Qusam ibn Abbos majmuasi

Qusam Ibn Abbos Majmuasi - Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik (11 —15-asrlar); Shohizinda tarkibida. Majmua turli davrlarda qurilgan masjid, maqbara va chillaxonadan iborat. Qusam ibn Abbos qabri atrofida bunyod etilgan. Majmuaga chortoqning sharqiy ravogʻidagi 2 tabaqali eshik orqali kiriladi. Yoʻlakning oʻng tomonida yuqorisi moʻʼjaz qafasali bejirim minora (balandligi 12 m, 12-asr) saqlangan. Masjid 3 ga boʻlingan, yon tomondagi devor ustunlar yordamchi hujralarga birlashtirilgan. Ichki devorining izorasi sirkori yulduzsimon parchinlar bilan bezatilgan. namoyonlar qoʻsh islimiy sirkori parchinli hoshiya bilan oʻralgan. Mehrobidagi kitobalari ham sirkori parchinlardan naqshlangan. Masjidning sharqida miyonxona boʻlib, uning jan.sharqiy burchagidan maqbaraga oʻtiladi. Dastlab murabba tarhli, gumbaz bilan yopilgan goʻrxona-sagʻana, ziyoratxona va uning ostida joylashgan chillaxonadan iborat maqbara qurilgan. Qusam ibn Abbos sagʻanasi Amir Temur davrida oʻrnatilgan: sagʻana ustma-ust qoʻyilgan 3 ta toʻgʻri toʻrtburchakli va ularning ustidagi 1 egri sirtli, jami 4 qismdan tuzilgan, yon tomonlarining yuzasi zarhal islimiy naqshlar bilan ziynatlangan, ular orasiga Qurʼon oyatlari, hadislar bitilgan. Sagʻanani ziyoratxonadan koʻrish uchun goʻrxonaning shim. devoriga yogʻoch panjara oʻrnatilgan. Keyinroq masjid va boshqa binolar qurilgan. Bino bagʻallariga muqarnaslar ishlangan, gumbazi sirkor qoplamaga ega. Majmuadagi eshiklar 2 tabaqali oʻymakori nafis naqshlar, suls xatidagi kitobalar bilan ziynatlangan. Majmua tarkibidagi xonalarning tarhiy bogʻlanishi puxta hal etilganligi bilan ahamiyatga ega.

Chortoqning sharq tarafida ikki tabaqali oʻymakor qayragʻoch eshik bor. Eshik Amir Temurning farmoyishiga binoan usta Said Yusuf Sheroziy tomonidan 1404-1405 yillar mobaynida ishlangan. Eshikning naqshlari takrorlanmas san’at namunasi asosida ishlanib, undagi arabiy yozuvlar ustida fil suyaklaridan qadama bezaklar ishlangan. Har ikki tabaqa eshikda quyidagi soʻzlar bitilgan. «Jannat eshiklari kambagʻal faqirlar uchun ochiqdir». Ikkinchi tabaqasida esa «Rahmat eshiklari rahimlilar uchun ochiq» deyilgan.

Usti gumbaz yoʻlakning oʻng tomonida XI asrga oid minora bor. Minoraning qoplamasi XI asrga xos sayqal berib, shakli gʻishtlar terib ishlangan. Uning ichki qismida aylanma zina mavjud. Yoʻlak navbatdagi inshoot XI asrda qurilgan masjidga boshlaydi. Bu yodgorlik XII asrda qurilgan inshoot qoldiqlari ustida solingan. Devorlarning pastki qismi va mehrobi sirli koshinlar bilan ishlangan. Qusam ibn Abbos maqbara kompleksda eng asosiy va qadimiy hisoblanadi. Maqbara goʻrxona va ziyoratxonadan iborat. Goʻrxonaga qarb tomondan kichik bir toʻgʻxona tutashgan. Pastki qismda esa chillaxona bor. Ularni har birini oʻziga xos vazifalari bordir. Ziyoratxonaning XI asr oxiriga oid bezak qoldiqlari shimoliy devorda saqlangan boʻlib, 1960-yildagi tekshirishlar natijasida topilgan. Hatto bu yerda moʻgʻullar istilosiga qadar qurilgan masjidning yogʻoch boʻlaklari saqlanib qolgan. Bu oʻyma yogʻoch qismlari qoraxoniylar davriga oid noyob yodgorlikdir. Ziyoratxona XIV asrning 30-yillarida qurilgan. XI asrdagi binoning gumbazini yangidan qurib, sirli koshin qoplangan. Devoriy gumbaz qoʻyilgan sakkizyoqli qismining janubiy gʻarbiy tomonida oʻsimliksimon naqshda 735 x. (1334-1335) jimjimador qilib yozib qoʻyilgan.

Ziyoratxona ichidagi janubiy devorning yogʻoch panjarasi orqali goʻrxonadagi Qusam ibn Abbos daxmasining koʻrish mumkin. Goʻrxona maqbara bilan bir vaqtda XI asrda qurilgan. XIV asrning 80-yillarida qabr ustiga yangi daxma oʻrnatiladi. Uning yon qirralariga zarhal yugurtirib muqaddas Qur’on oyatlari yozilgan. Yuqori yon qirrasiga 57 hijriy yili, melodiy 676-677 yillar va Qusam ibn Abbos nomi yozilgan. Shohizinda XIV asr boshidan XV asr oʻrtalarigacha boʻlgan serhasham daxmalarning yuz yillik evolyutsiyasini yoritib beradi. Afsuskim uning XI-XII asrlarga oid asosiy qismi qariyib yoʻq boʻlib ketgan. Shu bois oxirgi yillarda Hukumatimizning, xalqimizning oʻtmish tarixi, qadriyatlariga e’tibor berayotganligi sabab, koʻplab aziz avliyolar qabri qayta ta’mirlanib xalqning ma’naviyat markazlariga aylantirildi, hatto chet el mamlakatlaridan amaliy yordamlar boʻldi. Ayniqsa 2004-yil 16 iyulda Vazirlar Mahkamasining shaxsan Prezidentimiz I.A.Karimovning tashabbuslari bilan «Shohi-Zinda yodgorligi majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tashkil etish toʻgʻrisida»gi qarorlaridan soʻng Shohizinda majmuasi va uning atrofida amalga oshirilgan ishlar tahsinga loyiq boʻldi. Uni yillar davomida ta’mir talab tarixiy binolari oʻz umrini yana uzoq davrlarga saqlanishiga omil yaratildi. Buni Shohizinda misolida ham koʻrish mumkin. Keyingi 1998-2000-yillar davomida Iordaniya qirolligi tomonidan ajratilgan mablagʻ evaziga Qusam ibn Abbos majmuasi ta’mirdan chiqdi. Umid qilamizki bu obidalar kelgusi avlodlarimiz uchun ham, yana uzoq asrlar davomida hayot maktabi vazifasini oʻtaydi.

Manbalar

• OʻzME
• Samarqand davlat muzey-qoʻriqxonasi - SAMARQANDNING TARIXIY OBIDALARI VA MUZEYLARI BOʻYIChA EKSKURSIYA MATNLARI, 2010