Rishton
Rishton — Oʻzbekiston Respublikasining Fargona viloyati Rishton tumanida joylashgan shahar (1977-yildan). Rishton tumanining maʼmuriy markazi hisoblanadi. Fargʻona viloyatining gʻarbida, Soʻx daryosining oʻng sohilida, Qoʻqon — Fargʻona avtomobil yoʻli yoqasida joylashgan. Eng yaqin temir yoʻl stansiyasi — Furqat (12 km). Rishtondan Fargʻonagacha boʻlgan masofa — 52 km ni tashki etadi. Aholisi 30,9 ming kishi (2003). Aholisi va xoʻjaliklari Soʻx — Shohimardon, Jonobod kanallari va artezian quduqlardan suv oladi.
Rishton | |
|---|---|
| shahar | |
.jpg) | |
| 40°21′24″N 71°17′5″E / 40.35667°N 71.28472°E | |
| Mamlakat | Oʻzbekiston |
| Viloyat | Fargʻona |
| Asos solingan | E. A. II-asr |
| Ilk eslatilishi | IV asr |
| Avvalgi nomlari | Kuybishevo (1937 - 1977) |
| Maydon | 19 km2 (7.3 kv mi) |
| Aholisi | 151 580 |
| Milliy tarkib | tojiklar, oʻzbeklar |
| Vaqt mintaqasi | UTC+5 |
| Telefon kodi | +998 73-452-15-51 |
| Pochta indeks(lar)i | 151300 |
| Avtomobil kodi | 40 |
Toponim va oldingi nomlari
tahrirRishton Fargʻona vodiysi va Oʻrta Osiyoning eng qadimiy aholi punktlari va madaniy markazlaridan biri hisoblanadi. Bu hududda sugʻoriladigan dehqonchilik ishlari miloddan avvalgi V asrda vujudga kelgan[1][2].
Shunga asoslanib, miloddan avvalgi III—II asrlarda Buyuk ipak yoʻlining yoʻnalishlaridan biri shu yerdan oʻtgan deyish mumkin. Manbalarda aholi punkti sifatida IV asrdan, Reshton nomi esa IX asrdan maʼlum boʻlgan. Uzoq tarix davomida shahar bir necha bor sel, zilzila va yot bosqinchilar tomonidan vayron qilingan. Biroq aholi oʻzining asl anʼanaviy turmush tarzini va xalq hunarmandchiligini saqlab qolgan. VIII asrgacha shahar nomi qayta-qayta oʻzgartirilgan va shuning uchun uning kelib chiqish tarixining bir nechta versiyalari mavjud.
Rishton nomi „Roshidān“ (yaʼni, dono, oqilona, toʻgʻri yoʻldan yuruvchi) soʻzidan kelib chiqqan. Donishmandlarni, odatda, Roshidlar deb atashgan, tuman nomi ham aynan shunga ishora qiladi[3].
Rivoyatlarga koʻra, Rishton tumani Fargʻona vodiysidagi tepalikda qal’a yoki istehkom shaklida paydo boʻlgan birinchi aholi punkti yoki shaharlaridan biri hisoblanadi[4].
Oʻrta osiyolik, oʻzbek va sovet sayyohi, yozuvchi, poliglot-tarjimon, tarixchi va jadidchi olim Is’hoqxon Ibrat (asl ismi — Is’hoqxon Toʻra Junaydullo Xoʻja oʻgʻli) oʻzining 1916-yildagi „Tarixi Fargʻona“ tarixiy kitobida[5] shaharning tashkil topgan vaqti va nomini fors mamlakatidan kelgan ko‘chmanchi xalqlar bilan bog‘lab, 833-yil, yaʼni IX asrga tashkil topgan deb yozadi.
Tarixi
tahrirRishton XVIII asrda yirik harbiy va iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgan qalʼa hisoblangan. Bu hududda Xitoy, Hindiston, keyinchalik rus savdogarlari toʻxtab oʻtganlar. Rishtonda qadimdan kulolchilik sanʼati rivoj topgan boʻlib, mashhur Rishton kulollarining mahsulotlari Sharq bozorlarida juda haridorgir boʻlgan. Hozirgi kunda ham Rishton ustalari tomonidan ishlangan sopol lagan, shokosa, koʻzalar va sopoldan ishlangan badiiy buyumlar respublikadan tashqarida juda ham mashhur hisoblanadi.
Rishton tumanida mashhur fiqhshunos Burhoniddin ar-Rishtoniy al-Margʻinoniy tavallud topgan (shahardagi „Chinigaron“ qabristonida uning ramziy maqbarasi barpo etilgan).
Maqomi
tahrirUrushlar va tabiiy ofatlar natijasida aholi punktlarining holati bir necha bor oʻzgargan. Rishton oʻrta asrlarda va XX asr boshlarida shaharga, keyinchalik esa qishloqqa aylantirilgan. 1923—1929-yillarda Sovet hokimiyatining oʻrnatilishi bilan Rossiya imperiyasida mavjud boʻlgan Rossiya grafliklari va volostlar oʻrniga okruglar tashkil etiladi. 1926-yilgacha Rishton cherkovi ham ushbu hududda mavjud boʻlgan, ammo keyinchalik cherkov faoliyati toʻxtatilgan. Oʻzbekiston SSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining 1926-yil 29-sentyabrdagi 5-sonli farmoni bilan Oʻzbekiston Respublikasining Fargʻona viloyati tarkibida, yaʼni maʼmuriy markazi Yuqori Rishton qishlogʻi boʻlgan Rishton viloyati tashkil etiladi. 1934-yilda Sovet partiyasi rahbari Valerian Kuybishev sharafiga qishloq nomi Rishtondan Kuybishevoga oʻzgartiriladi. 1958-yil 8-mayda shahar tipidagi aholi punkti maqomini oladi. O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining 1977-yil 24-noyabrdagi farmoniga koʻra shahar maqomi berilishi munosabati bilan Kuybishevo qishlog‘idan yana qayta sobiq Rishton nomiga qaytariladi.
Aholisi
tahrirOlimlar tomonidan olib borilgan so‘nggi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, o‘zbek va tojiklarning antropologik tipi miloddan avvalgi birinchi ming yillik oxirida Sayxunning o‘rta va quyi oqimi vodiylarida shakllanib, milodiy II—III asrlarda Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vodiylarida tarqalgan. Bu etnik guruhlarning qadimgi ajdodlari saklar[6][7][8][9], massagetlar[10][11], toxarlar[12] (Xitoy (yuechji) manbalariga koʻra) hisoblangan.
Farg‘ona vodiysining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lib, unda yashovchi xalqlar va qabilalarning antropologik tarkibida mo‘g‘ullarga oid elementlar nisbatan kamroq rol o‘ynagan. Paleoantropologik maʼlumotlarga koʻra esa, aholining asosiy qismi braxikefal kavkaz tipiga — Oʻrta Osiyo oraliq irqiga mansub boʻlgan. Bu nom fanda Pomir-Fargʻona irqi deb atalgan[13][14].
Farg‘onaning etnogenetik aholi istiqmot qiladigan hududlari arablar tomonidan bosib olingandan keyin, VIII-X asrlarda u yerda soʻzlashiladigan aholi tili yanada murakkablashgan. Hududdan eski Fargʻona tili siqib chiqarilgan va aholi orasida yangi fors tili tarqalgan. IX-X asr arab sayohatchilari Rishton shahri, Soʻx va oʻrta asrlarning boshqa shaharlari atrofida aholi punktlari yoʻqligini qayd etganlar[15].
1882-yilda ushbu hududda 17 970 kishi (shundan 4 900 nafari Rishton markazda), 1909-yilda 21 811 kishi (shundan 6 415 nafari markazda) istiqomat qilgan. Aholisi oʻzbeklar, sartlar, tojiklar va qirgʻizlar va boshqalardan iborat boʻlgan. Maʼlumotlarga koʻra, ruslar soni 10 kishidan oshmagan. 1909-yilda Rishton volosti Boshqird uyezdi tarkibiga kiritilib, volostda 21 811 kishi yashagan.
Rishtonning tashkil topishi va rivojlanishi tarixidan kelib chiqqan holda shunday xulosaga kelish mumkinki, shaharning mahalliy aholisi Farg‘ona vodiysining tub aholisi bo‘lib, qadimdan bu yerda o‘troq aholi yashab kelgan saklar, farg‘onaliklar va so‘g‘dlar avlodlari bo‘lishgan.
XI asr oxirida Rishton sel tufayli deyarli butunlay vayron boʻlgan va shaharni tiklash jarayonida tabiiy ravishda yangi mahallalar paydo boʻlgan. XII asrdan 1939-yilgacha shahar ikki qismdan iborat boʻlib, eski Qalay-Poyon (Quyi qalʼa) va yangi Qalʼay-Bolo (Yuqori qalʼa) boʻlgan. Ikki qal’aning aholisi Rishtonning yagona aholisini tashkil qilgan.
| 1882-yil | 1909-yil | 1926-yil | 1939-yil | |
|---|---|---|---|---|
| Quyi Rishton | 2900 | 3636 | 3750 | 3823 |
| Yuqori Rishton | 2000 | 2779 | 3264 | 3589 |
| Rishton | 4900 | 6415 | 7014 | 7412 |
Rishton aholisi soni boʻyicha Fargʻona viloyatida Fargʻona, Qoʻqon, Margʻilon va Quvadan keyin beshinchi oʻrinda turgan. Shahar 20 kvartalga (mahalla) boʻlingan boʻlib, 2017-yil maʼlumotlariga koʻra, bu yerda 50,2 ming kishi istiqomat qilgan. Shahar aholisining etnik tarkibi xilma-xil boʻlib, 20 dan ortiq millat vakillarini oʻz ichiga olgan. Aholining asosiy qismini tojiklar, oʻzbeklar, ruslar, tatarlar, qirgʻizlar va boshqa millat vakillari tashkil etgan.
Yangi asr boshidan buyon sodir boʻlgan tarixiy voqealar va mavjud yozma manbalar, arxeologik va ilmiy tadqiqotlar[16][17], shuningdek, rasmiy statistika[18] maʼlumotlari tahlil qilinib, qadimgi Rishtonda eramizning boshidan buyon yashovchilar soni taxminan hisoblab chiqilgan.
| I asr | VIII asr | X asr | XII asr | XVII asr | 1882 | 1897 | 1909 | 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2000 | 2017 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rishton | 3000 | 10000 | 20000 | 8000 | 4500 | 4900 | 5100 | 6415 | 7014 | 7412 | 8829 | 12517 | 19309 | 23706 | 33436 | 50200 |
Madaniyati
tahrirRishton Farg‘ona vodiysining madaniy markazlaridan biri hisoblangan. Shaharning tub aholisi shoir, adabiyotshunos, tarjimon, sharq sheʼriyati va adabiyoti muxlisi, xususan Navoiy, Bedil, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi muxbir aʼzosi Mirzaabdulla Bokiy Nasriddinov kabi madaniyat arboblari bilan do‘st bo‘lgan. Muqimiy, Furqat, Muxayyira, Zavqiy, Nodim Namangoniy, Rojiy Marg‘iloniy, Ro‘jiy Huqandi kabi o‘z davrining mutafakkirlari nomi ham ushbu hudud bilan bevosita bogʻliq hisoblanadi.
1941 yilda shoir, mutafakkir va davlat arbobi Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligiga bagʻishlangan yubiley tantanalarini oʻtkazish boʻyicha tashkiliy qoʻmita aʼzosi Mirzaabdulla Bokiy Nasriddinov Alisher Navoiyning „Tuhfatul-afkor“ qasidasini fors tilidan oʻzbek tiliga tarjima qilgan.
Sovet oʻzbek va tojik teatri va kinosi Hamroyev Ergash, Lutfi Sarimsoqova, Muhammadjon Qosimovlarning saʼy harakatlari natijasida rivoj topgan. Ular Hamza Hakimzoda Niyoziy tomonidan yaratilgan „Boy va mehnatkash“, „Maysaraning ishi“ kabi spektakllarda rol ijro etib, teatr madaniyatining yanada rivojlanishiga oʻz hissalarini qoʻshishgan.
Oʻzbek kinosining asoschilaridan biri, ssenariy muallifi, rejissyor va dramaturg, oʻzbek kinosining bosh qahramonlaridan biri ErgashHamroyev ham aynan Rishton shahidan yetishib chiqqan.
Hozirgi holati
tahrir
Hozirgi kunda Rishtonda yigiruv toʻquv fabrikasi, badiiy kulolchilik buyumlari zavodi va yuzlab kichik xususiy kulolchilik sexlari, 3 mingdan ziyod yakka tartibdagi hunarmandlar, Oʻzbekiston Badiiy akademiyasi tasarrufida „Usto Abdullo“ korxonasi faoliyat olib bormoqda. Shuningdek, hududda dehqon va buyum bozorlari ham faoliyat koʻrsatadi.
Shaharda 6 ta umumiy oʻrta taʼlim maktabi, 2 ta kasb-hunar kolleji, 1 ta litsey mavjud.
Tuman hokimiyati binosi, davlat va maʼmuriy tashkilotlar, 2 ta madaniyat uyi, 1 ta markaziy stadion, 1 ta markaziy kasalxona, 2 ta poliklinika va boshqa tibbiy muassasalar, bir qancha savdo va madaniy xizmat koʻrsatish shoxobchalari ham hozirgi kunda aholiga xizmat koʻrsatadi[19].
Manbalar
tahrir- ↑ Drevnyaya zemledelcheskaya kultura Fergani razvivalas blagodarya unikalnim prirodnim usloviyam.
- ↑ Rannyaya gosudarstvennost na territorii drevney Fergani G. P. Ivanov, k.i.n.
- ↑ Soglasno Mental Floss, „Stan“ — persidskoe slovo, oboznachayuщee stranu, kotoroe v svoyu ochered proizoshlo ot protoindoevropeyskogo slova „stā-“, oznachayuщego „stoyat“. „Stan“ — oznachaet bukvalno mesto, gde jivut konkretnie lyudi. Mental Floss (stilizovanniy pod mental_floss) — onlayn-jurnal i svyazannaya s nim amerikanskaya sifrovaya, pechatnaya i elektronnaya media-kompaniya, orientirovannaya na millenialov.
- ↑ Gerodot „Istoriya“ (v devyati tomax), A. N. Bernshtam Drevnyaya Fergana (Nauchno-populyarniy ocherk) IZDATYeLSTVO AKADYeMII NAUK UzSSR Tashkent—1951 g., Rannyaya gosudarstvennost na territorii drevney Fergani G. P. Ivanov, k.i.n., Istoriya Badaxshana., Ob interpretatsii nekotorix dokumentov s gori mug i mestnoy toponimike https://drevlit.ru/docs/central_asia/II/Interp_Sogd_Mug/text.php (Wayback Machine saytida 2023-06-07 sanasida arxivlangan).
- ↑ Ishoqxon Toʻra Ibrat. „Tarixi Fargʻona“ („Istoriya Fergani“). 1916. Toshkent. „Maʼnaviyat“. 2005. Nashrga tayyorlovchilar, izoh mualliflari: Ulugʻbek Dolimov, Nurboy Jabborov.
- ↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278
- ↑ Sarah Iles Johnston, Religions of the Ancient World: A Guide, Harvard University Press, 2004. pg 197
- ↑ Edward A Allworth, Central Asia: A Historical Overview,Duke University Press, 1994. pp 86.
- ↑ Litvinskiy B. A. Saki kotorie za Sogdom// Pamyati M. S. Andreeva. Trudi AN Tadj. SSR. IIAE. 120. — Stalinabad, 1960. — S. 92.
- ↑ Massageti. // BRE. — M., 2011. — T. 19.
- ↑ Pereyti k: 1 2 Massageti. // Sovetskaya istoricheskaya ensiklopediya.
- ↑ Semyonov Vl. A. Drevneyshaya migratsiya indoevropeysev na Vostok (K stoletiyu toxarskix rukopisey). — Peterburgskiy Arxeologicheskiy Vestnik, 1993, № 4.
- ↑ Rishton — maʼlumot Katta sovet ensiklopediyasidan olindi..
- ↑ L. T. Yablonskiy. Yeщyo raz k voprosu o formirovanii rasi Sredneaziatskogo Mejdurechya (v svete novix paleoantropologicheskix materialov iz Priaralya) (Wayback Machine saytida 2023-04-07 sanasida arxivlangan) // Antropologicheskie i etnograficheskie svedeniya o naselenii Sredney Azii. — M., 2000. S. 5—21.
- ↑ Knigi „Luchshee razdelenie dlya poznaniya klimatov“, Kniga putey i stran („Kitab al-mesalik va-l-memalik“) Shamsuddin al-Mukaddasi, Ibn Xaukal, Ibn Xordadbex
- ↑ "Srednevekoviy gorod Sredney Azii" (Belenitskiy A. M., Bentovich I. B., Bolshakov O. G.)
- ↑ Bushkov V. I. O vozmojnosti vosstanovleniya konkretnoy poselencheskoy situatsii // Tez. dokladov i soobщeniy nauchn. soveщaniya: Kompleksnie metodi v istoricheskix issledovaniyax (Moskva, 3-5 fevr. 1988 g.). — M., 1978. — S. 54—55.
- ↑ Portal otkritix dannix Respubliki Uzbekistan https://data.gov.uz/ru/datasets/2230 (Wayback Machine saytida 2021-07-25 sanasida arxivlangan)
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |