Roziya Sulton
Raziyyat-Ud-Dunya Va Ud-Din (1240-yil 15-oktyabrda vafot etgan), xalq orasida Rozia Sulton nomi bilan tanilgan, Hindiston yarimorolining shimoliy qismida joylashgan Dehli sultonligi hukmdori. U subkontinentning birinchi ayol musulmon hukmdori va Dehlining yagona ayol musulmon hukmdori edi.
| Roziyyat-Ud-Dunya Va Ud-Din | |
|---|---|
| Sulton | |
 Roziya Sultonning "Jital" Tangasi | |
| 5-Dehli Sultoni | |
| Saltanat | 1236-yil 20-Aprel - 1240-yil |
| Oʻtmishdoshi | Ruknuddin Feruz |
| Davomchisi | Muiziddin Bahrom |
| Vafoti | 15-Oktyabr, 1240-yil |
| Dafn etilgan joy |
Bulbuli Hana, Turkman darvozasi yaqinida, Dehli |
| Turmush oʻrtogʻi | Ixtiyoruddin Altuniya |
| Uy | Mamluk Sulolasi (Dehli) |
| Otasi | Eltutmish |
| Onasi | Turkon Xotun |
| Dini | Sunni Islom |
Mamluk sultoni Shamsuddin Iltutmishning qizi Roziya 1231—1232-yillarda otasi Gvalior yurishida band boʻlganida Dehlini boshqargan. Apokrif boʻlishi mumkin boʻlgan afsonaga koʻra, uning bu davrdagi faoliyatidan hayratda qolgan Iltutmish Dehliga qaytgach, Roziyani oʻzining merosxoʻri sifatida koʻrsatgan. Iltutmish oʻrniga Roziyaning oʻgay ukasi Ruknuddin Firuz oʻtirdi, uning onasi Shoh Turkon uni qatl qilishni rejalashtirgan. Ruknuddinga qarshi koʻtarilgan suiqasd chogʻida Roziya keng jamoatchilikni Shoh Turkonga qarshi qoʻzgʻatdi va 1236-yilda Ruknuddin taxtdan agʻdarilganidan keyin taxtga oʻtirdi.
Roziyaning taxtga koʻtarilishiga zodagonlarning bir qismi qarshilik koʻrsatdi, oxir-oqibat ulardan baʼzilari unga qoʻshildi, boshqalari esa magʻlubiyatga uchradi. Uni qoʻllab-quvvatlagan turkiy zodagonlar undan arbob qilib tayinlanishni kutishgan, ammo u tobora kuchayib bordi. Bu uning turkiy boʻlmagan zobitlarni muhim lavozimlarga tayinlashi bilan birga, turklarning unga nisbatan noroziligiga olib keldi. U toʻrt yildan kamroq vaqt hukmronlik qilganidan keyin 1240-yil aprelda bir guruh zodagonlar tomonidan taxtdan agʻdarildi. U isyonchilardan biri — Ixtiyoruddin Altuniyaga turmushga chiqdi va taxtni qaytarib olishga harakat qildi, biroq oʻsha yilning oktyabr oyida uning oʻgay akasi va vorisi Muizuddin Bahram tomonidan magʻlubiyatga uchradi va koʻp oʻtmay oʻldirildi.
Ismlar va unvonlar
tahrirRoziyaning ismi ham Raḍiyya[1] yoki Roziyya deb tarjima qilinadi[2]. Baʼzi zamonaviy yozuvchilar tomonidan qoʻllangan „Sulton“ atamasi notoʻgʻri atama boʻlib, „hukmdor ayol“ emas, „podshohning xotini“ maʼnosini bildiradi. Roziyaning tangalari uni Sulton Jalolat al-Duniya val-Din yoki as-Sulton al-Muazzam Roziyatiddin bint al-Sulton deb ataydi. Sultonlikning sanskrit tilidagi bitiklarida uni Jallaladina deb atagan boʻlsa, hozirgi zamon tarixchisi Minhaj uni Sulton Roziyat al-Duniya val Din bint as-Sulton[3] yoki Sulton Roziyat al-Duniya val Din bint al-Sulton deb ataydi[4].
Yoshligi
tahrirRoziya Dehli sultoni Shamsuddin Iltutmish, oʻzidan oldingi Qutbiddin Aybakning turk gʻulomi (mamluk) oilasida tugʻilgan. Roziyaning onasi — Turkon Xotun Qutbiddin Aybakning qiz[5] va Iltutmishning bosh xotini edi[1]. Roziya Iltutmishning toʻngʻich qizi, ehtimol, toʻngʻich farzandi edi[1].
Taxtga koʻtarilish
tahrirIltutmish oʻzining toʻngʻich oʻgʻli Nosiriddin Mahmudni oʻziga vorisi qilib tayyorlagan edi, lekin bu oʻgʻli 1229-yilda kutilmaganda vafot etdi[3]. Tarixchi Minhaj-i-Sirojning yozishicha, Iltutmish boshqa oʻgʻillari zavqli ishlarga berilib ketgan va ularni davlatni boshqarishga qodir emasligiga ishongan. Vafotidan keyin davlat ishlari. 1231-yilda Gvalior yurishi uchun ketayotganda Iltutmish qizi Roziyani Dehli maʼmuriyatiga mas’ul qilib qoldirdi. Roziya oʻz burchini shu qadar yaxshi bajarganki, Dehliga qaytgandan soʻng Iltutmish uni oʻz vorisi qilib koʻrsatishga qaror qilgan[3]. Iltutmish oʻz zobiti mushrif-i mamlakat Tojul Mulk Mahmud Dabirga Roziyani vorisi etib tayinlash toʻgʻrisida farmon tayyorlashni buyurdi[3]. Amaldorlar uning oʻgʻillari tirik ekanligi sababli bu qarorni shubha ostiga qoʻyganlarida, Iltutmish Roziya oʻgʻillaridan koʻra qobiliyatliroq, deb javob berdi[3].
Biroq Iltutmish vafotidan keyin zodagonlar uning oʻgʻli Ruknuddin Firuzni yangi podshoh qilib tayinladilar. Ehtimol, umrining soʻnggi yillarida Iltutmish oʻz oʻrniga oʻgʻil tayinlashga rozi boʻlgandir. Buni uning ogʻir kasal boʻlib qolganidan keyin Ruknuddinni Lahordan Dehliga chaqirib olgani koʻrsatadi[3].
Ruknuddin qodir hukmdor emas edi va boshqaruvni onasi Shoh Turkonga topshirdi. Ikkovlonning Iltutmishning mashhur oʻgʻli Qutubuddinni koʻr qilib, qatl etishi, bir qancha zodagonlarning qoʻzgʻolonlariga sabab boʻldi, hatto vazir (bosh vazir) Nizomul Mulk Junaydiy ham qoʻzgʻolonchilar safiga qoʻshildi[3]. Ruknuddinga yaqin boʻlgan turkiy zobitlari sultonlikning tozik (turk boʻlmagan) zobitlarini oʻldirishni rejalashtirgach, vaziyat yanada ogʻirlashdi. Bu bir qancha muhim tozik zobitlarining, jumladan, Junaydiyning oʻgʻli Ziyoul Mulk va Tojul Mulk Mahmudning oʻldirilishiga olib keldi, ular Roziyani merosxoʻr deb eʼlon qilish toʻgʻrisidagi farmonni tuzdilar[3]. Ruknuddin qoʻzgʻolonchilarga qarshi kurash uchun Kuhrom tomon yurganida, Shoh Turkon Dehlida Roziyani qatl qilishni rejalashtirgan. Jamoat namozida Roziya keng jamoatchilikni Shoh Turkonga qarshi qoʻzgʻatdi. Shundan keyin olomon saroyga hujum qilib, Shoh Turkonni hibsga oladi. Bir qancha zodagonlar va qoʻshin Roziyaga bayʼat berib, uni taxtga oʻtqazishdi[3] va uni Janubiy Osiyodagi birinchi musulmon ayol hukmdorga aylantirdi[6]. Ruknuddin Dehliga qaytib ketdi, lekin Roziya uni hibsga olish uchun qoʻshin yubordi, u qamoqqa tashlangan va 1236-yil 19-noyabrda, ehtimol, 7 oydan kamroq vaqt hukmronlik qilgan holda qatl etilgan[3].
Roziyaning Dehli taxtiga oʻtirishi nafaqat ayol boʻlganligi, balki keng jamoatchilikning qoʻllab-quvvatlashi uning bu lavozimga tayinlanishida harakatlantiruvchi kuch boʻlgani bilan ham oʻziga xos boʻldi. 14-asrda yozilgan " Futuh-us-Salatin "ga koʻra, u odamlardan ishonchlarini oqlamasa, uni taxtdan agʻdarishlarini soʻragan[3].
Hokimiyatga koʻtarilish qarshiligi
tahrirRoziya oʻz hukmronligining boshidanoq turkiy zodagonlarning qattiq qarshiliklariga duch keldi. U taxtga turkiy kelib chiqishi qudratli provinsiya gubernatorlari emas, balki Dehlidagi keng jamoatchilikning yordami bilan oʻtirdi. Roziya turkiylarning boshqa tabaqasini yaratish orqali turk zodagonlarining kuchidan qoplanishga harakat qildi, bu esa turkiy zodagonlarning yanada qarshiligiga olib keldi[3].
Iltutmish davridan beri vazir (bosh vazir) lavozimini egallab kelgan " tozik " (turkiy boʻlmagan) zobit Nizomul Mulk Muhammad Junaydiy[3] uning taxtga chiqishini qabul qilishdan bosh tortdi. Unga toʻrtta turk zodagonlari qoʻshildi, ular ham Roziyaning oʻtmishdoshi Ruknuddinga qarshi isyon koʻtardilar. Bu zodagonlar orasida Badaunlik Malik Izzuddin Muhammad Solariy, Multanlik Malik Izzuddin Kabirxon Ayaz, Hansiylik Malik Sayfuddin Kuchi, Lahorlik Malik Alauddin Joniy bor edi[3]. Bu zodagonlar turli tomondan Roziyaga qarshi yurish qilganlarida, u Avadga hokim qilib tayinlagan Malik Nusratuddin Taisiydan yordam soʻradi. Biroq, Dehliga ketayotib, Gang daryosidan oʻtib, koʻp oʻtmay, Taisi Kuchi qoʻshinlari tomonidan qoʻlga olinadi va asirlikda vafot etdi[3].
Keyin Roziya qoʻshinni Dehli mustahkam shahridan chiqib, isyonchilarga qarshi kurashdi va Yamuna daryosi boʻyida qarorgoh qurdi. Bir necha qatʼiy boʻlmagan toʻqnashuvlardan soʻng isyonchilar boshliqlari Muhammad Solariy va Izzuddin Kabirxon Ayoz Roziyaga qoʻshilishga qaror qiladilar. Ular Roziya bilan yashirincha uchrashib, guruh boshqa isyonchi yetakchilarni, jumladan Junaydiyni ham hibsga olishni rejalashtirgan[3]. Biroq, Junaydiy va boshqa isyonchi yetakchilar bu rejadan xabar topdilar va Roziya qoʻshinlari tomonidan taʼqib qilinib, qochib ketishdi. Sayfuddin Kuchi va uning ukasi Faxruddin qoʻlga olinib, qamoqqa tashlangan va keyin qatl etilgan. Junaydiy Sirmaur tepaliklariga qochib, u yerda vafot etdi. Alauddin Joni Nakavan qishlogʻida oʻldirilgan, boshi keyinchalik Dehliga olib kelingan[3].
Hukmronlik
tahrirRoziya taxtga oʻtirgandan soʻng darhol bir qancha muhim tayinlovlarni amalga oshirdi[3]. U Xoja Muhazzabuddinni yangi vazir (bosh vazir) etib tayinladi va unga Nizomul Mulk unvonini berdi. Muhazzabuddin avvalroq avvalgi vazir Junaydiyning noibi boʻlib ishlagan. Roziya Malik Sayfuddin Oybek Bahtuni qoʻshiniga boshliq etib tayinladi va unga Qutlugʻxon unvonini berdi. Biroq Sayfuddin koʻp oʻtmay vafot etdi va Roziya Molik Qutubuddin Hasan Gʻuriyni yangi tashkil etilgan naib-i lashkar (qoʻshin rahbari) lavozimiga tayinladi. Roziya avvallari oʻldirilgan isyonchi Alouddin Joniy qoʻlida boʻlgan Lahor iqtasini unga qoʻshilgan isyonchi Malik Izzuddin Kabirxon Ayazga topshirdi[3]. Roziya oʻzining sodiqlarini davlat lavozimlariga tayinladi, jumladan, Molik-i Kabir Ixtiyoruddin Otiginni Amir-i Hojib, Molik Jamoliddin Yoqutni esa Amir-i Oxur etib tayinladi[3].
Roziya hukmronligi davrida shialar saltanatga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar, ammo isyon bostirildi[2]. Katta voqeada shia qarmatiylar Dehlidagi Jama masjidiga hujum qilishdi. Qarmatiylar yetakchisi Nuruddin Turk avvalroq sunniy Shofi’iy va Hanafiy taʼlimotlarini qoralagan va Dehli, Gujarat, Sind va Doabdan 1000 ga yaqin tarafdorlarni toʻplagan edi. 1237-yil 5-martda u tarafdorlari bilan masjidga kirib, u yerda juma namoziga yigʻilgan sunniylarni oʻldirishni boshladi.[3]
1238-yilda Gʻaznining sobiq xorazmlik hokimi Malik Hasan Qarlugʻ moʻgʻullar tahdidiga duch keldi va oʻgʻlini Dehliga yubordi, ehtimol moʻgʻullarga qarshi harbiy ittifoq tuzish uchun. Raziya shahzodani xushmuomalalik bilan qabul qildi, lekin moʻgʻullarga qarshi ittifoq tuzishdan bosh tortdi[3].
Toʻntarish
tahrirRoziyani qoʻllab-quvvatlagan zodagonlar undan amal olishni niyat qilishgan, biroq u oʻzini borgan sari mustahkamlab borardi. Masalan, uning dastlabki tangalari otasining nomi bilan chiqarilgan, ammo 1237—1238-yillarda u faqat oʻz nomidan tangalar chiqarishni boshlagan[1]. Isamining taʼkidlashicha, dastlab u purdaga rioya qilgan, uning taxtini saroy aʼzolari va keng jamoatchilikdan parda ajratib turgan va u ayol soqchilar bilan oʻralgan edi. Biroq, keyinchalik u anʼanaviy erkak kiyimida, plash (qaba) va shlyapa (kulah ) kiyib, omma oldiga chiqa boshladi. U Dehli koʻchalarida fillarga minib, avvalgi sultonlar singari omma oldida koʻrinish berdi[3].
Roziyaning talabchanligi ortib, turkiy boʻlmaganlarni muhim lavozimlarga tayinlashi turkiy zodagonlar orasida norozilik uygʻotdi[3]. Amir-i Oxur lavozimini ilgari turkiy zobitlar egallab kelgan, Yoqut esa Habash millatiga mansub edi, shuning uchun Roziyaning turkiy zobitlari bu tayinlanishdan norozi boʻlishdi[3]. Isamiy, Sirhindi, Badauniy, Firishta va Nizomuddin Ahmad kabi yilnomachilar Roziyaning Yoqut bilan yaqinligini uning qulashiga asosiy sabab qilib koʻrsatadilar[5].
1238—1239-yillarda Lahor hokimi Malik Izzuddin Kabirxon Ayaz Roziyaga qarshi isyon koʻtardi va u unga qarshi yurish qilib, muvaffaqqiyatsizlikka uchraydi, Sodraga qochishga majbur boʻldi. Sodradan narigi hudud moʻgʻullar tomonidan nazorat qilinganligi va Roziya uni taʼqib qilishda davom etgani uchun Izzuddin taslim boʻlishga va yana bir bor Roziyaning hokimiyatini qabul qilishga majbur boʻldi. Roziya unga yumshoq muomala qildi, undan Lahor iqtosini tortib oldi, lekin Iltutmish Ixtiyoruddin Qaraqoshxon Oitiginga tayinlagan Multon iqtosini unga topshirdi[3].
Roziya Iltutmish sotib olgan turkiy qul Ixtiyoriddin Aytiginni Dehlidagi saroyiga chaqirib, uni Amiri Hojib qildi. U Iltutmishning yana bir quli — Ixtiyoruddin Oltuniyaga ham avval Baran iqtosini, soʻngra Tabarhinda iqtosini tayinlab, inoyat qilgan edi. Biroq, bu ikki zobit boshqa turkiy zobitlar bilan til biriktirib, u Lahor yurishida boʻlganida, uni agʻdarib tashlashdi[3]. Roziya 1240-yil 3-aprelda Dehliga keldi va Altuniya Tabarhinda unga qarshi isyon koʻtarganini bildi. Dehlidagi boshqa zodagonlar Altuniyaga qoʻshilib unga qarshi fitna uyushtirganidan bexabar Roziya oʻn kundan keyin Tabarhinda tomon yoʻl oldi. Tabarhinda qoʻzgʻolonchi kuchlar unga sodiq boʻlgan Yoqutni oʻldirib, qamoqqa tashladilar[3].
Minhajning yozishicha, Roziya 3 yil, 6 oy va 6 kun hukmronlik qilgan[3].
Altuniya bilan ittifoq va oʻlim
tahrirRoziyaning hibsga olingani haqidagi xabar Dehliga yetib borgach, u yerdagi isyonchi zodagonlar Iltutmishning oʻgʻli Muyzuddin Bahromni taxtga tayinlaydilar[3]. 1240-yil 21-aprelda rasman taxtga oʻtirdi va zodagonlar 1240-yil 5-mayda unga bayʼat berdilar. Yangi tashkil etilgan naib-i mamlakat idorasi (regentga teng) Ixtiyoriddin Oitiginga topshirilgan. Biroq yangi podshoh Ixtiyoriddin Oitiginni 1-2 oy ichida oʻldirishga majbur boʻldi[3].
Roziyani taxtdan agʻdargandan soʻng, Dehli zodagonlari Roziyani Tabarhinda hibsga olgan Ixtiyoriddin Altuniyaning daʼvolariga eʼtibor bermay, oʻzaro muhim idoralar va iqtolarni taqsimlab oldilar. Aytigin vafotidan soʻng, Altuniya Roziyaning taxtdan agʻdarilishidan qandaydir foyda koʻrishdan umidini yoʻqotdi va u bilan ittifoq tuzishga qaror qildi. Roziya ham buni taxtni qaytarib olish imkoniyati deb bildi va 1240-yil sentabrida Altuniyaga turmushga chiqdi. Ikkisini boshqa norozi turkiy zodagonlar, jumladan Malik Qaraqosh va Malik Solari ham qoʻllab-quvvatladilar[3].
Altuniya qoʻshin toʻpladi, Isamiyning soʻzlariga koʻra, xoxarlar, jatslar va rajputlardan iborat edi. 1240-yil sentabr-oktyabrda Sulton Muizuddin Baxrom Oltuniya va Roziya qoʻshinlariga qarshi qoʻshinga boshchilik qildi va 1240-yil 14-oktabrda ularni magʻlub etdi. Altuniya va Razia Kaithalga chekinishga majbur boʻldi, u yerda askarlari tomonidan tashlab ketilgan va bir guruh hindular tomonidan oʻldirilgan. Roziya 1240-yil 15-oktyabrda oʻldirilgan.
U Dehli taxtiga oʻtirgan yagona ayol boʻlib qoldi.
Maqbara
tahrir
Roziya qabri Eski Dehlidagi Turkman darvozasi yaqinidagi Mohalla Bulbuli Xonada joylashgan. XIV asr sayyohi Ibn Batuta Roziya qabrini ziyorat qilganini eslatib oʻtadi[1].Ustiga gumbaz qurilgan, odamlar undan baraka tilaganlar[2].
Roziyaning qabrini uning oʻrinbosari va oʻgay ukasi Baxrom qurdirganligi aytiladi. Yana bir qabr uning singlisi Shoziyaga tegishli, qabri yonida joylashgan. Roziya soʻfiy avliyo Shoh Turkman Bayboniyning ixlosmandlaridan boʻlib, u dafn etilgan joy uning hospisti (xonaqohi) ekani aytiladi[7].
Bugungi kunda bu joy deyarli eʼtibordan chetda Hindiston Arxeologiya xizmati unga har yili texnik xizmat koʻrsatadi, ammo uni yanada obodonlashtirishga qodir emas, chunki u noqonuniy qurilish bilan oʻralgan va faqat tor, tirband yoʻlak orqali borish mumkin. 20-asr oxirida mahalliy aholi uning yonida masjid qurgan[8].
Kaithaldagi vayronaga aylangan bino Roziyaning asl qabri joylashgan joy ekanligi aytiladi[9].
Tangalar
tahrirRoziya tangalari kumush va milliardlarda uchraydi. Bengal uslubidagi bitta oltin tanga ham maʼlum. Kumush tangalar Bengal (Laxnauti) va Dehlidan topilgan. Dastlab u Dehlidan otasi Iltumish nomiga Nasrat, yaʼni Nosirning ayol unvonini keltirgan holda tangalar chiqargan[10].
- Raziaʻs Billon Jital coins
-
Budayun turi -
Dehli turi -
Dehli turi
Tasvirlar
tahrirBir nechta hind filmlarida Rozia sulton tasvirlangan. Razia Begum (1924) — Nanubhai B. Desai va Bhagvati Prasad Mishra tomonidan yaratilgan hind ovozsiz filmi. Devendra Goel 1961-yilda Nirupa Roy bosh rolni oʻynagan hind tilidagi " Rozia Sultana " filmini olgan. 1983-yilda Kamol Amroxiyning "Roziya Sulton " biopikrida Hema Malini tasvirlangan[11].
2015-yilda " And TV " telekanali Roziyaning hayotiga bagʻishlangan "Roziya Sulton " serialini namoyish qila boshladi, unda Panxuri Avasti Roziya rolida va Rohit Purohit Altuniya rolida oʻynagan[12].
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Peter Jackson 2003.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Guida M. Jackson 1999.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 3,31 K. A. Nizami 1992.
- ↑ Minhaj-i-Siraj, Abu-'Umar-i-'Usman. The Tabakat-i-Nasiri. Translated by Major H. G. Raverty. London: Asiatic Society of Bengal, 1873 — 637-bet.
- ↑ 5,0 5,1 Sudha Sharma 2016.
- ↑ Muzaffar Husain Syed 2011.
- ↑ Rana Safvi, The Forgotten Cities of Delhi. Quote: „The lanes leading to her tomb are very confusing and one has to ask for directions at Bhojala Pahari. There is an ASI board which leads into Bulbuli Khana. At the end of some narrow, dingy lanes is another stone sign by ASI, which announces the last resting place of South Asiaʼs first female monarch.“
- ↑ Syed Abdullah Zaini. „A forgotten tomb“ (9-avgust 2013-yil).
- ↑ „Tomb of Razia Sultan“. Haryana Tourism. Qaraldi: 10-yanvar 2020-yil.
- ↑ Stan Goron. The Coins of the Indian Sultanates. Munshiram Manoharlal, 2001 — 26-bet. ISBN 9788121510103.
- ↑ Rajadhyaksha, Ashish. Encyclopaedia of Indian cinema. British Film Institute, 1999. Qaraldi: 2012-yil 12-avgust.
- ↑ PTI. „TV show about women emperor Razia Sultan launched“. Indian Express (4-fevral 2015-yil). Qaraldi: 18-yanvar 2020-yil.