Xalqaro birliklar tizimi

Xalqaro birliklar tizimi yoki SI (fransuzcha: Système International d’Unités) — fizik kattaliklarning asosiy va hosilaviy oʻlchov birliklar tizimi. 1960-yilda oʻlchov va tarozilar boʻyicha Parijda oʻtkazilgan 11-Bosh konferensiyada qabul qilingan. Xalqaro birliklar tizimini yettita asosiy birlik, ikkita qoʻshimcha birlik va hosilaviy birliklar tashkil etadi. Asosiy birliklar: uzunlik birligi — metr (m), massa birligi — kilogramm (kg), vaqt birligi — soniya (s), termodinamik temperatura birligi — Kelvin (K), tok kuchi birligi — amper (A), yorugʻlik kuchi — sham, kandela (kd) va modda miqdori — mol (mol). Qoʻshimcha birliklar: yassi burchak birligi — radian (rad), fazoviy burchak birligi — steradian (ster). Hosilaviy birliklar asosiy oʻlchov birliklaridan foydalanib maʼlum fizik qonuniyat asosida aniqlanadi. Bunda koeffitsiyent oʻlchamga ega emas va birga teng deb olinishi kerak.

Fizik kattalikning berilgan birliklar tizimidagi asosiy fizik kattaliklar oʻlchamlari bilan bogʻlanishi ifodasiga shu kattalikning oʻlchamliligi deb ataladi. SI tizimida asosiy kattaliklar uzunlik, massa, vaqt, elektr toki kuchi, termodinamik temperatura, yorugʻlik kuchi, modda miqdori oʻlchamliklari mos ravishda L, M, T, I, Q, J, L^ belgilari orqali ifodalanadi. Xalqaro birliklar tizimi fan va texnikaning barcha sohalarini oʻz ichiga kamrab oladi. Xalqaro birliklar tizimit.da mexanik, issiklik, elektr, magnit va boshqa kattaliklar oʻzaro bogʻlangan bo'ladi. Ushbu tizimning asosiy va hosilaviy birliklari amaliy oʻlchashlar uchun juda qulay hisoblanadi.

SI oʻlchov birliklari

Asosiy oʻlchov birliklar

Kattalik		Birlik
Nomlanishi	Oʻlcham belgisi	Nomlanishi		Belgilanishi
Nomlanishi	Oʻlcham belgisi	Oʻzbekcha	fransuzcha/inglizcha	oʻzbekcha	xalqaro
Uzunlik	L	metr	mètre/metre	m
Massa	M	kilogramm^[1]	kilogramme/kilogram	kg
Vaqt	T	soniya	seconde/second	s
Tok kuchi	I	amper	ampère/ampere	A
Termodinamik harorat	Θ	kelvin	kelvin	K
Modda miqdori	N	mol	mole	mol
Yorugʻlik kuchi	J	kandela	candela	kd	cd

Hosilaviy birliklar

Hosilaviy birliklar asosiy oʻlchov birliklarini ustida oshirilgan matematik amallar natijasida yuzaga kelgan.

**Hosilaviy birliklar**
Kattaliklar	Oʻlchov birliklar		Belgilanishi		Ifodasi
Kattaliklar	oʻzbekcha nomlanishi	xalqaro nomlanishi	oʻzbekcha	xalqaro	Ifodasi
Yassi burchak	radian	radian	rad		m·m⁻¹ = 1
Hajmiy burchak	steradian	steradian	sr		m²·m⁻² = 1
Harorat (selsiy shkalasi boʻyicha)	Selsiy darajasi	degree Celsius	°C		K
Chastota	Gers	hertz	Gs	Hz	s⁻¹
Kuch	Nyuton	newton	N		kg·m/s²
Energiya	joul	joule	J		N·m = kg·m²/s²
Quvvat	vatt	watt	Vt	W	J/s = kg·m²/s³
Bosim	Paskal	pascal	Pa		N/m² = kg·m⁻¹·s⁻²
Yorugʻlik oqimi	lumen	lumen	lm		kd·sr
Yorugʻlik	lyuks	lux	lk	lx	lm/m² = kd·sr·m⁻²
Elektr zaryadi	kulon	coulomb	Kl	C	A·s
Potentsiallar farqi	volt	volt	V		J/Kl = kg·m²·s⁻³·A⁻¹
Elektr qarshiligi	om	ohm	Om	Ω	V/A = kg·m²·s⁻³·A⁻²
Elektr sigʻimi	farad	farad	F		Kl/V = kg⁻¹·m⁻²·s⁴·A²
Magnit oqimi	veber	weber	Vb	Wb	kg·m²·s⁻²·A⁻¹
Magnit induktivligi	tesla	tesla	T		Vb/m² = kg·s⁻²·A⁻¹
Induktivlik	genri	henry	Gn	H	kg·m²·s⁻²·A⁻²
Elektr o'tkazuvchanlik	simens	siemens	Sm		Om⁻¹ = kg⁻¹·m⁻²·s³A²
Radioaktivlik	bekkerel	becquerel	Bk	Bq	s⁻¹
Kuchaytirilgan doza ionlashgan nurlanish	grey	gray	Gr	Gy	J/kg = m²/s²
Samarali doza ionlashgan nurlanish	zivert	sievert	Zv	Sv	J/kg = m²/s²
Katalizator shiddati	katal	katal	kat		mol·s⁻¹

SI ga kirmaydigan oʻlchov birliklari

SI ga kirmaydigan baʼzi bir oʻlchov birliklari, Oʻlchashlar bosh konferentsiyasi qarori bilan „SI bilan birgalikda qoʻllanishi mumkin“.

Oʻlchov birliklari	Xalqaro nomlanishi	Belgilanishi		SI oʻlchov birliklarida
Oʻlchov birliklari	Xalqaro nomlanishi	oʻzbekcha	xalqaro	SI oʻlchov birliklarida
daqiqa	minute	min	min	60 s
soat	hour	soat	h	60 min = 3600 s
sutka	day	sut	d	24 soat = 86 400 s
gradus	degree	°	°	(π/180) rad
burchak minuti	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
burchak sekundi	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
litr	litre (liter)	L	l, L	1/1000 m³
Tonna	tonne	t	t	1000 kg
neper	neper	Np	Np
bel	bel	B	B
elektronvolt	electronvolt	eV	eV	≈1,60217733 $\cdot$ 10⁻¹⁹ J
massaning atom birligi	unified atomic mass unit	a. e. m.	u	≈1,6605402 $\cdot$ 10⁻²⁷ kg
astronomik birlik	astronomical unit	a. birl.	ua	≈1,49597870691 $\cdot$ 10¹¹ m
dengiz mili	nautical mile	mil		1852 m (aniq)
uzel	knot	uz		1 soatda bosib oʻtilgan 1 dengiz mili = (1852/3600) m/s
ar	are	a	a	10² m²
gektar	hectare	ga	ha	10⁴ m²
bar	bar	bar	bar	10⁵ Pa
angstrem	ångström	Å	Å	10⁻¹⁰ m
barn	barn	b	b	10⁻²⁸ m²

Havolalar

SI brochure Xalqaro oʻlchovlar va ogʻirliklar byurosining saytida SIning tavsifi.
GOST 8.417-2002. (Wayback Machine saytida 2013-08-05 sanasida arxivlangan)
Bir birlikdan boshqasiga oʻtuvchi kalkulyatorlar toʻplami.

Manbalar

↑ Po istoricheskim prichinam, nazvanie „kilogramm“ uje soderjit desyatichnuyu pristavku „kilo“, poetomu kratnie i dolnie edinitsi obrazuyut, prisoedinyaya standartnie приставки СИ k naimenovaniyu ili oboznacheniyu edinitsi izmereniya „грамм“ (kotoraya v SI sama yavlyaetsya dolnoy: 1 g = 10⁻³ kg).

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Po istoricheskim prichinam, nazvanie „kilogramm“ uje soderjit desyatichnuyu pristavku „kilo“, poetomu kratnie i dolnie edinitsi obrazuyut, prisoedinyaya standartnie приставки СИ k naimenovaniyu ili oboznacheniyu edinitsi izmereniya „грамм“ (kotoraya v SI sama yavlyaetsya dolnoy: 1 g = 10⁻³ kg).

[1]