrir

Christopher Columbus va uning ekipaji Karib dengiziga yetib borganida, ular birinchi boʻlin capsikum bilan tanishgan yevropaliklar boʻlishgan. Ular oʻsimliklarni „qalampir“ deb atashdi, chunki ular Yevropada maʼlum boʻlgan Piper jinsining qora qalampiri kabi, boshqa ziravorlardan farqli oʻlaroq, achchiq, issiq taʼmga ega[12].

Osiyoga tarqalishi

tahrir

Chili qalampiri oʻzining savdo qiymati va qora qalampirning achchiqligiga oʻxshashligi sababli portugaliyalik savdogarlar tomonidan Osiyoga olib kirilgan[8][12][13]. Hindistonda portugallar tomonidan 16-asrning oxirlarida kiritilgan[14]. 21-asr Osiyo oshxonasida chili qalampiri keng qoʻllanilmoqda[15].

Ishlab chiqarish

tahrir
Chilli va qalampir ishlab chiqarish, yashil — 2020 yil
Mintaqa (Million tonna)
 Xitoy 16.7
Meksika 2.8
  Indoneziya 2.8
Turkiya 2.6
Ispaniya 1.5
Dunyo 36.1
Manba: Birlashgan Millatlar Tashkilotining FAOSTAT [16]

2020-yilda butun dunyo boʻylab 36 million tonna yashil chili qalampiri ishlab chiqarildi. Xitoy esa jami qalampirninf 46 % ni ishlab chiqardi[16].

Turlari va navlari

tahrir
 
Tailand qalampiri, xilma-xilligi boʻyicha Afrika qush koʻziga oʻxshash, kattaligi uchun sezilarli kuchga ega.

Chili qalampirining beshta xonaki turi mavjud. Capsicum annuum koʻplab keng tarqalgan navlarni oʻz ichiga oladi . Capsicum frutescens tarkibiga malagueta, tabasko, piri piri va malavi kambuzi navlari kiradi. Capsicum chinense, naga, habanero, datil va skotch bonneti kabi eng issiq qalampirni oʻz ichiga oladi. Capsicum pubescens Janubiy Amerika rokoto qalampirini oʻz ichiga oladi. Capsicum baccatum Janubiy Amerika aji qalampirini oʻz ichiga oladi[17].

Yashil va qizil bolgar qalampiri, masalan, C. annuumning bir xil navi, faqat pishmagan qalampir yashil boʻladi. Xuddi shu turlarda jalapeno, poblano (quritilganda ancho deb ataladi), Nyu-Meksiko, serrano va boshqa navlar mavjud. 

Qalampirlar odatda uchta guruhga boʻlinadi: bolgar qalampiri, shirin qalampir va achchiq qalampir. Eng mashhur qalampir navlari ushbu toifalardan biriga tegishli boʻladi.

Intensivlik

tahrir

Chili qalampiriga oʻtkirligini (achchiq issiqlik) beradigan moddalar kapsaitsin (8-metil- N -vanilil-6-nonenamid) va bir nechta tegishli kimyoviy moddalardir, ular birgalikda kapsaitsinoidlar deb ataladi[18][19]. Kapsaitsin miqdori turlicha va oʻsayotgan sharoitga qarab oʻzgaradi. Suv taʼsiriga uchragan qalampir odatda katta mevalarni hosil qiladi. Habanero oʻsimligi stressga noqulay sharoitga tushib qolganda , masalan, suv miqdori kamayganda mevaning baʼzi qismlarida kapsaitsin kontsentratsiyasi oshadi[20].

Qalampirni sutemizuvchilar, masalan, odamlar isteʼmol qilganda, kapsaitsin ogʻiz va tomoqdagi ogʻriq retseptorlari bilan bogʻlanib, umurtqa pogʻonasi orqali miya sopi va talamusda ogʻriqni keltirib chiqaradi[21]. Biroq, qushlar issiqni sezmaydilar va shuning uchun ular eng issiq qalampirni ham isteʼmol qilishlari mumkin. Chili qalampirining „issiqligi“ ning intensivligi odatda 1912-yilda amerikalik farmatsevt Uilbur Skovil tomonidan ixtiro qilingan Scoville issiqlik birliklarida (SHU) oʻlchanadi[22]. Zamonaviy usul — chili qalampir navining kapsaitsinoid tarkibini toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchash uchun yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi (HPLC) yordamida SHU ning miqdoriy tahlilidir . Sof kapsaitsin xona haroratida hidrofobik, rangsiz, hidsiz va kristaldan mumsimon qattiq moddadir.

Bir tadqiqotga koʻra, kapsaitsin oʻsimlik tomonidan sutemizuvchilar yirtqichlari va mikroblardan, xususan, chili qalampirining ayrim turlariga hujum qiladigan hemipteran va fusarium qoʻziqorinidan himoya sifatida ishlab chiqariladi[23]. Qalampirlar kapsaitsin miqdorini oʻsimlik urugʻlarida qoʻziqorin yirtqichlaridan kelib chiqqan zararga mutanosib ravishda oshiradi[23].

Oddiy qalampir

tahrir
 
Qizil Bhut Jolokia va yashil qushlarning koʻzlari chili

Koʻp ishlatiladigan qalampirda keng intensivlik mavjud:

Bolgar qalampiri 0 SHU
Fresno, jalapeno 3500-10000 SHU
Kayenne 30 000-50 000 SHU
Piri piri 50 000-100 000 SHU
Habanero, skotch bonneti, qushning koʻzi 100 000-350 000 SHU [24]

Mashhur issiq qalampir

tahrir

Dunyodagi eng issiq 8 ta qalampir (mamlakatlar boʻyicha):

Mamlakat Turi Issiqlik
  Amerika Qoʻshma Shtatlari Qalampir X 3,18M SHU(*) [25]
  Uels Ajdaho nafasi 2,48 million SHU(*) [26]
  Amerika Qoʻshma Shtatlari Karolina Reaper 2,2M SHU [27]
  Trinidad va Tobago Trinidad moruga chayon 2,0M SHU(*) [28]
  Hindiston Bhut jolokia (arvoh qalampir) 1,58 million SHU [29]
  Trinidad va Tobago Trinidad Scorpion Butch T 1,463M SHU [30]
  Angliya Naga Viper 1,4M SHU [31]
  Angliya Infinity chili 1,2M SHU [32]

QAYD: Yulduzcha (*) bilan belgilangan SHU daʼvolari Ginnesning rekordlar kitobi tomonidan tasdiqlanmagan[33].

Foydalanadi

tahrir

Pazandachilikda foydalanish

tahrir
 
Tutun bilan quritilgan chipotle

Chili qalampir mevalari rezavorlardir. Ular koʻpincha sabzavot kabi tayyorlanadi va isteʼmol qilinadi. Butun mevalar quritilishi va keyin maydalanishi yoki ziravor sifatida ishlatiladigan chili kukuniga aylantirilishi mumkin. Chililarni saqlash muddatini uzaytirish uchun quritish mumkin. Chili qalampirini shoʻrlash, dukkaklarini moyga botirish yoki tuzlash orqali ham saqlash mumkin.

 
Labuyo chili barglari bilan Filippin tinola tovuq shoʻrva
 
Hindistondagi bozorda chili
 
Sambal — Indoneziya, Malayziya va Singapur oshxonalarida chili pastasining nomi.
 
Tailand kori pastalarida koʻp miqdorda chili mavjud

Poblano kabi koʻplab yangi chililarning tashqi poʻstlogʻi qattiq boʻlib, pishirish paytida buzilmaydi.

Deyarli barcha boshqa Solanaceous ekinlarning barglarida toksinlar boʻlsa-da, chili qalampirida yoʻq.  Bir oz achchiq va mevadek issiqlik beruvchi barglar Filippin oshxonasida koʻkat sifatida ishlatiladi, bu yerda ular dahon ng sili (soʻzma-soʻz „chili barglari“) deb ataladi. Ular tovuq shoʻrvasida ishlatiladi[34]. Koreys oshxonasida barglar kimchida ishlatilishi mumkin[35]. Yapon oshxonasida barglar koʻkatlar sifatida foydalaniladi, shuningdek, saqlash uchun tsukudani uslubida pishiriladi.

Koʻpgina meksika taomlari, shu jumladan chili rellenosidagi butun chilidan foydalanadi. Quritilgan butun chilini maydalashdan oldin qayta tiklash mumkin. Meksikaning shimolidagi Sinaloa va Sonora shtatlarida chiltepin qalampiri (yovvoyi qalampir) taomlarga achchiqlik qoʻshish uchun pishloq va shoʻrvalarda ishlatiladi. Meksikaning janubida mol sousi ancho chipotle qalampiri kabi quritilgan chili bilan tayyorlanadi. Chililar salsalarda ishlatiladi. Meksikalik uy xoʻjaliklari odatda chili oʻsimliklarini yetishtiradilar.

Hindistonda koʻpchilik uy xoʻjaliklari doimo yangi issiq yashil chili zaxirasini saqlaydilar. Odatda taom tayyorlashning dastlabki bosqichlarida yogʻ qalampir bilan ozgina qovuriladi. Hindistonning baʼzi shtatlari, masalan, Rajastanda barcha taomlarni faqat ziravorlar va chili yordamida tayyorlanadi.

Chili Butanda asosiy meva hisoblanadi. Butanliklar bu hosilni ema (Dzongxada) yoki yakkaxon (Sharchopda) deb atashadi.

Chili koʻplab oshxonalarda ishlatiladi. Ushbu maqolaning boshqa joylarida aytib oʻtilganlardan tashqari baʼzi diqqatga sazovor chili taomlari orasida arrabbiata sousi, paprikash, mol poblano, nam phrik, sambal va som tam mavjud.

Yangi yoki quritilgan chili koʻpincha issiq sousni tayyorlash uchun ishlatiladi. Issiq souslar koʻplab oshxonalarda, jumladan, Shimoliy Afrikadan harissa, Xitoydan chili yogʻi (Yaponiyada rāyu deb nomlanadi) va Tailanddan srirachada uchraydi.

Manzarali oʻsimliklar

tahrir

Rangi va chiroyli tashqi koʻrinishi sababli chili oʻsimliklarini bogʻ uchun dekorativ oʻsimlik sifatida oʻstirish mumkin.

  • Qora marvarid qalampiri : kichik gilos shaklidagi mevalari bor. Barglari jigarrangdan tortib qora rangacha boʻladi
     
    Qora marvarid qalampiri
  • Qora venger qalampiri: binafsha gullar va binafsharang tomirlarga ega yashil barglar, jalapeno shaklidagi mevalari bor[36]
  • Yepiskop toji qalampiri, Rojdestvo bolgar qalampiri: qizil yepiskop toji yoki qizil Rojdestvo qo‘ng‘irog‘iga o‘xshagan uch qirrali shakli tufayli shunday nomlangan[37]

Topikal foydalanish va sogʻliqni saqlash tadqiqotlari

tahrir

Chili qalampiri tarkibidagi oʻtkir kimyoviy kapsaitsin ogʻriqni yoʻqotish uchun topikal malhamlar, burun spreylari va teri yamoqlarida analgetik sifatida ishlatiladi[38]. 2022-yilgi dastlabki tadqiqotlarni koʻrib chiqish shuni koʻrsatdiki, chili qalampirini muntazam isteʼmol qilish yurak- qon tomir kasalliklari va saraton kasalligidan oʻlim xavfini kamaytirishi mumkin[39].

Kimyoviy tirnash xususiyati beruvchi moddalar

tahrir

Chilidan olingan kapsaitsin qalampir purkagichlarida va baʼzi koʻzdan yosh oqizuvchi gazlarni tayyorlashda ishlatiladi. Bu buyumlar itoatsiz shaxslar yoki olomonni nazorat qilish uchun kamroq zarar beradigan qurol sifatida ishlatiladi[40]. Bunday mahsulotlar notoʻgʻri foydalanish shikastlanish yoki oʻlimga olib kelishi mumkin[40].

Ekinlarni himoya qilish

tahrir

Afrika va Osiyo mamlakatlarida dehqonlar va fillar oʻrtasidagi nizolar uzoq vaqtdan beri keng tarqalgan boʻlib, u yerda fillar tunda ekinlarni yoʻq qiladi, don uylariga bostirib kirishadi va baʼzan odamlarni oʻldiradi. Fermerlar chilidan fillarga qarshi foydalana boshladilar. Fillar kapsaitsinni yoqtirmaydi. Fillar katta, sezgir burunga ega boʻlgani sababli, chili hidi ularga noqulaylik tugʻdiradi. Qimmatbaho ekinlar atrofida bir necha qator meva ekib, dehqonlar fillar oʻta olmaydigan bufer zonasini yaratadilar. Buning uchun chili goʻng bombalari ham qoʻllanadi. Bu goʻng va chilini aralashtirishdan yasalgan gʻishtdir. Bomba yondirilganda zararli tutun hosil qiladi, bu och fillarni dehqonlarning dalalaridan uzoqlashtiradi. Bu odamlar va fillar oʻrtasidagi xavfli jismoniy qarama-qarshilikni kamaytirishi mumkin.

Oziq-ovqat himoyasi

tahrir

Qushlar kapsaitsinga nisbatan bir xil sezuvchanlikka ega emas. Chili qalampiri qushlar tomonidan isteʼmol qilinadi, bu chili qalampirida urugʻlarning tarqalishiga hissa qoʻshishi mumkin, chunki uchayotgan qush urugʻlarni ota-ona oʻsimlikidan oʻtib, undan uzoqroqqa yoyishi mumkin. Ovqat hazm qilish tizimi har qanday quruqlikda yoki daraxtda yashovchi sutemizuvchilarga qaraganda bir xil sharoitlarda buni amalga oshirishi mumkin, bu esa resurslar uchun raqobatni kamaytiradi[41].

Ozuqa qiymati

tahrir

  Qizil tarkibida qalampir 88 % suv, 9 % uglevodlar, 2 % protein va 0,4 % yogʻ (stol) bor. Chili qalampirining 100 grammida 40 kaloriya mavjud va S vitamini va B6 vitaminining boy manbaidir (stol).

Imlo va foydalanish

tahrir

Uchta imlo chili, chile va chilli boʻlib, ularning hammasi lugʻatlar tomonidan tan olingan.

  • Chili Amerika Qoʻshma Shtatlari va Kanadaning ingliz tilida keng qoʻllanadi[42]. Biroq, u odatda chili con carne (soʻzma-soʻz „goʻshtli chili“) ning qisqa nomi sifatida ishlatiladi[43] goʻshtlarning koʻpchiligi chili kukuni bilan ziravorlanadi, bu esa oʻz navbatida toza quritilgan, maydalangan chili qalampiriga ishora qilishi mumkin.
  • Chile Meksikada va boshqa Lotin Amerikasi mamlakatlarida[44], shuningdek, Amerika Qoʻshma Shtatlari va Kanadaning baʼzi qismlarida eng keng tarqalgan ispan imlosida oʻsimlik va uning mevasini bildiradi. Amerika Qoʻshma Shtatlarining janubi-gʻarbiy qismida (ayniqsa, Nyu-Meksikoda) chili bu mevadan tayyorlangan qalin, achchiq, sirkasiz sousni bildiradi.
  • Chilli[45] uchun Náhuatl tilidagi soʻzning asl romanizatsiyalashtirilgani boʻlgan va Oksford inglizcha lugʻatiga koʻra afzal qilingan ingliz imlosi boʻlib, u shuningdek, chili va chili variantlari sifatida roʻyxatga olingan[46]. Chilli (va uning koʻplik chillilari) Hindiston,[47] Shri-Lanka,[48] Avstraliya, Malayziya, Yangi Zelandiya, Pokiston, Singapur va Janubiy Afrikada eng keng tarqalgan imlo.

Qalampir dastlab Capsicum emas, balki Piper turkumiga kiritilgan boʻlsa-da, ikkinchisi ingliz lugʻatlarida, jumladan Oksford inglizcha lugʻatida[49] va Merriam-Websterda mavjud. Qalampir soʻzi botanika va pazandachilik sohalarida turli turdagi oʻtkir oʻsimliklar va ularning mevalari nomida ham keng qoʻllanadi[49].

Xavfsizlik

tahrir

Achchiq qalampirdagi efir moyi terida qichishish xususiyatini keltirib chiqarishi mumkin, bu esa qoʻl yuvish va koʻzlarga yoki tananing har qanday nozik qismlariga teginishda ehtiyot boʻlishni talab qiladi[50]. Achchiq qalampirni isteʼmol qilish oshqozon ogʻrigʻi, giperventiliya, terlash, qusishga olib kelishi mumkin[51].

  •  
    Habanero qalampiri
  •  
    Kurtaklar va gullar
  •  
    Dalada pishmagan chili
  •  
    Dalada pishgan chili, Myanma
  •  
    Qora marvarid navi
  •  
    Kubanel qalampiri
  •  
    Urugʻlar bilan pishgan chili qalampiri
  •  
    Karib dengizi bozorida skotch bonnet chili qalampiri
  •  
    Katmandu, Nepalda quritilgan chili qalampiri
  •  
    San-Pedro Atokpanda quritilgan chilidan tomirlar va urugʻlarni olib tashlash
  •  
    Quritilgan qalampir parchalari va yangi chili
  •  
    Iordaniyaning Amman shahridagi anʼanaviy restoranda chili qalampiri
  •  
    Quritilgan Tailand qush koʻzlari chili
  •  
    Yashil qalampir
  •  
    Guntur chilli quyoshda quritilmoqda, Andxra-Pradesh, Hindiston
  •  
    Imogiri shahrida quritilgan chili
  •  
    Nyu-Meksiko chililari Nyu-Meksiko shtatining Mesilla shahridagi zavodda quritilgan
  •  
    Virjiniyadan chili qalampir sharobi
  •  
    Arizonada quritilgan chili qalampiri
  •  
    Kechasi chili qogʻozining oq guli
  •  
    Choricero qalampiri
  •  
    Hindistonda tuzlangan chili
  •  
    Myanmada etishtirilgan chili qalampiri
  •  
    Quritilgan chili qalampir parchalari, Myanma
  •  
    Shimoliy Hindistondan yashil chilli. Ular koʻplab hind taomlarida ziravor sifatida ishlatiladi.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Indian chilli displacing jalapenos in global cuisine“. The Economic Times (2011-yil 8-may).
  2. ↑ „HORT410. Peppers – Notes“. Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture. — „Common name: pepper. Latin name: Capsicum annuum L. ... Harvested organ: fruit. Fruit varies substantially in shape, pericarp thickness, color and pungency.“. 2018-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 20-oktyabr.
  3. ↑ Mishan, Ligaya. „How The Chili Became Hot“. The New York Times. Qaraldi: 2022-yil 1-oktyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 "Relationships Between Weedy and Cultivated Forms in Some Species of Chili Peppers (Genus Capsicum)". Evolution; International Journal of Organic Evolution 25 (4): 683–691. December 1971. doi:10.1111/j.1558-5646.1971.tb01926.x. PMID 28564789. 
  5. ↑ 5,0 5,1 "A Systematic Approach to Species-Level Identification of Chile Pepper (Capsicum spp.) Seeds: Establishing the Groundwork for Tracking the Domestication and Movement of Chile Peppers through the Americas and Beyond". Economic Botany (New York Botanical Garden Press) 68 (3): 316–336. 16 December 2014. doi:10.1007/s12231-014-9279-2. https://www.jstor.org/stable/43305668. Qaraldi: 11 February 2022. Chili qalampiri]]
  6. ↑ 6,0 6,1 "Multiple lines of evidence for the origin of domesticated chili pepper, Capsicum annuum, in Mexico". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 111 (17): 6165–6170. April 2014. doi:10.1073/pnas.1308933111. PMID 24753581. PMC 4035960. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4035960. 
  7. ↑ „Green chili production in 2019; Crops/World Regions/Production Quantity/Green Chillies and Peppers from pick lists“. UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT) (2021). Qaraldi: 2021-yil 12-dekabr.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 „Capsicums: Innovative uses of an ancient crop“, Progress in New Crops. Arlington, VA: ASHS Press, 1998 — 479–487-bet. 
  9. ↑ „Birthplace of the domesticated chili pepper identified in Mexico“. EurekaAlert, American Association for the Advancement of Science (2014-yil 21-aprel).
  10. ↑ Carrizo García, Carolina; Barfuss, Michael H. J.; Sehr, Eva M.; Barboza, Gloria E.; Samuel, Rosabelle; Moscone, Eduardo A.; Ehrendorfer, Friedrich (July 2016). "Phylogenetic relationships, diversification and expansion of chili peppers ( Capsicum, Solanaceae)" (en). Annals of Botany 118 (1): 35–51. doi:10.1093/aob/mcw079. ISSN 0305-7364. PMID 27245634. PMC 4934398. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4934398. 
  11. ↑ 11,0 11,1 "Screening Genetic Resources of Capsicum Peppers in Their Primary Center of Diversity in Bolivia and Peru". PLOS ONE 10 (9): e0134663. 2015. doi:10.1371/journal.pone.0134663. PMID 26402618. PMC 4581705. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4581705. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Peppers: Vegetable and Spice Capsicums (en). New York City: CABI, 2000 — 1-bet. ISBN 9780851993355. Qaraldi: 2018-yil 29-noyabr. 
  13. ↑ Curry. Oxford University Press, February 2006. ISBN 978-0-09-943786-4. 
  14. ↑ Spices. New India Publishing, 1 January 2007 — 107–-bet. ISBN 978-81-89422-44-8. 
  15. ↑ „What's driving the global chili pepper craze?“. Forbes Media (2015-yil 20-fevral). Qaraldi: 2019-yil 25-may.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Green chili production in 2020; Crops/World Regions/Production Quantity/Green Chillies and Peppers from pick lists“. UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT) (2022). Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  17. ↑ Conservation of tropical plant species (en). New York: Springer, 2013 — 397-bet. ISBN 9781461437758. Qaraldi: 2018-yil 28-noyabr. 
  18. ↑ "Studies on the pungent principles of red pepper. Part VIII. On the chemical constitutions of the pungent principles." (English). Nippon Nogeikagaku Kaishi 35: 923–927. 1961. doi:10.1271/nogeikagaku1924.35.10_923. 
  19. ↑ "Studies on the pungent principles of red pepper. Part XI. Determination and contents of the two pungent" (Japanese). J. Agric. Chem. Soc. Japan 36: 251–254. 1962. 
  20. ↑ "Water Deficit Affects the Accumulation of Capsaicinoids in Fruits of Capsicum chinense Jacq." (en). HortScience 46 (3): 487–492. 1 March 2011. doi:10.21273/HORTSCI.46.3.487. ISSN 0018-5345. 
  21. ↑ "Unravelling the mystery of capsaicin: a tool to understand and treat pain". Pharmacological Reviews 64 (4): 939–971. October 2012. doi:10.1124/pr.112.006163. PMID 23023032. PMC 3462993. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3462993. 
  22. ↑ „History of the Scoville Scale | FAQS“. Tabasco.Com. 2010-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-dekabr.
  23. ↑ 23,0 23,1 "Evolutionary ecology of pungency in wild chilies". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 105 (33): 11808–11811. August 2008. doi:10.1073/pnas.0802691105. PMID 18695236. PMC 2575311. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2575311. 
  24. ↑ „Chile Pepper Heat Scoville Scale“. Homecooking.about.com (2000-yil 11-oktyabr). 2012-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  25. ↑ „Pepper X is the new hottest pepper in the world“. Los Angeles Times (2017-yil 23-sentyabr).
  26. ↑ „The Hottest Chilli in the World was Created in Wales Accidentally“. National Geographic (2018-yil 22-yanvar). 2018-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-fevral.
  27. ↑ „Confirmed: Smokin Ed's Carolina Reaper sets new record for hottest chilli“. Guinness World Records (2013-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2014-yil 8-noyabr.
  28. ↑ „Trinidad Moruga Scorpion wins hottest pepper title“. Yahoo! News (2012-yil 16-fevral). 2012-yil 1-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 11-may.
  29. ↑ „Chile Pepper Institute studies what's hot“. Your life. USA Today (2012-yil 11-mart). 2012-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan.
  30. ↑ „Aussies grow world's hottest chilli“. Australian Geographic (2011-yil 12-aprel). 2011-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 12-aprel.
  31. ↑ „Title of world's hottest chili pepper stolen – again“. The Independent (2011-yil 25-fevral). Qaraldi: 2011-yil 27-fevral.
  32. ↑ „"Record-breaking" chilli is hot news“. BBC News (2011-yil 19-fevral). Qaraldi: 2011-yil 20-fevral.
  33. ↑ „Home“. Guinness World Records.
  34. ↑ „Dahon ng Sili (Chili pepper leaves)“. Tribo ความสุขบนเตียง. 2007-yil 12-martda asl nusxadan arxivlangan.
  35. ↑ „Vitamin Rich Chili pepper Leaf Kimchi“. Ssoft International Corporation. 2009-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  36. ↑ „Chilies as Ornamental Plants“. Seedsbydesign. 2013-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  37. ↑ „Bishop's crown pepper, image“. CayenneDiane.com.
  38. ↑ "Capsaicin: Current Understanding of Its Mechanisms and Therapy of Pain and Other Pre-Clinical and Clinical Uses". Molecules 21 (7): 844. June 2016. doi:10.3390/molecules21070844. PMID 27367653. PMC 6273101. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6273101. 
  39. ↑ "Association of pepper intake with all-cause and specific cause mortality - A systematic review and meta-analysis". American Journal of Preventive Cardiology 9: 100301. March 2022. doi:10.1016/j.ajpc.2021.100301. PMID 34977833. PMC 8688560. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8688560. 
  40. ↑ 40,0 40,1 "Health impacts of chemical irritants used for crowd control: a systematic review of the injuries and deaths caused by tear gas and pepper spray". BMC Public Health 17 (1): 831. October 2017. doi:10.1186/s12889-017-4814-6. PMID 29052530. PMC 5649076. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5649076. 
  41. ↑ "Seed dispersal. Directed deterrence by capsaicin in chilies". Nature 412 (6845): 403–404. July 2001. doi:10.1038/35086653. PMID 11473305. 
  42. ↑ The Canadian Oxford Dictionary lists chili as the main entry, and labels chile as a variant, and chilli as a British variant.
  43. ↑ Andoza:Cite Merriam-Webster
  44. ↑ Seed To Civilization: The Story of Food. Cambridge: Harvard University Press, August 1990. ISBN 978-0-674-79681-2. 
  45. ↑ "Chilli, chilly" (en). OED. 2 C (1 Corrected re-issue nashri). Oxford, UK. 1933. p. 346. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.271839/page/n349/mode/1up. Qaraldi: 2021-07-19. 
  46. ↑ "Chilli, chilly" (en). OED. 2 C (1 Corrected re-issue nashri). Oxford, UK. 1933. p. 346. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.271839/page/n349/mode/1up. Qaraldi: 2021-07-19. 
  47. ↑ Usage example: „Fall in exports crushes chilli prices in Guntur“. Thehindubusinessline.com. Qaraldi: 2012-yil 21-aprel.
  48. ↑ Usage example: „Chilli, Capsicum and Pepper are spicy plants grown for the pod. Green chilli is a culinary requirement in any Sri Lankan household“. The Sunday Times. Qaraldi: 2012-yil 21-aprel.
  49. ↑ 49,0 49,1 "Pepper" (en). OED. 7 N–Poy (1 Corrected re-issue nashri). Oxford, UK. 1913. p. 663. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.99996/page/n949/mode/1up. Qaraldi: 2021-07-19. 
  50. ↑ Andrea Beck. „How to Handle Hot Peppers and Chiles Safely“. Better Homes and Gardens (2019-yil 8-may). 2022-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  51. ↑ Veronique Greenwood. „Many of us love the burning sensation from hot chillies. But are they doing us any harm?“. BBC (2016-yil 21-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 23-iyul. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chili_qalampiri&oldid=5230592" dan olindi