Samarqand Kufiy Qur'oni
Qur’on Usmon yoki Samarqand Kufiy Qur’oni Qur’onning bugungi kungacha saqlanib qolgan eng qadimgi qoʻlyozmasi boʻlib, u uchinchi xalifa — Usmonning qoni bilan yozilgan. Toshkentda Hazrati Imom ansambli tarkibiga kiruvchi Moʻyi Muborak madrasasida saqlanadi[1]. Islom dunyosi tarixidagi eng qadimiy qoʻlyozma qur’on hisoblanadi. Ushbu Samarqand Kufiy Qur’oni bir necha bor Rossiya imperiyasining bir qancha muzeylariga olib ketilgan soʻngra, mahalliy aholi va Oʻrta Osiyolik musulmon idoralar talabiga binoan yana asl joyiga qaytarilgan.
| Samarqand Kufiy Qur'oni | |
|---|---|
 | |
| Joylashuvi | Madrasa Mo'yi Muborak, Toshkent |
Tarixi
tahrirQur’onning standart matni Muhammadning kuyovi, uchinchi xalifa Usmon davrida ishlab chiqilgan deb ishoniladi. Qur’onning dastlabki besh nusxasi xalifalikning asosiy shaharlariga yuborilgan[2] oltinchi nusxasi esa xalifada saqlangan. Usmonning vorisi, toʻrtinchi xalifa Ali bu qoʻlyozmani Madinadan oʻzining yangi poytaxti Kufaga olib ketgan deb ishoniladi. XV asrda Tamerlanning bosqiniga qadar u yerda qoldi. Usmon Qur’oni Samarqandga qanday yetib kelgani haqida koʻplab farazlar taxminlar mavjud. taxminlarga koʻra, 1402-yilda Temur Angora yaqinida Usmonli sultoni Boyazitni magʻlub etganida, vataniga qaytib kelganida, qoʻmondonning yoʻli Iroqning Basra shahridan oʻtgan. Usmon alayhissalomning Qur’oni qayerdan olib ketilgan va Temur imperiyasining poytaxti Samarqandga keltirilgan. U yerda uzoq vaqt madrasada saqlangan.
(N. N. Karazin , Davlat rus muzeyi)
Aleksandr II davrida Rossiya imperiyasi Buxoro amirligiga qarshi jangovar harakatlarni boshladi. 1868-yil may oyida general fon Kaufman boshchiligidagi rus qoʻshinlari Samarqandni egalladi. Bu vaqtga kelib Usmon Qur’oni XV asrda yashagan soʻfiylik tariqatining shayxi Xoja Ahror masjidida saqlanardi. Qur’onni koʻrishni istagan ziyoratchilar faol tashrif buyurishdi va shunigdek katta bayramlarda kitob masjiddan olib chiqilib, xalqqa koʻrsatildi.
Samarqand Zarafshon okrugi tarkibiga kirgan (1867-yildan Turkiston viloyatining Samarqand viloyati). Tuman boshligʻi, general-mayor A.Q.Abramov boshqa narsalar qatori eski va nodir Qur’on nusxasiga ham qiziqib qoldi. U podpolkovnik Serovga „ilm-fan uchun qadrli qadimiylik qoʻldan sirgʻalib ketmasligi uchun chora koʻrishni“ buyurdi. Natijada Samarqand domlalari tomonidan 500 qoʻqonlik (100 rubl) mukofot evaziga qirol maʼmuriyatiga Qur’on topshirilib, Toshkentga Turkiston oʻlkasi general-gubernatori fon Kaufmanga yuboriladi. 1869-yil 5-noyabrda uni Samarqanddan Peterburgga Xalq taʼlimi vaziri nomiga yozgan xati bilan yuboradi[3]. Maktubga ikki samarqandlik ulamoning soʻzlaridan tuzilgan Qur’onning kelib chiqishi haqidagi eslatma ham ilova qilingan[4]. Shu bilan birga, fon Kaufmann qoʻlyozmani Yangi va Eski Ahdning eng qadimgi nusxalari joylashgan Imperator jamoat kutubxonasiga sovgʻa qilishni xohladi. Samarqanddagi Bibixonim madrasasi vayron boʻlgan masjid oʻrtasida (mehrob roʻparasida) Temur davridan qolgan ulkan stend koʻplab yozuvlar bilan bezatilgan edi. Stendni Sankt-Peterburgga tashish gʻoyasi uning juda katta vazni tufayli tark etildi. Ularning nusxalari hozirda Rossiya Fanlar akademiyasining Moddiy madaniyat tarixi instituti (Sankt-Peterburg) arxivida saqlanmoqda.
Usmon Qur’oni kutubxonaning qoʻlyozma boʻlimida saqlangan boʻlib, u yerda 1891-yilda sharqshunos olim A.F.Shebunin (1867—1937) tomonidan oʻrganilgan, tavsiflangan va sanasi berilgan[3].
Rossiyada ikki marta inqilob va hokimiyat almashgandan soʻng, 1917-yil 14-dekabrda Petrograd milliy okrugining viloyat musulmonlar qurultoyi Milliy ishlar boʻyicha xalq komissarligiga muqaddas yodgorlikni, yaʼni Milliy parlamentni musulmonlarga qaytarish iltimosi bilan murojaat qildi. Ufa shahrida joylashgan Ichki Rossiya va Sibir musulmonlari. RSFSR Xalq Komissarlari Kengashining 19-dekabrdagi qarori asosida uning raisi Vladimir Ulyanov (Lenin) tomonidan imzolangan Usmon Qur’oni Petrograd milliy okrugi viloyat musulmonlari qurultoyiga topshirildi[5] va 1918-yil boshida Qur’on Butunrossiya musulmonlar kengashiga topshirildi va Ufaga koʻchirildi. Qoʻlyozmaning musulmonlarga topshirilishi ramziy ishora edi. Bu „inqilobiy loyiha“da ishtirok etish evaziga hokimiyatning bir qismini topshirish haqida edi.
Biroq 1923-yilda Turkiston Respublikasining iltimosiga binoan (Toshkent va Jizzax ulamolarining murojaatiga binoan) Sovet hukumati Qur’onni Toshkentga yuborishga qaror qildi. 1923-yil iyun oyida Ufada musulmon ruhoniylarining qurultoyi boʻlib oʻtdi va uning mavzularidan biri „Turkiston Respublikasining iltimosiga binoan Qurʼoni Karim Usmonni Turkiston musulmonlariga topshirish“[6][7] edi. Komissiya tuzilib, uning tarkibiga Toshkent, Astraxan va Moskvadan kelgan muftiy va diniy idoralar aʼzolari kiritilgan. Komissiya raisi etib Riza Faxretdinov tayinlandi. Yetkazib berishda sharqshunos olim Aleksandr Shmidt ham ishtirok etdi. 1923-yil avgust oyida Usmon Qur’oni maxsus vagonda Toshkentga olib ketilib, u yerda koʻchirilishi rasmiylashtiriladi. Komissiya aʼzolari Turkiston Respublikasining bir qancha shaharlarida boʻlib, mahalliy ulamolar bilan uchrashdi. Ufaga qaytgach, Faxretdinov „Usmonning Qur’onini qaytarish masalasida Samarqandga sayohat haqida“ insho yozadi[8].
Keyin Usmonning Qur’oni Samarqandga koʻchirilib, u yerda Xoja Ahror masjidida joylashgan[3].
1941-yildan Toshkentdagi Oʻzbekiston xalqlari tarixi muzeyi uning saqlanadigan joyiga aylandi.
1989-yil 14—15 martda Toshkentda Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlarining IV Qurultoyi boʻlib oʻtdi. Oʻzbekiston 1991—yilda mustaqillikka erishgach, SADUM nomi Oʻzbekiston musulmonlari idorasi deb oʻzgartirildi va bu tashkilot Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari boʻyicha qoʻmita tomonidan boshqariladi. 1990-yillar boshida Islom Karimov bu yodgorlikni Xast Imom maydonida muftiyga sovgʻa qilgan edi. Qur’on Barakxon madrasasida joylashgan idora kutubxonasi binosiga qoʻyildi.
1997-yilda YUNESKO Usmon Qur’oni karimni Jahon xotirasi reyestriga kiritdi[9], Toshkent shahridagi Hazrati Imom ansambli tarkibiga kiruvchi Moʻyi-Muborak madrasasida Qur’oni Karimning bizgacha yetib kelgan yagona asl qoʻlyozma nusxasi saqlanmoqda, buni YUNESKO xalqaro tashkiloti tomonidan[1] 2000-yil 28-avgustda berilgan sertifikat tasdiqlaydi[1].
Tavsif
tahrirUsmon Qur’oni allaqachon diakritik belgilarga ega, ammo keyingi arab yozuvida qabul qilingan boshqa ustki va pastki yozuvlar hali mavjud emas. Bu esa uni VIII asrning birinchi choragiga, yaʼni Usmon oʻldirilishidan yarim asr oʻtganiga toʻgʻri keladi.
Qon izlari
tahrirQon izlari Qur’onning eng qadimgi uchta nusxasida ham mavjud boʻlib, ular odatda Usmon shaxsi bilan bogʻliq deb hiaoblanadi. Qoʻlyozmani oʻrgangan arabshunoslar qon izlarini keyingi soxtalik deb hisoblashadi: "Balki uzoq vaqt oldin hozirgidan kamroq qon boʻlgan. Qon deyarli barcha ildizlarda topilgan. Ammo u qoʻshni choyshablarning har biriga mukammal nosimmetrik tarzda tarqalgan.
1905-yil faksimil
tahrir1905-yilda Sankt-Peterburgda arab sharqshunosi S.I.Pisarev Sankt-Peterburg arxeologiya instituti koʻmagida qoʻlyozma chizmasidan faksimile chop etish uchun tayyorladi. Nashr cheklangan nashrda chiqdi — atigi 50 nusxada chop etildi. Ulardan Pisarev 25 tasini sotgan, 5 nusxasi qirollikka taqdim etilgan.
50 nusxadan hozirgi kungacha faqat bir nechtasi saqlanib qolgan. Toʻrt nusxasi Sankt-Peterburgdagi Din tarixi davlat muzeyida[10], bittasi — Sankt-Peterburg sobori masjidining idorasida saqlanadi. Shuningdek, faksimile Rossiya musulmonlari markaziy diniy boshqarmasida[11], AQShning Kolumbiya universiteti kutubxonasida, Birlashgan Arab amirliklarning Sharja shahridagi Islom sivilizatsiyasi muzeyida[12] saqlanadi. Bir nusxasi Toshkentdagi Temuriylar tarixi davlat muzeyida[13] saqlanib kelinmoqda. Ushbu asar butun musulmon ahli uchun katta bir muhim tarixiy asar qoʻlyozma sifatida tan olingan. Hozirgi kunda ham ushbu Samarqand Kufiy Qur’oni ustida tarixiy izlanuvchilar ish olib borib uning tarixi, yozilishi haqida maʼlumotlar tahlil qilinmoqda. Samarqand Kufiy Qur’onini koʻrish uchun ham uzoq davlatlardan ziyoratchilar keladi.
Hujjatli film
tahrir2003-yilda Rossiyada 52 daqiqalik „Qur’on izlab Usmon“ hujjatli filmi yaratildi. Suratga olish ishlari Oʻzbekistonda, yoʻqolgan togʻli qishloqlarda olib borildi, u yerda bugungi kungacha eng qimmatli musulmon yodgorliklari saqlangan, ular orasidan ushbu qoʻlyozmaning eng muhim parchalari moʻjizaviy tarzda topilgan[14].
Mahalliy qadimgi odamlar, jumladan, oʻz tillarini saqlab qolgan asl arablar tadqiqotchilarga u bilan bogʻliq qadimiy afsonalari mavjud.. Roʻyxat qismlarga boʻlingan holda sotilgan, u KGB tomonidan musodara qilingan.
Film E. A. Rezvanning "Qur’on Usmon" (Katta-Langar, Sankt-Peterburg, Buxoro, Toshkent) monografiyasi (Sankt-Peterburg, 2004) nashr etilishi bilan bir vaqtda chiqarildi.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Комплекс «Хазрати Имам»“. Мой город. 2019-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-mart.
- ↑ Ensiklopediya islama[sayt ishlamaydi]
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Gogoberidze G. M. Koran Osmana // Islamskiy tolkoviy slovar. Rostov-na-Donu, 2009, s. 123-124.
- ↑ Zapiski Vostochnago otdѣlenіya Imperatorskago russkogo arxeologicheskogo obщestva — Tom 6 — Stranitsa 69
- ↑ „О выдаче Краевому мусульманскому съезду «Священного Корана Османа»“. 2015-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 18-sentyabr.
- ↑ „Российские мусульмане объединяются: съезд 1923 года. Айдар Хабутдинов 6.08.2008“. 2016-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 27-oktyabr.
- ↑ „Мусульманские съезды“. 2016-yil 6-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 27-oktyabr.
- ↑ „Ризаитдин Фахретдинов. «Асар», или следы ушедших. Сергей Синенко 5.06.2012“. 2016-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 27-oktyabr.
- ↑ „Holy Koran Mushaf of Othman“ (en). UNESCO. 2012-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 20-dekabr.
- ↑ „Государственный музей истории религии. Коран Османа“. 2013-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-yanvar.
- ↑ KORAN[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
- ↑ „Sharjah Museum of Islamic Civilization“. 2013-yil 1-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-yanvar.
- ↑ „Ансамбль Хазрет Имам“. 2013-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-yanvar.
- ↑ „В поисках Корана Османа. 2003“. 2021-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 1-dekabr.
Adabiyot
tahrir- A.F.Shebunin, „Sankt-Peterburg jamoat kutubxonasining Kufiy Qur’oni“ // Rossiya arxeologiya jamiyatining Sharqiy boʻlimining eslatmalari. SPb., 1891, v. 6, p. 89-133.
- E. A. Rezvan. Qur’oni Karim Usmonning sargardonlari // „Dunyo boʻylab“ jurnali № 08, 2002-yil.
- Umid qilamanki Kevorkova. „Dunyodagi eng qadimgi Qur’on Rossiyada“ E. Rezvan bilan suhbat // „Gazeta“, 06.10.2005 y.
- {{{заглавие}}}.