Vikipediya

Yovvoyi chilonjiyda

Haqiqiy Zizifus lotincha: Zízíphus jujúba)[1] yoki oddiy Unabi[2] yoki Xitoy jiydasi[3] yoki Xitoy xurmosi[3] — bu meva Chilonjiydadoshlar (Rhamnaceae) oilasiga mansub Zizifus turkumiga kiruvchi oʻsimlik turi sanaladi.  

Yovvoyi chilonjiyda

O'simlikning umumiy ko'rinishi
Tip: Gullar
Sinf: Dikot
Oila: O‘simliklar
Sinonimlari
matnga qarang

Kelib chiqish tarixi

tahrir

Bu nom yunoncha ziziphon dan kelib chiqqan boʻlib, u forschada zizafun, bu har qanday yeyish mumkin boʻlgan mevaning mashhur atamasi; jujuba — lotincha, fransuzcha — jujube jiyda mevasining nomi.  

Ruscha nomlanish sinonimlari: xitoycha xurmo, „fransuzcha koʻkraksimon meva“.  

Botanik tavsifi

tahrir
 
Fransisko Manuyel Blankoning „Flora de Filipinas“ asaridan botanika illyustrasiyasi, 1880—1883-yillarda (dlya foto)

Boʻyi 12 m gacha Barglari choʻziq tuxumsimon, uch tomirli, chetlari tishsimon oʻyilgan. Gullari mayda, yashilroq, oʻtkir hidli.

Boʻyi 10-15 m gacha yetadigan tarvaqaylagan, mevasiz shoxlarida barglari ikki qator joylashgan, yonbargchalari yirik tikanlardan iborat daraxt.

Barglari choʻziq tuxumsimon, uch tomirli, chetlari tishsimon oʻyilgan.

Gullari mayda, yashil-oq, gullash va meva berish davri iyun — oktyabr oylariga toʻgʻri keladi.

Mevalari — mayda yumaloq yoki tuxumsimon, goʻshtli, silliq; avval ular och sariq, keyin qizgʻish-jigarrang. Bu juda shirin, mazali va toʻyimli meva daraxtining danagi ham suvli boʻladi.

Tarqatishi va ekologiyasi

tahrir

Ushbu meva qadimgi davrlarda yetishtiriladi va Janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, janubiy Yevropada (Oʻrta er dengizi), Yaponiyada va Avstraliyada keng tarqalgan. Kavkaz va Oʻrta Osiyoda uchraydi[4][5]. Togʻ va adirlarning quyoshli quruq yon bagʻirlarida oʻsadi[6]. 400 ga yaqin turlari mavjud.  

Qurgʻoqchilik va sovuqqa chidamli, ildiz kurtaklari bilan koʻpaytiriladi. Gullash davrida nozik, ammo kuchli asal hidi seziladi. Asalarilar undan asal olishda foydalanishadi[6].

Kimyoviy tarkibi

tahrir

Meva

tahrir

askorbin kislotasi, oqsillar, shakar, kislotalarga boy. Zizyphus mauritiana mevasida vitaminlar (A vitamini, B vitamini, vitamin C, b-karotin), aminokislotalar, mikroelementlar, yogʻlar, organik kislotalar (malonik, tartarik va boshqalar), sterollar, kumarinlar, flavonoidlar (kaempferol, mirsetin) mavjud. va boshqalar), triterpenlar va triterpen glikozidlari (oleanolik kislota, ursolat kislotasi, betulin, betulin kislotasi, jujube saponinlari: 1, 2, 3; jujuboside B), izokinolin alkaloidlari (stefarin, azimiloban).

urugʻlar

tahrir
  • jubozid A
  • juuboside B
  • jubozid aglikon — juyubogenin
  • spinozid;
  • shakar (glyukoza, arabinoza, ramnoz, ksiloza va boshqalar).

Barglari va ularning taʼm kurtaklariga taʼsiri

tahrir
 
Zizipinning molekula formulasi (peptid alkaloidi)[7][8][9]

Barglari taʼmni oʻzgartiruvchi moddalarni oʻz ichiga oladi (zizifinlar, ginemik kislotalar), chaynash shirin va achchiq taʼmlarni idrok etishni vaqtincha falaj qiladi, natijada baʼzilarida shirin, achchiq va achchiq taʼmlarni sezish qobiliyati yoʻqoladi. vaqt. Shundan soʻng tatib koʻrilgan shakar taʼmsiz deb hisoblanadi. Shu bilan birga, shoʻr, nordon va ogʻriqni his qilish qobiliyati toʻliq saqlanib qoladi. Barglarning bu xususiyati ilgari baʼzi achchiq dorilarni, xususan, xininni bezgakni davolashda tayinlashda ishlatilgan[3][10][11].

Qobiq

tahrir
  • taninlar
  • rutin
  • saponinlar

Ahamiyati va qoʻllanishi

tahrir
 
Mevalar, pishgan yangi va quritilgan mevalar bilan filial

Haqiqiy jiyda shifobaxsh va xushxoʻrligi bilan ajralib turadi.[12][13]

Asal toʻplovchi oʻsimlik. Iyun oyining birinchi yarmidan avgust oyining ikkinchi oʻn kunligigacha gullab, nektar chiqaradi. 1 gektar uzluksiz oʻsishda siz 160 dan 180 kg gacha nektar (200-230 kg asal) olishingiz mumkin. Gullash davrining boshlanishida 100 ta gul 0,03-0,04 ml nektar (48-54 % qand), oʻrtada 0,05-0,06 ml (54-56 %), gullash oxirida 0,03-0,04 ml nektar ajratadi.  1 gektarga 642806 million donagacha gul toʻgʻri keladi[14].

Madaniy navlarning mevalari shakli, rangi, shakar tarkibi miqdori, taʼmi jihatidan juda xilma-xildir. Yemak sifatida yangi pishgani va quritilgani isteʼmol qilinadi.  

Meva, urugʻi, bargi, qobigʻi, ildizlari, yaʼni oʻsimlikning barcha qismlari shifobaxsh giyoh sifatida qoʻllanadi. U Xitoy anʼanaviy tibbiyotida ham foydalaniladi. Ular tinchlantiruvchi, gipotenziv, tetiklashtiruvchi, peshob haydovchi, urugʻlari sedativ, ovqat hazm qilishni yaxshilaydi, ildizlarining qobigʻi diareya (ich ketishga qarshi) uchun ishlatiladi. Shu bilan birga, klinik tadkikotlar nazorati koʻrsatganidek, jiyda mevasi ekstrakti surunkali ich qotishida foydali boʻlishi mumkin. Yana bir klinik kuzatuv jiydaning yangi tugʻilgan chaqaloqlarda gepatitni (sariq kasalligi) oldini oladi. Shuningdek, bu meva gipokampal tuzilmalarning etanoldan kelib chiqqan oksidlanish stressini oldini olishga qodir ekanligi aniqlandi.  

Bu mevadan biologik faol moddalar qoʻshimchasini tayyorlashda ham tibbiyotda keng foydalaniladi.

Taksonomiya

tahrir

Ziziphus jujuba Mill., The Gardeners Dictionary: eighth edition Ziziphus no. 1. 1768.

Sinonimlar

tahrir
  • Paliurus mairei H. Lév.
  • Rhamnus jujuba L.
  • Rhamnus soporifera Lour.
  • Rhamnus zizyphus L.
  • Ziziphus jujuba var. jujuba
  • Ziziphus mauritiana Lam.
  • Ziziphus mauritiana var. deserticola A.Chev.
  • Ziziphus mauritiana var. muratiana (Maire) A.Chev.
  • Ziziphus mauritiana subsp. orthacantha (DC.) A.Chev.
  • Ziziphus mauritiana var. orthacantha (DC.) A.Chev.
  • Ziziphus muratiana Maire
  • Ziziphus nitida Roxb.
  • Ziziphus orthacantha DC.
  • Ziziphus poiretii G.Don nom. illeg.
  • Ziziphus rotundata DC.
  • Ziziphus sativa Gaertn.
  • Ziziphus sinensis Lam.
  • Ziziphus soporifera (Lour.) Stokes
  • Ziziphus tomentosa Poir.
  • Ziziphus trinervia Roth nom. illeg.
  • Ziziphus vulgaris Lam.
  • Ziziphus zizyphus (L.) H.Karst.

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Гиляров 1986.
  2. ↑ Novikov A. L. Opredelitel derevev i kustarnikov v bezlistnom sostoyanii / Izd. 2-e. ispr. i dop. // Minsk: Visshaya shkola, 1965. — 408 s., il. (S. 46, 317).
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Вульф 1969.
  4. ↑ Sad i ogorod // Народный комиссариат земледелия РСФСР, Наркомзем СССР, Министерство земледелия СССР, Министерство сельского хозяйства СССР. 1956 g. (S. 63-64).
  5. ↑ Sadovodstvo i vinogradarstvo / Unabi v Azerbaydjane // Комитет Российской Федерации по пищевой и перерабатывающей промышленности. Государственный агропромышленный комитет СССР. M: Агропромиздат, 1992 g. (S. 19-20).
  6. ↑ 6,0 6,1 Булгакова 1966.
  7. ↑ Plemenkov V. V. Vvedenie v ximiyu prirodnix soedineniy // Kazan, 2001. — 374 s. ISBN 5-87898-176-9. S. 242—244.
  8. ↑ Химическая энциклопедия / V 5 tomax. Gl. red. I. L. Knunyans. — M.: Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya, 1992. — T. 3 : Med-Pol. — 639 s. — ISBN 5-82270-039-8. S. 466.
  9. ↑ Semenov A. A. Ocherk ximii prirodnix soedineniy // Novosibirsk: Nauka, 2000. — 664 s. ISBN 5-02-031642-3. S. 253.
  10. ↑ Dudnichenko L. G., Krivenko V. V. Plodovie i yagodnie rasteniya-seliteli // Kiev: Naukova Dumka, 1987—112 s. (S. 50 „Unabi, zizifus“).
  11. ↑ Ximiya i jizn / Tom 11, Vipuski 1-6. AN SSSR // M.: Nauka, 1975. S. 105.
  12. ↑ Bolshoy ensiklopedicheskiy slovar lekarstvennix rasteniy / Pod red. G. P. Yakovleva, izd. 3-e, ispr. i dop. // S-Pb: SpesLit, 2015. — 759 s., il. ISBN 978-5-229-00528-8. C. 548-549.
  13. ↑ Andrest B. V. Spravochnik tovaroveda prodovolstvennix tovarov / Tom 1 // M.: Ekonomika, 1987. — 416 s. (S. 216).
  14. ↑ Балиашвили, Агаев, Стуруа 1999.

Adabiyotlar

tahrir
  • Zizyphus Jujuba // Botanicheskiy slovar / sost. N. I. Annenkov. — SPb.: Tip. Imp. AN, 1878. — XXI + 645 s.
  • Zizyphus vulgaris // Botanicheskiy slovar / sost. N. I. Annenkov. — SPb.: Tip. Imp. AN, 1878. — XXI + 645 s.
  • Балиашвили Л. З., Агаев З. К., Стуруа Н. В. Унаби—редкое медоносное растение // Пчеловодство : журнал. — 1999. — № 1. — С. 21.
  • Булгакова Л. Л. Унаби обыкновенный // Пчеловодство : журнал. — 1966. — № 1. — С. 25.
  • Муравьёва Д. А.. Тропические и субтропические лекарственные растения. М: «Медицина», 1983 — 26-bet. 
  • Vulf Ye. V., Maleeva O. F. Ziziphus jujuba Mill. — Kitayskiy finik, Unabi, Yuyuba kitayskaya, Fransuzskaya grudnaya yagoda // Mirovie resursi poleznix rasteniy: piщevie, kormovie, lekarstvennie i dr. / otv. red. F. X. Baxteev; BIN AN SSSR. — L.: Nauka, 1969. — S. 284. — 566 s. — 7500 ekz.
  • Unabi // Uji — Fidel. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1956. — S. 231. — (Bolshaya sovetskaya ensiklopediya : [v 51 t.] / gl. red. B. A. Vvedenskiy ; 1949—1958, t. 44).
  • Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar / Gl. red. M. S. Gilyarov; Redkol.: A. A. Baev, G. G. Vinberg, G. A. Zavarzin i dr. — M. : Sov. ensiklopediya, 1986. — S. 213. — 831 s. — 100 000 ekz.
  • Ziziphus jujuba // Flora of China : [angl.] = 中国植物志 : in 25 vol. / ed. by Z. Wu, P. H. Raven, D. Hong[d]. — Beijing : Science Press ; St. Louis : Missouri Botanical Garden Press, 2007. — Vol. 12 : Hippocastanaceae through Theaceae. — P. 120. — 534 p. — ISBN 978-0-915279-34-0. — ISBN 978-1-930723-64-1 (vol. 12).

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yovvoyi_chilonjiyda&oldid=5189106" dan olindi