Ibrohimbek

Ibrohimbek Laqay yoki Mulla Muhammad Ibrohimbek Chaqaboy toʻqsabo oʻgʻli (1889-yil – 1931-yil 31-avgust) – Turkistonda (Oʻzbekiston va Tojikistonda), 1921-yildan esa amirlikning shimolida, keyinroq Afgʻoniston podshohligida „bosmachilik“ (qoʻrboshilik)ning eng yirik rahbari.

Ibrohimbek Laqay
Asl ismi	Mulla Muhammad Ibrohimbek Chaqaboy to‘qsabo o‘g‘li
Hayot davri	1889-yil — 31.08.1931-yil (42 yosh)
Taxallus(lar)i	"Sharq Napaleoni", "Laqaylik Robin Gud"
Tavalludi	1889-yil Koʻktosh qishlog'i, Buxoro amirligi
Vafoti	31-avgust 1931-yil Toshkent
Fuqaroligi	Buxoro amirligi
Qoʻshin turlari	piyoda qoʻshinlar
Xizmatdagi yillari	1920–1931-yillar
Unvoni	Polkovnik
Lavozimi	Dala qoʻmondoni
Jang/urush	Sharqiy Buxoroda bolsheviklarga qarshi qurolli harakatlarga boshchilik qiladi
Otasi	Chaqaboy toʻqsabo

Hayoti

Koʻktosh qishlogʻining Laqay qabilasidan boʻlgan, baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Buxoro qoʻshinining toʻqsoba (Amir darajalariga koʻra polkovnik rutbasiga toʻgʻri keladigan, boshqalarga koʻra, Buxoro amirining amaldori) zobiti boʻlgan, Koʻktosh qishlogʻi oqsoqol (boshi) oilasida tugʻilgan. Chaqobayevlar oilasi toʻrt xotin, olti qiz va olti oʻgʻildan iborat edi.

Ibrohimbek oʻgʻillarning eng kichigi edi. U bir yarim yil maktabda oʻqidi, ozgina oʻqiydi, lekin oʻzining tan olishicha, u hech qachon yozishni oʻrganmagan.

Baʼzi manbalar uni ot oʻgʻrisi yoki hatto qaroqchilar toʻdasining rahbari deb atashadi. Shuningdek, uning amirlik mansabiga ega boʻlganligi va soliq (zakot) yigʻish bilan shugʻullangani haqida ham maʼlumotlar borki, uni amir amaldorlari qatoriga kiritish mumkin. Fuqarolar urushi yillarida Buxoro amirini qoʻllab-quvvatlagan, 1920-yilda Sharqiy Buxoroda qizillarga qarshi kurashgan.

1920-yilda oʻz qabilasining beki boʻlib, Buxoro amiri Said Olimxon xizmatiga kiradi, u 1920-yil sentabrda Turkistonda sovet hokimiyati oʻrnatilgach, Afgʻonistonga qochib ketadi.

Ibrohimbek bolsheviklarga qarshi kurashda turli xil qabilalarni (viloyatdagi barcha bosmachilarning yarmigacha) birlashtirib, Vaxshning chap qirgʻogʻida, Dushanbe yaqinida va Hisorda bir necha bor gʻalaba qozonib, maʼlum harbiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Usmon Xoʻjayev va RSFSR bosh konsuli bilan olib borilgan muzokaralar natijasida Nagorniy Sharqiy Buxoroning butun hududini oʻz nazoratiga oldi. 1921-yil oxirida u amir qoʻshinining qorovul qoʻshini (kapitan) unvonini egallagan.

1921-1925-yillarda Ibrohimbek agʻdarilgan Buxoro amiri Sayid Olimxonning taxtga qaytishi uchun qurolli kurashga rahbarlik qildi. Uning qoʻmondonligi ostidagi qoʻshinlar Buxoro Xalq Sovet Respublikasiga (BXSR) doimiy bosqinlar uyushtirib turdi.

1921-yil kuzida Buxoro amiri qoʻshinlari bilan birgalikda Sharqiy Buxoroda magʻlubiyatga uchradi va Afgʻonistonga chekindi. Buxoro amiri Said Olimxon unga Anvar posho va uning tarafdorlari otryadlarini Ismoilni qoʻllab-quvvatlash uchun yuboradi. Anvar poshoning oʻzi butun bosmachilar harakatiga boshchilik qilib, birlashtirmoqchi boʻldi, biroq Ibrohimbek undan shubhalanib, hatto hibsga oldi. Keyinchalik u 1922-yil bahor va yoz oylarida Qizil Armiyaga qarshi kurashdagi qisqa muddatli muvaffaqiyatlari paytida Anvar poshshoni qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdi (avgust oyida Anvar poshsho jangda deyarli butun otryadni yoʻqotdi va Afgʻonistonga ketmoqchi boʻlganida Qizil Armiya otryadi bilan jangda halok boʻldi).

Afgʻonistondagi harakatlar

Afgʻonistonda tikish Uning rahbarligidagi bosmachilikning birinchi bosqichi 1922-yil dekabrdan boshlabnib, u Afgʻonistondan kelib, Hisor vodiysining Hisor qishlogʻida qoʻrboshilarning qurultoyini (yigʻilishi) chaqirib, aslida ularning muvofiqlashtiruvchisiga aylanganidan soʻng davom etadi.

Qoʻrboshi Ibrohimbekning Sovet Oʻrta Osiyosida taʼsir zonasi Vaxsh daryosining chap qirgʻogʻi va Jilikoʻl viloyati (Tojikistonning janubi)da edi. 1926-yil iyun oyida Sovet hududida Ibrohimbek tuzumi magʻlubiyatga uchragach, u oʻz qoʻshinlarining asosiy taʼminot punktlarini Afgʻonistonning shimoliga koʻchirdi va u yerdan Oʻzbekiston va Tojikiston Respublikalari hududlarida doimiy ravishda qurolli bosqinlarni amalga oshirdi.

Afgʻonistonda Ibrohimbekning asosiy qarorgohi dastlab Xonobodda (Qunduz viloyati) joylashgan boʻlib, keyin Aliobodga koʻchirilgan. Ibrohimbekning katta otryadlari oilalari bilan Tolukon (Tolikon), Xonobod, Chordor, Oqtube, lekin asosan Aliobodda joylashdilar. Ibrohimbekning oilalari bilan tashkil topishi bilan oʻzlashtirilgan choʻl Aliobodda yigirma mingdan ortiq aholi va toʻrt ming xonadon boʻlgan. 1924-1925-yillarda Ibrohimbek Sharqiy Buxoro hududiga bosmachilar otryadining yangi yurishini uyushtirdi va boshqaradi, ammo 1926-yil iyuniga kelib u magʻlubiyatga uchradi va Afgʻonistonga chekinishga majbur boʻldi. SSSRdan qochgan bosmachilarning asosiy manzili Vaxsh daryosining chap qirgʻogʻi va Xatlon viloyatining Jilikoʻl tumani boʻlib, u oilasi bilan Afgʻoniston hukmdori Omonullaxonning tarafdorlarini ziyorat qilish taqiqiga tushib qoldi.

Qizil armiya bilan janglar

1929-yilda podshoh Omonullaxon taxtdan agʻdarilishi bilan Ibrohimbek yangi afgʻon hukmdori Xabibulla Kalakani (Bacha-i Sakao) tarafini oldi. Habibulla Kalakani qoʻllab-quvvatlash uchun Kobulda boʻlgan Ibrohimbek shimolga yoʻl oladi va u yerda 20 ming oʻzbek bilan qoʻshin tuzadi. Shuningdek, Chordara grafligida – Qunduz atrofida 400 nafar turkman, 500 nafar oʻzbek-qoʻngʻirot, oʻzbek-durman va oʻzbek-laqaylardan iborat otryad yigʻilgan. Bacha-i Sakaoning qisqa muddatli hukmronligi tugagach, qirollik Barakzay oilasiga mansub pushtunlar Kobulda amir hokimiyatini qaytarib oldilar va monarxiya taxtiga taxtdan agʻdarilgan qirol Omonullaxonning qarindoshi Nodirshoh Muhammad oʻtirdi.

Afgʻonistonning yangi amiri (qiroli) Muhammad Nodirshoh Ibrohimbekni mamlakat yaxlitligiga haqiqiy tahdid deb hisoblardi. Amir Nodirshohning buyrugʻi bilan Qatagʻon va Badaxshon viloyati hokimi Safarxon Ibrohimbek bilan jang qilish uchun 1930-yil mart oyida Andarab vodiysida militsiya safiga safarbar etilgan. Sovet razvedkasi maʼlumotlariga koʻra, Ibrohimbek Afgʻonistonning shimoli-sharqida Buxoroning taxtdan agʻdarilgan amiri Sayid Olimxon boshchiligida mustaqil oʻzbek-tojik davlatini tuzishni rejalashtirgan. Bu rejani amalga oshirib, 1930-yil iyun oyi boshida Qatagʻon va Badaxshon viloyatida Ibrohimbek xalq qoʻzgʻoloni koʻtaradi. Taʼsir zonasida u Afgʻonistonning davlat yaxlitligiga putur yetkazgan oʻz maʼmuriyatini tuzdi. Shu jihatni hisobga olgan holda, 1930-yil iyun oyining oxirida Afgʻoniston hukumati brigada komandiri Yakov Melkumov boshchiligidagi Qizil Armiyaning Afgʻoniston shimoliy hududlarida reyd oʻtkazishga rozi boʻldi. Oʻsha yilning may oyida u 3000 ta qilichga ega boʻlib, Afgʻonistonga bostirib kirgan sovet-afgʻon ekspeditsiya qoʻshinlari bilan jangga kirdi, ammo Mozori Sharif yaqinida magʻlubiyatga uchradi.

1930-yil yozida Qizil Armiya otryadi Afgʻoniston hududiga bostirib kirdi va Bosmachining orqa infratuzilmasini vayron qildi (ularning 3 ta eng yirik bazalari vayron qilindi, koʻplab qurol omborlari egallab olindi, 900 tagacha bosmachi oʻldirildi). Ibrohimbek odamlarni qutqarishga urinib, orqa tayanchlarini qoʻriqsiz qoldirib, togʻlardagi toʻqnashuvdan yashirindi. Qizil Armiyaning hujumlari Ibrohimbek tuzilmasining magʻlubiyatiga olib kelmadi, shundan soʻng, 1930-yilning kuzida amir Nodirshoh Laqay otryadlarini oʻzi yoʻq qilishga qaror qildi va shimoli-sharqda harbiy vazir Shoh Mahmudxon boshchiligidagi muntazam qoʻshin boʻlinmalarini yubordi. Janglar Maymenedan Rustakgacha boʻlgan keng frontni qamrab oldi.

Afgʻon armiyasining muntazam tuzilmalari bilan janglar

Afgʻon oʻzbeklari va tojiklari Ibrohimbek tarafiga oʻtib, umumiy soni 2,5 mingga yaqin askardan iborat yigirmata militsiya boʻlinmasidan iborat guruh tuzdilar, ulardan 2150 nafari oʻzbek va 300 nafari tojiklar edi. Uning tuzilmasi aʼzolari Ibrohimbek mahalliy aholining xayr-ehsonlari hisobidan oylik maosh toʻlardi. Qoʻshinning eng fidoyi jangchilari Laqay oʻzbeklari bilan bir qatorda Qatagʻon oʻzbeklari edi. 1931-yil mart oyining birinchi kunlarida mudofaa vaziri Sh. Mahmudxon hukumat guruhini kuchaytirdi va 6-martda Tolukan viloyatida Ibrohimbekning eng yirik otryadiga zarba berdi, 315 kishi halok boʻldi. Sh. Mahmudxon Xonoboddan chegara zonasigacha Ibrohimbek qoʻshinlarini siqib chiqargandan soʻng, isyon koʻtargan hududda markaziy hokimiyatni tikladi. 16-mart kuni Xonobodda Ibrohimbekning asirga olingan 35 nafar yigitlari omma oldida qatl etildi. Ayni damda Ibrohimbek otryadiga afgʻon hukumati pora olgan turkman qoʻrboshilaridan birining otliq qoʻshinlari xiyonatkorona hujum qildi. 1931-yil mart oyining oʻrtalariga kelib hukumat qoʻshinlari va pushtun qabila tuzilmalari Ibrohimbek otryadlarini butun shimol boʻylab taʼqib qilib, ularning sogʻayib ketishiga toʻsqinlik qildi. Afgʻon Turkistoni aholisi va bir paytlar bosmachilarni qoʻllab-quvvatlashda faol qatnashgan oʻzbeklar urushdan charchagan, Ibrohimbekning zahiralari tugab qolgan edi. Ibrohimbek Oʻrta Osiyo respublikalari hududini qoʻshimcha tramplin sifatida koʻrib, mintaqadagi ijtimoiy va harbiy-siyosiy vaziyatni diqqat bilan kuzatib bordi, alohida hududlarda toʻliq kollektivlashtirish olib borilishi bilan bogʻliq keskinlikning kuchayishi holatlarini yaxshi bildi. Afgʻoniston hududidan hukumat qoʻshinlari va sovet diplomatiyasi tomonidan bosim oʻtkazilib, u oʻz vatanida dehqonlarning yordamini olishga umid qildi.

SSSRga oxirgi qarshilik

1931-yil 21–22-mart va 31-mart – 1-aprelda Ibrohimbek otryadlari (turli maʼlumotlarga koʻra) soni 600-800 dan 1500 kishigacha boʻlib, sovetlar hududiga bostirib kirib, SSSR hududining ancha qismiga kirib borishdi. U yerda ular tezda mahalliy aholi bilan toʻldirilib, sovet tuzumiga sodiq shaxslarga qarshi shafqatsiz terror uyushtirdilar. 1931-yil may oyining boshiga kelib, uning otryadlarida 2500 dan ortiq „boshmachilar“ bor edi. Yuzaga kelgan tahdidni bartaraf etish uchun 3-Turkiston togʻ miltiq diviziyasi, 9 va 10-togʻ miltiq diviziyalari tarkibida tojik qoʻshinlari guruhi tuzildi.

Ibrohimbek Laqay

1931-yil may oyining boshi bilan harbiy harakatlarda Sovet qoʻshinlari foydasiga burilish davri kuzatila boshlandi. Avvaliga Utanbek boshchiligidagi 500-600 bosmachilarning Ibrohimbekka yordam berish maqsadida Afgʻonistondan Tojikistonga oʻtib ketishga urinishi muvaffaqiyatsiz tugadi. Keyinchalik Ibrohimbekning Qoʻrboshi Alik, Mulla Odin, Husaynbek va Abdu Samat qoʻmondonligi ostidagi qoʻshinlari magʻlubiyatga uchradi (barchasi janglarda halok boʻldi). 1931-yil may oyining ikkinchi yarmida bir qator koʻchma zarbalar, Bosmachini parchalash boʻyicha tashviqot ishlari bilan birgalikda Sovet hukumati nihoyat harbiy harakatlar toʻlqinini oʻzgartirdi. 1931-yil iyun oyining boshlarida Qizil Armiya bilan boʻlgan janglarda Ibrohimbek otryadlaridan 1224 kishi halok boʻldi, 75 kishi asirga olindi, 314 kishi oʻz ixtiyori bilan qurolini tashladi.

Asirga tushishi va qamalishi

Shaxsiy jasorat va ishonchli odamlarga tayanish Ibrohimbekni qayta-qayta qutqardi: faqat may oyida u 6 marta qamaldan chiqib ketdi. Ammo oy oxiriga kelib uning qoʻshinlari soni 900 kishiga qisqardi. Surxondaryo vodiysiga bostirib kirishga qilgan soʻnggi urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Afgʻonistonga qaytishga qaror qildi. Ammo 16-iyunda uning qishloqlardan birida bir kunlik safarda boʻlgan otryadi qizil otliqlar tomonidan bosib olindi va magʻlubiyatga uchradi, bu safar Ibrohimbek bir necha qoʻriqchi bilan qochib qutulishga muvaffaq boʻldi. Uni qoʻlga olish operatsiyasiga Tojikiston SSR boʻyicha vakolatli A. N. Valishev rahbarlik qilgan. 1931-yil 23-iyundagi jangda Ibrohimbek Muqum Sultonov qoʻmondonligidagi OGPUning maxsus otryadi tomonidan Kofirnigon daryosidan oʻtayotganda asirga olinadi, buni mahalliy aholi chekistlarga koʻrsatgan. Kuzatuv ostida uni Toshkentga olib ketishdi (Stalinobodgacha boʻlgan yoʻlning bir qismini ozod qilishga urinishlarning oldini olish uchun uni hatto samolyotda ham olib ketishdi), u yerda sudga keltirildi va 1931-yil 31-avgustda sud tomonidan oʻlim jazosi – otuv hukmi eʼlon qilindi. Hukm eʼlon qilingandan soʻng, u otib tashlandi. 1931-yilda Ibrohimbek otryadlarini magʻlub etish boʻyicha harbiy operatsiyada qatnashgan taniqli sarkarda Sobir Rahimov asirga olinishida koʻrsatgan jasorati uchun "Qizil Yulduz" ordeni bilan taqdirlangan.

Ibrohimbek Laqay sudda

Ibrohimbekning otryadlari tarkibiga kirgan koʻplab bosmachilar 1931-yilda qatl etilganidan keyin qurolli kurashni davom ettirdilar. Ammo bu kuchli va xarizmatik rahbarning yoʻqligida uyushgan qarshilikning oxiri tezda barham topdi: 1931-yil iyun oyining oxirida yangi Sovet-Afgʻon shartnomasi imzolandi, unga koʻra Sovet va Afgʻoniston qoʻshinlari Afgʻoniston shimolida bosmachilik harkatlariga qarshi qoʻshma operatsiyalarni boshladilar.

Avgust oyining oxirida yirik otryadlar magʻlubiyatga uchradi, faqat Ibrohimbekning sobiq ittifoqchisi Utanbek dekabr oyining boshigacha qarshilik koʻrsatdi, lekin u ham magʻlubiyatga uchradi, ogʻir yarador boʻlib, jangni toʻxtatib qochib ketdi. Bu bilan bosmachilikning uyushgan kuch sifatida tarixi mohiyatan yakunlandi.

Reabilitatsiyasi

2021-yil 25-avgust kuni Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudida mustabid sovet davrida qatagʻon qilingan 115 nafar shaxsni oqlash yuzasidan 6 ta jinoyat ishi qayta koʻrib chiqildi.

Ularning orasida Ibrohimbek va uning 15 nafar izdoshiga aloqador ish ham bor edi. Oliy sud mazkur jinoyat ishi sud tomonidan koʻrib chiqilmagani, jinoyat ishida sud hukmi yoki bayonnomasi mavjud emasligini aniqladi va Jinoyat protsessual kodeksining 83-moddasiga asosan Ibrohimbek va u bilan birga otib tashlangan 15 nafar shaxsni oqlash haqida hukm chiqardi. Ularning ismi-sharifi: Abduqayum Parvonachi Ulayev, Eshon Isoxon Mansurxonov, Alimardon Dodhoh Muhamedov, Sulaymon Salohiddinov, Ko‘r Ortiq Ashirov, Mulla Niyoz Parvonachi Hakimov, Mulla Ahmadbey Saidov, Toshmat Xoʻja Berdiyev, Azim Marka Ostonaqulov, Quvganbek Sheraliyev, Shohasan Imonqulov, Mirzaqayum Cherov, Quvgan Kenjayev, Olot Polvon Elmirzayev, Eshon Polvon Bahodirzoda .

Yana qarang

• Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat
• Bosmachilik
• Qoʻrboshi

Havolalar

• „Sharq Napoleoni“ – Ibrohimbek Laqay haqida
• "Laqaylik Robin Gud" tarixi
• Doxximning Ibrohimbek qoʻrboshiga atab aytilgan qoʻshigʻi Video YouTubeda