Vozrojdeniye
Vozrojdeniye – yana bir nomi Uygʻonish oroli[1] Orol dengizining markaziy qismidagi orol. Qoraqalpogʻiston Respublikasi hududida. 1961-yilga qadar maydoni 216 km² boʻlgan. Bu orol Orol-7 yoki Kantubek biokimyoviy poligoni joylashgani bilan mashhur. Eng baland joyi 56 m. Yer yuzasi tekislik boʻlib, qum va qumoqlardan tarkib toptan. Doʻig qumlar uchraydi. Doimiy oqar suv yoʻq, daraxt oʻsmaydi. Choʻl va chala choʻl oʻsimliklaridan yulgʻun, shoʻra, oqbosh, qoʻshbarg, yantoq kabilar qumli, oʻtloqi-taqir va shoʻrxok yerlarda tarqalgan. 1961-yildan Orol dengizi sathining muttasil pasayib borishi natijasida Uygʻonish orolining maydoni ayniqsa shimoli-gʻarb va janubi-gʻarb tomon kengaydi. Yangi vujudga kelgan quruqlik asosan qumlikdan iborat boʻlib, nihoyatda shoʻr. Bu yerda siyrak holda bir yillik shoʻralar (qora shoʻra va qizil shoʻra), goho yulgʻun va qorabaroq uchraydi. Vozrojdeniyeda aholi yashamaydi.
 | |
| Geografiya | |
|---|---|
| Maydoni | 216 va 550 km2 |
| Dengiz sathidan balandligi | 38 m. |
| Ma'muriyat | |
| Davlat | Oʻzbekiston va Qozogʻiston |
| Mintaqa | Qoraqalpogʻiston |
| Demografiya | |
| Aholisi | 0 |
| Qo'shimcha ma'lumot | |
Uygʻonish orolida Orol-7 yoki Kantubek shahri joylashgan boʻl, biologik qurollar uchun labaratoriya joylashgan.
2008-yilda yarimorolning Oʻzbekiston qismida geologik qidiruv ishlari (neft va gaz konlarini qidirish) amalga oshirildi. Pudratchi „PetroAlliance“ kompaniyasi, buyurtmachi Oʻzbekiston hukumati hisoblanadi.
Orol dengizi sayozlashib, orolning hajmi kattalashib bormoqda. Bundan tashqari, Oʻzbekiston tomonidagi Vozrojdeniye oroli 2001-yilda sayoz suv orqali materik bilan bogʻlangan va uni allaqachon yarim orol deb atash mumkin edi. Qurgʻoqchil yillarda (masalan, 2014-yil) Sharqiy Orol butunlay qurigan, shunga mos ravishda Uygʻonish davrining sharqiy chegarasi xaritadan butunlay oʻchirilgan va sobiq orol Orolqum tarkibiga kirgan.
Geografiyasi
tahrirVozrojdeniye bir paytlar kichik orol boʻlgan. 19-asrda uning maydoni atigi 200 kvadrat kilometrdan iborat edi[2]. Biroq, 1960-yillarda Sovet Ittifoqi qishloq xoʻjaligi loyihalari uchun Orol dengiziga quyiluvchi daryolarni toʻsib qoʻygani sababli Orol dengizi quriy boshlaydi va orol kattalasha boradi[3]. Orol dengizining qisqarishi vaqt oʻtishi bilan tezlashdi. Natijada qisqa vaqt ichida Vozrojdeniye dunyodagi ikkinchi eng katta chuchuk suv oroliga aylandi. 2001-yilda maydoni 2300 km² ni tashkil etdi[4]. Janubiy Orol dengizi qurib qolgandan keyin hudud yarim orolga aylanib, orol quruqlikka qoʻshildi[5]. 2008-yilda Janubi-Sharqiy Orol dengizi butunlay qurigach, 2014-yilga kelib Vozrojdeniye Orolqum choʻlidagi yerning bir qismiga aylandi.
Tarixi
tahrirVozrojdeniye oroli qoʻshni orollar singari XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida Orol dengizi sathi pasayib ketganidan keyin paydo boʻlgan. Orol 1848-yilda leytenant Aleksey Butakov ekspeditsiyasi tomonidan kashf etilgan va „Shoh Nikolay I nomidagi orol“ deb nomlangan[6][7]. Orol yaqin atrofida Konstantin va Naslednik orollari joylashgan. Butun arxipelag Shoh orollari deb atalgan[8].
Sovet davrida orol nomi Vozrojdeniye oroli nomiga oʻzgartirilgan[7].
Orol baliq ovlash va ov qilish uchun ideal boʻlgan. Saygʻoqlarning (dasht antilopalari) katta podalari buta bilan qoplangan 216 km² maydonda oʻtlashgan va ikkita buxtasida baliq va suv qushlari bilan boʻlgan.
Bu yer roppa-rosa yuz yil davomida, 1948-yilning oxirigacha, harbiy biokimyoviy sinov maydonchasi qurilishi munosabati bilan tinch aholi oroldan quvib chiqarilgunga qadar yaxshi joy boʻlgandi. Shunda beri orol ovchilari va baliqchilar uchun kirish imkonsiz boʻlib qolgan joyga aylandi[7].
1924—1926-yillarda Vozrojdeniye orolida mintaqaviy maxsus foydalanishga moʻljallangan izolyator joylashgan. Aholi bir necha oilaga qisqaravergan. 1948-yil oxirida orolda joylashgan baliq zavodi yopiladi va uning oʻrniga harbiy qism tashkil qilinadi[7].
1960-yillarning boshlarida maydoni 216 km² boʻlgan orol dastlab Orol dengizi sathining pasayishi bilan keskin koʻtarilib, yarim orolga aylanadi, 2009-yilda orol materik bilan toʻliq birlashgan[7].
Hozirning paytda Vozrojdeniyega yaqin joyda, Shag‘ala massivida quduqlar qazilib yashil oazis barpo qilinmoqda[9].
Biokimyoviy sinov maydonchasi
tahrir1942-yildan 1992-yilgacha orolda „Barxan“ nomli harbiy biokimyoviy sinov maydonchasi faoliyat olib borgan. Rasmiy nomi: 52-dala tadqiqot laboratoriyasi (PNIL-52). Orolda biokimyoviy poligon qurish rejasi 1930-yillarda paydo boʻlgan, lekin Ikkinchi jahon urushi buni tezlashtirgan. Fashistlar qoʻliga tushishidan qoʻrqqan Sovetlar Tver viloyati Serogar koʻlidagi Gorodoml orolida joylashgan biologik labaratoriyani avval Saratov viloyatiga, keyinchalik Uygʻonish oroliga shoshilinch koʻchirilgan. Shoshilinch koʻchirish sabab orol hali insonlari yashashi uchun toʻliq tayyor boʻlmagan. 1954-yildan aholi (harbiylar, hodimlar va ularning oila aʼzolari) uchun binolar qurilishni boshlagan. 1949-yil oxiriga kelib, orolda harbiy transport samolyotlarini qabul qilish imkonini beruvchi uchish-qoʻnish yoʻlagi qurildi. Undan bir necha kilometr narida Kantubek qishlogʻi boʻlib, u ikki-uch qavatli kazarmalar va harbiy xizmatchilarning oilalari uchun turar-joy binolaridan iborat edi. Shtab binosi qishloq markazida joylashgan edi. Chetda maxsus harbiy va avtomobil texnikasi parklari ham mavjud boʻlgan. Qishloqdan bir necha kilometr uzoqlikda laboratoriya binosi qurilgan. Atrofda bir nechta kazarma tipidagi binolar mavjud. Yaqin atrofda poligon va yana bir kuchli elektr stansiyasi boʻlgan[10].
Mikrobiologik (bakteriologik) qurollar orolda ellik yil davomida eksperimental hayvonlarda (itlar, maymunlar, kalamushlar, otlar, qoʻylar) sinovdan oʻtkazilgan. Biologik tekshirish uchun dori naʼmunalari orolga SSSRning barcha harbiy biokimyoviy laboratoriyalaridan (Stepnogorsk, Kirov, Sverdlovsk-19, Omutninsk, Zagorsk, Obolensk) yetkazib berilgan.
Geografik jihatdan Barxon poligoni orolning Oʻzbekiston qismida (Qoraqalpogʻiston Respublikasining Moʻynoq viloyati) joylashgan boʻlsa-da, aslida uning faoliyati Qozogʻiston tomonidan amalga oshirilgan. Qiziloʻrda viloyatining Aralsk shahrida, Orol dengizi temir yoʻl vokzali yonida Aralsk-5 („Ural“) nomli harbiy shaharcha mavjud boʻlib, u yerda harbiy xizmatchilar va ularning oilalari uchun turar-joy binolaridan tashqari, poligonga texnik xizmat koʻrsatish polki (25484-harbiy qism) joylashgan. Polk tarkibiga motor batalyoni, Aralsk-5 shaharchasining xavfsizlik va ekspluatatsiya kompaniyasi kiradi.
1971-yilda orolda tasodifiy boriola virusi (chechak qoʻzgʻatuvchisi) 10 kishiga yuqqan, ulardan uchtasi vafot etgan[11].
Qayta qurish siyosati boshlanganidan keyin shahardan xabar topgan AQSh SSSRni „Biologik qurollar toʻgʻrisidagi konvensiya“ni buzishda, Kuydirgi kasalligi qoʻzgʻatuvchilarink ishlab chiqishda ayblaydi. 1988-yilda „The New York Times“ gazetasining yozishicha, SSSRda toʻplangan tonnalab kuydirgini yirik xalqaro janjalning oldini olish uchun yoʻq qilish kerak edi.
1990-yillarda orol xavfi haqidagi soʻz sovet defektatorlari, jumladan, Sovet Ittifoqining bioqurollar dasturining sobiq rahbari Ken Alibek tomonidan tarqaldi. Olingan hujjatlarga koʻra, kuydirgi sporalari va bubonli vabo tayoqchalari qurolga aylantirilgan va majmuada saqlangan. Olim va majmua xodimlari istiqomat qilgan oroldagi asosiy shahar Kantubek deb atalgan. U ijtimoiy klub, stadion, bir nechta maktab va doʻkonlardan iborat oddiy infratuzilmani oʻz ichiga olgan[1]. Noyob „Barxan“ aerodromi Kantubek yaqinida joylashgan edi. Bu Sovet Ittifoqidagi toʻrtta uchish-qoʻnish yoʻlagi boʻlgan yagona aerodrom edi. Orolda ob-havo tez-tez oʻzgarib turardi. Shuning uchun samolyotlar oʻsha paytdagi ob-havo va shamol yoʻnalishiga qarab toʻrtta uchish-qoʻnish yoʻlagidan biriga qoʻngan[1].
Sovet harbiy hokimiyati 1991-yil noyabr oyida SSSR Mudofaa vazirligining Zagorskdagi Virusologiya markazida Aralsk-7 taqdirini muhokama qilish uchun yigʻilish oʻtkazdi. Bu yerda orolda eksperimental ishlarni toʻxtatish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. 1992-yilda Rossiya prezidenti Boris Yeltsin poligonni yopish toʻgʻrisida farmon chiqaradi. Sverdlovsk yaqinidagi harbiy korxona mutaxassislari alohida sir saqlagan holda, kuydirgi qoʻzgʻatuvchisini zanglamaydigan poʻlatdan yasalgan maxsus idishlarga solib, oqartiruvchi bilan toʻldirishdi. Keyin yuk yigirma toʻrtta vagonga joylashtiriladi. Rossiya va Qozogʻiston hududlaridan oʻtib, Aralskga olib borilgan. 1992-yil oktyabr-noyabr oylarida harbiy kontingent (oʻz oilalari bilan birga) Rossiyaga (Kirovga) koʻchiriladi, biologik laboratoriya demontaj qilinadi, hujjatlar va jihozlarning bir qismi olib ketiladi, qolganlari orolda qoldirilgan[6].
Vozrojdeniye orolida yashovchi barcha odamlar bir necha hafta ichida evakuatsiya qilinadi; fuqarolik va harbiy infratuzilma tark etildi, Kantubek esa sharpa shaharga aylandi[12]. Biologik qurollarni saqlaydigan koʻplab konteynerlar toʻgʻri saqlanmagan yoki yoʻq qilinmagan. Soʻnggi oʻn yil ichida bu idishlarning ichidagi koʻplab suyuqliklar sizib chiqqan.
1995-yilda Qozogʻiston va Oʻzbekiston davlatlari taklifiga binoan AQShdan olimlar va harbiylar Kantubek shahriga tashrif buyuradi. Kuchli dezinfeksiyalashga qaramay ular kuydirgi kasalini qoʻzgʻatuvchi Bacillus anthracis batsillalari butunlay oʻlmagani, hali ham xavfli ekani toʻgʻrisida xulosa beradi[13].
2002-yilda orolga yana bir guruh Pentagon mutaxassislari[14], shuningdek, koʻplab ilmiy ekspeditsiyalar tashrif buyurishgan. Oʻzbekiston koʻmagida Amerika Qoʻshma Shtatlari tomonidan tashkil etilgan va moliyalashtirilgan loyiha orqali oʻnta kuydirgi koʻmilgan joy zararsizlantirilgan[15].
Galereya
tahrir-
Vozrojdeniye orolining qirgʻoq bilan tutashishi, 2000 – 2001 y. -
1960-yildan 2010-yilgacha Orol dengizi sathining pasayishi
Adabiyotlar
tahrir- OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Bakteriologik laboratoriya va kimyoviy poligon. Oroldagi arvoh-shahar - Kantubek yoxud Orol-7“.
- ↑ „Аральск-7 — закрытый город-призрак, где испытывали биологическое оружие“. BIGPICTURE.RU. Qaraldi: 2015-yil 13-dekabr.
- ↑ Michael Wines.. „Grand Soviet Scheme for Sharing Water in Central Asia Is Foundering“. The New York Times (2002-yil 9-dekabr). Qaraldi: 2012-yil 29-oktyabr.
- ↑ „Islands of the World: Largest Lake Islands“. World Atlas. Qaraldi: 2019-yil 3-iyun.
- ↑ NASA Visible Earth – „Rebirth“ Island Joins the Mainland (Wayback Machine saytida 2010-05-28 sanasida arxivlangan)
- ↑ 6,0 6,1 „Покинутый советский остров-полигон, на котором захоронено биологическое оружие“.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 „Аральское море“ (2018-yil 12-dekabr).
- ↑ Karta zemel Orenburgskogo, Uralskogo i Bashkirskogo kazachix voysk. Iz Atlasa zemlyam irregulyarnix voysk 1858 goda
- ↑ „Dunyodagi eng maxfiy hududlardan biri — Orol dengizining qoq markazidagi Vozrojdeniye oroli qayta uyg‘onadimi?“ (2019-yil 9-iyun). Qaraldi: 2023-yil 31-oktyabr.
- ↑ „Остров Возрождения: правда и домыслы об Аральском Полигоне“ (ru). 2018-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 31-avgust.
- ↑ „OP#09: The 1971 Smallpox Epidemic in Aralsk, Kazakhstan, and the Soviet Biological Warfare Program“ (en-US). James Martin Center for Nonproliferation Studies (2002-yil 4-iyun). Qaraldi: 2021-yil 18-may.
- ↑ „Аральск-7 — закрытый город-призрак, где испытывали биологическое оружие“. BIGPICTURE.RU. Qaraldi: 2015-yil 13-dekabr.
- ↑ „Bakteriologik laboratoriya va kimyoviy poligon. Oroldagi arvoh-shahar - Kantubek yoxud Orol-7“ (oʻzbekcha). kun.uz (2023-yil 18-iyun). Qaraldi: 31-oktabr 2023-yil.
- ↑ Марк Синнот. „Как высушить море за полвека: трагическая история Арала“. National Geographic (2015-yil 1-iyun). 2015-yil 12-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 22-sentyabr.
- ↑ Powell, Bill. „Are We Safe Yet? For all the warnings, there hasn't been another attack. But the hard work of enhancing homeland security has only just begun. Here's what we need to do“. CNN (2002-yil 16-sentyabr).
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |