Xalqaro birliklar tizimi

Xalqaro birliklar tizimi (SI — Sisteme Internationale) (fransuzcha: Système International d’Unités) — fizik kattaliklarning asosiy va hosilaviy oʻlchov birliklar tizimi. Oʻlchov va tarozilar boʻyicha Parijda oʻtkazilgan 11Bosh konferensiyada qabul qilingan (1960). Xalqaro birliklar tizimit.ni yettita asosiy birlik, ikkita qoʻshimcha birlik va hosilaviy birliklar tashkil etadi. Asosiy birliklar: uzunlik birligi — metr (m), massa birligi — kilogramm (kg), vaqt birligi — sekund (s), termodinamik tra birligi — Kelvin (K), tok kuchi birligi — amper (A), yorugʻlik kuchi — sham, kandela (kd) va modsa miqdori — mol (mol). Koʻshimcha birliklar: yassi burchak birligi — radian (rad), fazoviy burchak birligi —steradian (ster). Hosilaviy birliklar asosiy ulchov birliklaridan foydalanib maʼlum fizik qonuniyat asosida aniqdanadi. Bunda koeffitsiyent ulchamga ega emas va birga teng deb olinishi kerak.

Fizik kattalikning berilgan birliklar tizimidagi asosiy fizik kattaliklar ulchamlari bilan bogʻlanishi ifodasiga shu kattalikning oʻlchamli’gi deb ataladi. SI tizimida asosiy kattaliklar uzunlik, massa, vaqt, elektr toki kuchi, termodinamik tra, yorugʻlik kuchi, modda miqdori oʻlchamliklari moye ravishda L, M, T, I, Q, J, L^orkali ifodalanadi.

Xalqaro birliklar tizimit. fan va texnikaning barcha sohalarini oʻz ichiga kamrab oladi. Xalqaro birliklar tizimit.da mexanik, issiklik, elektr, magnit va boshqa kattaliklar oʻzaro bogʻlangan buladi. Ushbu tizimning asosiy va hosilaviy birliklari amaliy oʻlchashlar uchun juda qulay hisoblanadi.

SI oʻlchov birliklari

Asosiy oʻlchov birliklar

Kattaliklar	Oʻlchov birliklari		Belgilanishi
	oʻzbekcha nomlanishi	xalqaro nomlanishi	oʻzbekcha	xalqaro
Uzunlik	metr	metre (meter)	m	m
Ogʻirlik (massa)	kilogramm	kilogram	kg	kg
Vaqt	soniya	second	s	s
Tok kuchi	amper	ampere	A	A
Termodinamik harorat	kelvin	kelvin	K	K
Yorug'lik kuchi	kandela	candela	kd	cd
Modda miqdori	mol	mole	mol	mol

Hosil boʻlgan oʻlchov birliklari

Hosil boʻlgan oʻlchov birliklari asosiy oʻlchov birliklarini ustida oshirilgan matematik amallar natijasida yuzaga kelgan.

Hosil boʻlgan oʻlchov birliklari

Kattaliklar	Oʻlchov birliklar		Belgilanishi		Ifodasi
	oʻzbekcha nomlanishi	xalqaro nomlanishi	oʻzbekcha	xalqaro
Yassi burchak	radian	radian	rad	rad	m·m−1 = 1
Hajmiy burchak	steradian	steradian	sr	sr	m²·m−2 = 1
Harorat (selsiy shkalasi boʻyicha)	Selsiy darajasi	degree Celsius	°C	°C	K
Chastota	Gerts	hertz	Gs	Hz	s−1
Kuch	Nyuton	newton	N	N	kg·m/s²
Energiya	joul	joule	J	J	N·m = kg·m²/s²
Quvvat	vatt	watt	Vt	W	J/s = kg·m²/s³
Bosim	Paskal	pascal	Pa	Pa	N/m² = kg·m−1·s−2
Yorug'lik oqimi	lyumen	lumen	lm	lm	kd·sr
Yorug'lilik	lyuks	lux	lk	lx	lm/m² = kd·sr·m−2
Elektr zaryadi	kulon	coulomb	kl	C	A·s
Potentsiallar farqi	volt	volt	V	V	J/Kl = kg·m²·s−3·A−1
Elektr qarshiligi	om	ohm	Om	Ω	V/A = kg·m²·s−3·A−2
Elektr sig'imi	farad	farad	F	F	Kl/V = kg−1·m−2·s4·A²
Magnit oqimi	veber	weber	Vb	Wb	kg·m²·s−2·A−1
Magnit induktivligi	tesla	tesla	Tl	T	Vb/m² = kg·s−2·A−1
Induktivlik	genri	henry	Gn	H	kg·m²·s−2·A−2
Elektr o'tkazuvchanlik	simens	siemens	Sm	S	Om−1 = kg−1·m−2·s³A²
Radioaktivlik	bekkerel	becquerel	Bk	Bq	s−1
Kuchaytirilgan doza ionlashgan nurlanish	grey	gray	Gr	Gy	J/kg = m²/s²
Samarali doza ionlashgan nurlanish	zivert	sievert	Zv	Sv	J/kg = m²/s²
Katalizator shiddati	katal	katal	kat	kat	mol·s−1

SI ga kirmaydigan oʻlchov birliklari

SI ga kirmaydigan baʼzi bir oʻlchov birliklari, Oʻlchashlar bosh konferentsiyasi qarori bilan „SI bilan birgalikda qoʻllanilishi mumkin“.

Oʻlchov birliklari	Xalqaro nomlanishi	Belgilanishi		SI oʻlchov birliklarida
		oʻzbekcha	xalqaro
daqiqa	minute	min	min	60 s
soat	hour	soat	h	60 min = 3600 s
sutka	day	sut	d	24 soat = 86 400 s
gradus	degree	°	°	(π/180) rad
burchak minuti	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
burchak sekundi	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
litr	litre (liter)	L	l, L	1/1000 m³
Tonna	tonne	t	t	1000 kg
neper	neper	Np	Np
bel	bel	B	B
elektronvolt	electronvolt	eV	eV	≈1,60217733$\cdot$10−19 J
massaning atom birligi	unified atomic mass unit	a. e. m.	u	≈1,6605402$\cdot$10−27 kg
astronomik birlik	astronomical unit	a. birl.	ua	≈1,49597870691$\cdot$1011 m
dengiz mili	nautical mile	mil		1852 m (aniq)
uzel	knot	uz		1 soatda bosib oʻtilgan 1 dengiz mili = (1852/3600) m/s
ar	are	a	a	10² m²
gektar	hectare	ga	ha	104 m²
bar	bar	bar	bar	105 Pa
angstrem	ångström	Å	Å	10−10 m
barn	barn	b	b	10−28 m²

Havolalar

• SI brochure Xalqaro oʻlchovlar va ogʻirliklar byurosining saytida SIning tavsifi.
• GOST 8.417-2002.
• Bir birlikdan boshqasiga oʻtuvchi kalkulyatorlar toʻplami.