Izz ud-Davla
Baxtiyor (forscha: بختیار, 978-yilda vafot etgan) laqabi Izz ud-Davla (arabcha: عز الدولة) nomi bilan mashhur, Iroqning buvayhiy amiri boʻlgan (967—978).
| Izz ud-Davla | |
|---|---|
| Amir ul-umaro | |
 Izz ud-Davla hukmronligi davrida zarb etilgan tanga | |
| Iroqning buvayhiy amiri | |
| Saltanat | 967—978 |
| Oʻtmishdoshi | Muizz ud-Davla |
| Davomchisi | Adud ud-Davla |
| Tugʻilishi |
943 Ahvoz, Eron |
| Vafoti | Iroq |
| Turmush oʻrtogʻi | Lashkarvarzning qizi |
| Farzandlari |
|
| Uy | Buvayhiylar |
| Otasi | Muizz ud-Davla |
| Dini | Islom (Shialik) |
Tarjimai holi
tahrir
Izz ud-Davla Muizz ud-Davlaning oʻgʻli, tugʻilganida Baxtiyor ismi qoʻyilgan. Shuningdek, Sanad ud-Davla, Marzuban va Abu Isʼhoq Ibrohim ismli uch nafar aka-ukasi boʻlgan. Baxtiyor yoshlik paytidayoq Lashkarvarz ismli daylamiy sarkardasining qiziga uylangan.
955-yilda ogʻir kasal boʻlgan Muizz ud-Davla oʻz oʻgʻlini voris deb eʼlon qilishga qaror qilgan. Oradan besh yil oʻtib, merosxoʻrlikni tan olgan xalifa Baxtiyorga „Izz ud-Davla“ unvonin bergan. Otasi harbiy yurishlarda boʻlganida Izz ud-Davla Bagʻdodni boshqarib turgan. 967-yilda vafot etgan Muizz ad-Davla oʻgʻli uchun bir qancha nasihatlar qoldirgan. Jumladan, turkiy qoʻmondon Sabuktakin xizmatlaridan voz kechmaslik, turklarning xohish-istaklarini inobatga olib, shimoliy Forsni boshqarib turgan amakisi Rukn ud-Davlani katta amir deb tan olish va Forsni boshqarayotgan amakivachchasi Adud ud-Davlani hurmat qilishni tavsiya qilgan. Shuningdek, Mosulni boshqarayotgan Hamdoniy amir Abu Tagʻlib bilan kurash strategiyasini ham qoldirgan.
Hukmronligi
tahrir
970-yilda Izz ud-Davla oʻz qoʻshinidagi daylamiylar va turklar adovatiga barham berish, daylamiy-turkiy munosabatlarini mustahkamlash maqsadida yuqori martabali turklar bilan bir nechta nikohlar tuza boshlagan. Oʻgʻli Marzuban ibn Baxtiyor Buxtakin Azadruvayhning qiziga, ikkinchi oʻgʻli Salar esa Baktijurning qiziga uylangan[2].
Izz ud-Davla otasining Iroq botqoqliklarida hukmronlik qilayotgan shohiniylarga qarshi kurash siyosatini davom ettirgan, lekin ularni yenga olmagan. Shu bilan birga, Vizantiya imperiyasi bilan chegarani ham xalifa ixtiyoridagi masala deb hisoblagan. 971-yilda John I Tzimiskes boshchiligidagi vizantiyaliklar Shimoliy Mesopotamiyaning katta qismini bosib olganlarida, hatto Bagʻdodga qaytmagan[3]. Oʻzini buvayhiylardan tobora uzoqlashib borayotganini his qilgan Sabuktagin Iroqni himoya qilishni oʻz zimmasiga olgan. Oradan ikki yil oʻtgach, Izz ud-Davla Ibn Boqiyyani oʻziga vazir etib tayinlagan.
Izz ud-Davla davrida moliyaviy muammolar ham mavjud boʻlgan. Otasi qoldirgan maslahatga amal qilmay, 973-yilda Mosul amirligiga bostirib kirgan. Harbiy yurish falokat boʻlgan. Abu Tagʻlib boshchiligidagi hamdoniylar Bagʻdodga yurish qilgan, Sebuktakin esa ularni yashirincha qoʻllab-quvvatlagan boʻlishi mumkin[4]. Soʻngra buvayhiy amiri moliyaviy qiyinchiliklarini aksariyati Xuzistonda boʻlgan Turk fifliklarini qoʻlga kiritish orqali hal qilmoqchi boʻlgan. Shu bilan bir vaqtda Sabuktekinni lavozimidan ozod qilgan. Turkiylar qoʻzgʻolon koʻtarib, Izz ud-Davlani Vositda mustahkamlanib olishga majbur qilgan. Sabukteginning Iroq janubini olish evaziga Bagʻdoddan voz kechish taklifini rad etgan. Soʻngra turkiylar Belga yurish boshlab, shaharni qamal qilgan.
Shu vaqtda Rukn ud-Davla Adud ud-Davlaga Vositga borib, Izz ud-Davlaga yordam berishni buyurgan. Adud ad-Davlaning tanlovi biroz tushunarsiz boʻlgan. U avvalroq Izz ud-Davlaning qobiliyatsizligi tufayli uni taxtdan tushirishni yoqlab chiqqan va Basrada muvaffaqiyatsiz qoʻzgʻolon boshlagan Iroq amirining ukasiga boshpana bergan edi. Shunga qaramay, Adud ud-Davla Sabukteginga Vosit ustidan gʻalaba qozonish imkoniyatini berish maqsadida imkon qadar sekin yurgan boʻlsa-da, buyruqni bajargan.
Izz ud-Davla qamalga bardosh berishga muvaffaq boʻlgan. Qamal vaqtida Sabuktekin vafot etgan[5]. Shundan soʻng Adud ud-Davla uni Bagʻdodga qaytarishga qaror qilgan. Koʻp oʻtmay, Izz ud-Davlaning daylamiy yollanma askarlari koʻtargan qoʻzgʻolon Adud ad-Davlaga oʻz amakivachchasini agʻdarish imkoniyatini bergan. Shunday qilib, uning Iroqni toʻgʻridan-toʻgʻri boshqarishiga Rukn ud-Davla keskin qarshilik qilgan. Shuning uchun Izz ud-Davla Adud ud-Davlaning Iroqdagi noibi etib tayinlangan. Adud ud-Davla Sherozga qaytib ketishi bilan Izz ud-Davla oʻz qaramligini bekor qilgan.
Fuqarolar urushi va vafoti
tahrirRukn ud-Davla 976-yilda vafot etgach, buvayhiylar imperiyasi xaos holatiga kirgan. Izz ud-Davla Adud ud-Davlaning katta amir lavozimiga oʻtishini tan olishdan bosh tortgan. Oʻzi uchun yangi unvonlar olib, xalifaning qizlaridan biriga uylangan. Bu esa xalifa uning siyosatiga roziligini bildirardi. Shundan soʻng Adud ud-Davla Iroqqa bostirib kirish uchun tayyorlana boshlagan. Izz ud-davla oʻz qoʻshini va ittifoqchilarini tayyorlagan boʻlishiga qaramay, 977-yilda Xuzistonda yengilib, Vositga chekinishga majbur boʻlgan. U yerda yangi qoʻshin yigʻgan. Ikki amakivachcha muzokara boshlagan. Oradan koʻp vaqt oʻtmay Izz ud-Davlaga Hamdoniylar bilan ittifoq tuzmaslik vaʼdasi evaziga Suriyaga oʻtish erkinligi berilgan. U mazkur kelishuvni buzgach, harbiy harakatlar qayta boshlangan. Izz ud-Davla ham, Hamdoniylar ham 978-yil bahorida Samarrada magʻlubiyatga uchrab, sobiq buvayhiy hukmdori qoʻlga olingan. Koʻp oʻtmay, Adud ud-Davlaning roziligi bilan oʻlimga hukm qilingan[6].
Manbalar
tahrir- ↑ „Morton & Eden, Auction 99“. biddr.com.
- ↑ Amedroz & Margoliouth 1921, s. 302.
- ↑ Bosworth 1975, s. 265.
- ↑ Bosworth 1975, s. 266.
- ↑ Bosworth 1975, s. 267.
- ↑ Kennedy 2004, s. 272, 230.
Adabiyotlar
tahrir- The Eclipse of the 'Abbasid Caliphate. Original Chronicles of the Fourth Islamic Century, Vol. V: The concluding portion of The Experiences of Nations by Miskawaihi, Vol. II: Reigns of Muttaqi, Mustakfi, Muzi and Ta'i. Oxford: Basil Blackwell, 1921.
- Bosworth, C. E. „Iran under the Būyids“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 250–305-bet. ISBN 0-521-20093-8.
- Donohue, John J.. The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012: Shaping Institutions for the Future. Leiden and Boston: Brill, 2003. ISBN 90-04-12860-3.
- Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7.
- Nagel, Tilman (1990). "BUYIDS – Encyclopaedia Iranica". Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 6. London: Routledge & Kegan Paul. 578–586 b. http://www.iranicaonline.org/articles/buyids.
Havolalar
tahrir- Hachmeier, Klaus (2018). "ʿIzz al- Dawla". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_32652. ISSN 1873-9830.