Futbol Olimpiada o‘yinlarida

Yozgi Olimpiya o‘yinlaridagi futbol musobaqasi birinchi marta 1900-yilda Parijdagi Yozgi Olimpiyada o‘yinlarida joriy qilingan. 1932-yildan Los-Anjelesdagi Yozgi Olimpiya o‘yinlaridan tashqari har bir o‘yinlar dasturiga kiritilgan.

Dastlab, musobaqa erkaklar uchun, 1996-yildn esa esa Atlantadagi Yozgi Olimpiya o‘yinlarida ayollar o‘rtasida alohida turnir sifatida o‘tkazila boshlangan. Olimpiyadadagi erkaklar futboli (boks, golf, tennis va xokkey bilan bir qatorda) sport turlaridan biri bo‘lib, unda oltin medal oliy yutuq hisoblanmagan. Qolaversa, Olimpiya futboli maqomi jihatidan nafaqat jahon chempionati, balki Yevropa va Amerika qitʼa chempionatlaridan quyi o‘rinlarda turgan.

Tarixi

Futbol sport turi sifatida birinchi marta Parijdagi Olimpiya o‘yinlarida paydo bo‘lgan. Unda Fransiya, Belgiya va Buyuk Britaniyaning uchta klubi ikkitadan o‘yin o‘tkazgan. Dastlab „Apton Park“(Londonda joylashgan sobiq futbol stadioni) maydonida Fransiyaning „Union France de Sports Athletic“ jamoasi Belgiyaning Bryussel erkin Frankofoniya universiteti klubi bilan to‘qnash kelgan va 6:2 hisobida mag‘lubiyatga uchratgan. Britaniyaliklar esa fransuzlarni 4:0 hisobida mag‘lub etishgan va birinchi Olimpiya chempionlari deb eʼlon qilingan. Fransiya ikkinchi, Belgiya jamoasi uchinchi o‘rinni egallagan.

Shuningdek, 1904-yilda Sent-Luise (AQShning Missuri shtatida joylashgan mustaqil shahar)da o‘tkazilgan navbatdagi Olimpiya o‘yinlarida uchta jamoa futbol o‘ynagan. Turnirda Kanadaning „Galt“ (Kanadaning Galt shahrida joylashgan futbol klubi) klubi va Amerikaning ikki jamoasi ishtirok etgan: Sent-Rouz Paris va Christian Brothers College High School jamoalari. Kanadaliklar Amerikaning ikkala jamoasini mag‘lub etib, chempion bo‘lgan, AQShning ikki jamoasi esa olimpiya o‘yinlarining kumush va bronza medallarini qo‘lga kiritgan. Hozirda Xalqaro olimpiya qo‘mitasi bu ikkala musobaqani ham rasmiy Olimpiyada o‘yinlarining dasturiy qismi deb hisoblaydi, FIFA va IFFHS esa ularni ko‘rgazmali musobaqalar deb tasniflaydi va statistikaga kiritmaydi.

1904-yilga kelib, Xalqaro futbol federatsiyasi tashkil topgan va keyingi 1908-yilda Londonda boʻlib oʻtgan yozgi Olimpiya oʻyinlaridan boshlab bu tashkilot Olimpiya oʻyinlaridagi futbol musobaqalarini boshqarib borgan. O‘shandan beri futbol turnirida har bir mamlakatdan faqatgina bitta terma jamoalar ishtirok etgan (1908-yilgi o‘yinlarda Fransiyadan ikkita jamoaning ishtiroki bundan mustasno). Shuningdek, „Olimpiya tizimi“ bitta nokautli oʻyindan iborat boʻlgan musobaqa formati sifatida joriy etilgan va turnirda faqat havaskor futbolchilar ishtirok etishiga qaror qilingan.

1930-yil birinchi jahon chempionati oʻtkazilgunga qadar futbol boʻyicha Olimpiya turniri ushbu sport turidagi muhim xalqaro musobaqa hisoblangan. Ammo unda professional futbolchilarning ishtirok etishi taqiqlanganligi sababli bu maqom jahon chempionatiga oʻtkazilgan. FIFA 1924- va 1928-yillardagi Olimpiya turnirlarini rasman „havaskorlar jamoalari oʻrtasidagi jahon chempionati“, yaʼni zamonaviy jahon chempionatining bevosita salaflari sifatida tan olgan.

1960-yilgi Yozgi Olimpiya o‘yinlaridan boshlab musobaqa formati o‘zgargan va ishtirokchilar soni cheklangan. Shu paytdan boshlab 16 ta jamoa to‘rtta jamoadan to‘rtta guruhga bo‘lingan va o‘z guruhlaridagilar bilan o‘ynagan. Guruhlardagi yaxshi natija ko‘rsatgan jamoalar pley-offga yo‘llanma olgan.

1984-yilga kelib cheklangan hududlar bo‘yicha professional oʻyinchilarga Los-Anjelesda boʻlib oʻtgan Yozgi Olimpiyada oʻyinlarida ishtirok etishga ruxsat berilgan. Jumladan, Osiyo, Afrika, KONKAKAF (Shimoliy va Markaziy Amerika hamda Karib havzasi futbol konfederatsiyasi) hududi va Okean orti davlatlari ushbu ro‘yhatdan o‘rin olgan. Taqiq 1992-yilda butunlay olib tashlangan va shu bilan birga, futbolchilar uchun qisman yosh chegarasi joriy qilingan. Ular 23 yoshdan oshmasligi belgilangan.

1996-yildan boshlab esa har bir jamoada turli yoshdagi uchta futbolchi o‘ynashiga ruhsat etilgan, ammo qolgan o‘yinchlar 23 yosh katta bo‘lmasligi belgilab qo‘yilgan.

Erkaklar

Yil	O‘tkazilgan joyi	Final			3-o‘rin uchun o‘yin
		1-o‘yin	Hisob	2-o‘yin	3-o‘yin	Hisob	4-o‘yin
19001	Fransiya Parij	GBR	4:0	Fransiya	Belgiya
19041	AQSh Sent-Luis	Kanada		AQSh	AQSh
1908	GBR London	GBR	2 : 0	Daniya	Niderlandiya	2 : 0	Shvetsiya
1912	Shvetsiya Stokgolm	GBR	4 : 2	Daniya	Niderlandiya	9 : 0	Finlandiya
1920	Belgiya Аntverpen	Belgiya	—2	Ispaniya	Niderlandiya		Italiya
1924	Fransiya Parij	Urugvay	3 : 0	SUI	Shvetsiya	1 : 1 takroriy 3 : 1	Niderlandiya
1928	Niderlandiya Аmsterdam	Urugvay	1 : 1 takrorlash 2 : 1	Argentina	Italiya	11 : 3	Misr
1936	Berlin	Italiya	2 : 1 qo‘sh. vaqt	Avstriya	Norvegiya	3 : 2	Polsha
1948	GBR London	Shvetsiya	3 : 1	YUG	Daniya	5 : 3	GBR
1952	Xelsink	Vengriya	2 : 0	YUG	Shvetsiya	2 : 0	Germaniya
1956	Melburun	SSSR	1 : 0	YUG	Bolgariya	3 : 0	IND
1960	Italiya Rim	YUG	3 : 1	Daniya	Vengriya	2 : 1	Italiya
1964	Tokio	Vengriya	2 : 1	Chexoslovakiya	Birlashgan Germaniya jamoasi	3 : 1	Misr
1968	Mexiko	Vengriya	4 : 1	Bolgariya	Yaponiya	2 : 0	Meksika
1972	Myunxen	Polsha	2 : 1	Vengriya	GDR i SSSR 2 : 23
1976	Monreal	GDR	3 : 1	Polsha	SSSR	2 : 0	Braziliya
1980	Moskvo	Chexoslovakiya	1 : 0	GDR	SSSR	2 : 0	YUG
1984	Los-Anjeles	Fransiya	2 : 0	Braziliya	YUG	2 : 1	Italiya
1988	Seul	SSSR	2 : 1 qo‘sh. vaqt	Braziliya	Germaniya	3 : 0	Italiya
1992	Barselona	Ispaniya	3 : 2	Polsha	Gana	1 : 0	Avstraliya
1996	Atlanta	Nigeriya	3 : 2	Argentina	Braziliya	5 : 0	Portugaliya
2000	Sidney	Kamerun	2 : 2 penal. bo‘yicha 5 : 3	Ispaniya	Chili	2 : 0	AQSh
2004	Afina	Argentina	1 : 0	Paragvay	Italiya	1 : 0	Iroq
2008	Xitoy	Argentina	1 : 0	Nigeriya	Braziliya	3 : 0	Belgiya
2012	London	Meksika	2 : 1	Braziliya	Koreya Respublikasi	2 : 0	Yaponiya
2016	Rio-de-Janeyro	Braziliya	1 : 1 pen.bo‘yicha 5 : 4	Germaniya	Nigeriya	3 : 2	Honduras
2020	Tokio	Braziliya	2 : 1 qo‘sh.vaqt	Ispaniya	Meksika	3 : 1	Yaponiya

1. Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi tomonidan rasmiy deb tan olingan turnirlar; FIFA ularni koʻrgazma deb biladi, chunki ular tashkil etilishidan oldin o‘tkazilgan. 2. Final uchrashuvining birinchi bo‘limida (Belgiya — Chexoslovakiya) 2:0 hisobida belgiyaliklar foydasiga hal bo‘lgan chexoslovakiyalik futbolchilar hakamlikdan norozi bo‘lib, maydonni tark etishgan va buning uchun diskvalifikasiya qilingan. Ikkita g‘olibni aniqlash uchun qo‘shimcha turnir o‘tkazilib, final o‘yinida Ispaniya terma jamoasi Gollandiya termasini mag‘lub etgan (3:1) va ikkinchi o‘rinni egallagan. Gollandiya 3-o‘rinda qolgan. 3. Tashkiliy qo‘mita qarori bilan bronza uchun bahsda maydonga tushgan jamoalar qo‘shimcha o‘yindan ozod etilgan va har ikkisi ham bronza medallari bilan taqdirlangan.

Ayollar

Yil	O‘tkazilgan joyi	Final			3-o‘rin uchun o‘yin
		1-o‘rin	Hisob	2-o‘rin	3-o‘rin	Hisob	4-o‘rin
1996-yil Ko‘rib chiqish	Atlanta	AQSh	2 : 1	Xitoy	Norvegiya	2 : 0	Braziliya
2000-yil Ko‘rib chiqish	Sidney	Norvegiya	3 : 2 qo‘sh. vaqt	AQSh	Germaniya	2 : 0	Braziliya
2004-yil Ko‘rib chiqish	Afina	AQSh	2 : 1 qo‘sh. vaqt	Braziliya	Germaniya	1 : 0	Shvetsiya
2008-yil Ko‘rib chiqish	Xitoy	AQSh	1 : 0 qo‘sh. vaqt	Braziliya	Germaniya	2 : 0	Yaponiya
2012-yil Ko‘rib chiqish	London	AQSh	2 : 1	Yaponiya	Kanada	1 : 0	Fransiya
2016-yil Ko‘rib chiqish	Rio-de-Janeyro	Germaniya	2 : 1	Shvetsiya	Kanada	2 : 1	Braziliya
2020-yil Ko‘rib chiqish	Tokio	Kanada	1 : 1 pen, bo‘yicha. 3 : 2	Shvetsiya	AQSh	4 : 3	Avstraliya

Umumiy reyting

Oʻrin	Mamlakat	Oltin	Kumush	Bronza	Jami
1	AQSh	4	2	2	8
2	Vengriya	3	1	1	5
3	GBR	3	0	0	3
4	Braziliya	2	5	2	9
5	Argentina	2	2	0	4
6	SSSR	2	0	3	5
7	Kanada	2	0	2	4
8	Urugvay	2	0	0	2
9	YUG	1	3	1	5
10	Ispaniya	1	3	0	4
11	Shvetsiya	1	2	2	5
12	Polsha	1	2	0	3
13	Germaniya	1	1	3	5
14	GDR	1	1	1	3
	Nigeriya	1	1	1	3
16	Chexoslovakiya	1	1	0	2
	Fransiya	1	1	0	2
18	Italiya	1	0	2	3
	Norvegiya	1	0	2	3
20	Belgiya	1	0	1	2
	Meksika	1	0	1	2
22	Kamerun	1	0	0	1
23	Daniya	0	3	1	4
24	Bolgariya	0	1	1	2
	Yaponiya	0	1	1	2
26	SUI	0	1	0	1
	Avstriya	0	1	0	1
	Xitoy	0	1	0	1
	Paragvay	0	1	0	1
30	Niderlandiya	0	0	3	3
31	Gana	0	0	1	1
	Chili	0	0	1	1
	Germaniya birlashgan jamoasi	0	0	1	1
	Germaniya	0	0	1	1
	Janubiy Koreya	0	0	1	1
Jami		32	32	33	97

Erkaklar

Oʻrin	Mamlakat	Oltin	Kumush	Bronza	Jami
1	Vengriya	3	1	1	5
2	GBR	3	0	0	3
3	Braziliya	2	3	2	7
4	Argentina	2	2	0	4
5	SSSR	2	0	3	5
6	Urugvay	2	0	0	2
7	YUG	1	3	1	5
8	Ispaniya	1	3	0	4
9	Polsha	1	2	0	3
10	GDR	1	1	1	3
	Nigeriya	1	1	1	3
12	Chexoslovakiya	1	1	0	2
	Fransiya	1	1	0	2
14	Shvetsiya	1	0	2	3
	Italiya	1	0	2	3
16	Belgiya	1	0	1	2
	Meksika	1	0	1	2
18	Kanada	1	0	0	1
	Kamerun	1	0	0	1
20	Daniya	0	3	1	4
21	AQSh	0	1	1	2
	Bolgariya	0	1	1	2
23	SUI	0	1	0	1
	Avstriya	0	1	0	1
	Germaniya	0	1	0	1
	Paragvay	0	1	0	1
27	Niderlandiya	0	0	3	3
28	Norvegiya	0	0	1	1
	Yaponiya	0	0	1	1
	Gana	0	0	1	1
	Chili	0	0	1	1
	Germaniya birlashgan jamoasi	0	0	1	1
	Germaniya	0	0	1	1
	Koreya Respublikasi	0	0	1	1
Jami		26	26	27	79

Ayollar

Oʻrin	Mamlakat	Oltin	Kumush	Bronza	Jami
1	AQSh	4	1	1	6
2	Germaniya	1	0	3	4
3	Kanada	1	0	2	3
4	Norvegiya	1	0	1	2
5	Braziliya	0	2	0	2
6	Xitoy	0	1	0	1
	Yaponiya	0	1	0	1
	Shvetsiya	0	2	0	2
Jami		7	7	7	21

Erkaklar

O‘rin	O‘yinchi	Mamlakat	Gollar	Turnirlar
1.	Antal Dunai	Vengriya	13	1968 (6), 1972 (7)
1.	Sofus Nilsen	Daniya	13	1908 (11), 1912 (2)
3.	Ferens Bene	Vengriya	12	1964 (12)
4.	Domingo Taraskoni	Argentina	11	1928 (11)
	Pedro Petrone	Urugvay	11	1924 (7), 1928 (4)
6.	Kazimej Deyna	Polsha	10	1972 (9), 1976 (1)
	Gotfrid Fuks	Germaniya	10	1912 (10)
8.	Garold Uolden	Buyuk Britaniya	9	1912 (9)
	Vilgelm Volfhagen	Daniya	9	1908 (8), 1912 (1)
10.	Ektor Skarone	Urugvay	8	1924 (5), 1928 (3)

Ayollar

O‘rin	O‘yinchilar	Mamlakat	Gollar	Turnirlar
1.	Kristina	Braziliya	14	2004 (5), 2008 (5), 2012 (2), 2016 (2)
1.	Birgit Prins	GBR Germaniya	10	1996 (1), 2000 (3), 2004 (5), 2008 (1)
3.	Pretinya	Braziliya	8	1996 (4), 2000 (1), 2004 (3)
4.	Marta	Braziliya	6	2004 (3), 2008 (3)
5.	Tiffeni Milbrett	AQSh	5	1996 (2), 2000 (3)
5.	Sun Ven	Xitoy	5	1996 (1), 2000 (4)
5.	Mia Hemm	AQSh	5	1996 (1), 2000 (2), 2004 (2)

Havolalar

• Chempionat mira po futbolu

Adabiyotlar

Мохов Ю. Ф.. Футбол на Олимпиадах. Минск: Полымя, 1980.