Bolvadin

Bolvadin — Turkiyaning Afyonkarahisar viloyatiga qarashli tuman.

Bolvadin Bolvadin tumani
Tuman
Turkiya Bayroq Gerb
38°43′0″N 31°3′0″E
Mamlakat	Turkiya
Mintaqa	Afyonkarahisar
Rasmiy til(lar)i	turk tili
Vaqt mintaqasi	UTCUTC+03.00
Telefon kodi	+90
Pochta indeks(lar)i	02002
Avtomobil kodi	02

Tarixi

Qadimgi sana

Bolvadin Anadoludagi eng qadimgi aholi punktlaridan biridir. Hozirgi hujjatlarga koʻra,10 ming yillik tarixga ega. Bolvadin qadimgi Paroreos Frigiya vodiysida tashkil etilgan.

Bu vodiyda oʻtroq hayot miloddan avvalgi 8000-yillarda boshlangan.

Rimliklar va Vizantiyaliklar

Bolvadin,Arxaik davrda makon shahri boʻlgan,Afyon viloyatidagi 52 aholi punktidan biri edi. Anadoludagi barcha tarixiy davrlarni boshidan kechirgan. Bu Rim davrida Polybotum deb nomlangan shahar markazi edi. Miloddan avvalgi 401-yilda Uchhöyükdagi muhim turar-joy markazi boʻlgan Kayster Pedion shahri forslar tomonidan yoqib yuborilganidan soʻng,Polybotum tez rivojlandi. Yunon tarixchisi Ksnefon oʻzining „Anabasis“ kitobida Kayster Pedion shahri haqida „bu yoʻllar toʻqnashadigan olomon shahar“ deb aytadi.

133-yilda Polybotumga tashrif buyurgan Rim qiroli Adrian nomiga uch xil tangalar zarb qilingan. Podshohning haykallari shakl va agoralarni bezatgan. Vizantiya davrida „Polybotos“ deb nomlangan. Oʻz atrofiga taʼsir koʻrsatgan madaniyat shahriga aylandi. Vizantiyaning soʻnggi kunlarida turk va arab bosqinlari taʼsirida shahar kichrayib, aholi tarqalib ketdi. Vizantiya tarixchisi Anna Komnen oʻzining „Aleksiya“ kitobida yozadiki, bu shahar uning atrofidagi markaz edi.9-asr boshlarida kuchli zilzila sodir boʻldi. Shahar devorlari va binolar vayron boʻldi. Vizantiya podshohi Aleksi Komnenning hozirgi Hisor tumani oʻrnida katta bir qalʼa qurdirgan, xalq va askarlarning bir qismi bu yerga koʻchib kelgan, katta qismi esa Sivrihisar va Seyitgaziga koʻchib kelgan.732-yili Umaviylar sarkardasi Mesleme katta qoʻshin bilan Bolvadinga keladi. Bu yerda Akrenon (Afyon) qasri qamal qilingan. Qamalda Seyyid Battal G‘oziy va Muhammadning hamrohi Abdulvahob G‘oziy yaralangan.

Saljuqiylar davri

Malazgirt jangidan soʻng Bolvadin 1107-yilda Bolvadinlar urushi oxirida amir Menguchek bey tomonidan turklar tomonidan qoʻlga kiritildi.

Turklar tomonidan bosib olingach, Bolvadinga Yazir, Avshar, Karkin,Chepni qabilalari kelib joylashdilar. Keyinchalik qabilalarning oʻtroqlashishi davrida turli qabila va jamoalar oʻtroqlashgan. Hozirgi Bolvadin va uning atrofidagi xalqlarning ildizi ana shu qabilalarga borib taqaladi.

Bolvadin markazida Yazir,Pechenek,Karkin va Cherkes qabilalari faol. Keyinchalik Sarıkechili,Karakechili va Tekeli Yoruklari keldi. Atrofda Morcaali turkmanlari (Kemerkaya), oʻgʻuz turkmanlari (choy), Qorabogʻ turkmanlari (Buyukkarabogʻ Oʻrtakarabogʻ,Derekarabogʻ),Tabanli turkmanlari (Kurucaova qishlogʻi),Saljuqiy koʻchmanchilar (Dişli shahri), Avşar koʻchmanchilari (Oʻzburun shaharchasi), Karakechili koʻchmanchilari. (Yörükkaracaören va atrofida) joylashgan.

Bolvadin,Saljuqiylar davrida „Karahisar-i Devle“ nomi bilan tanilgan va qayta tiklangan Afyonga qarashli 10 qozidan biri edi. Bu davrda 11ta posyolka (Han, Bayat, Musluca, Göçmen Akviranı, Nevahi-i Barkınlı, İshaklu, Çay, Karamık, Şuhut, Karaadilli, Çölabat),326ta qishloq,11ta mahalla mavjud edi. Bu yirik savdo markazi edi. Saljuqiylardan hozirgi kungacha faqat Alaca masjidi saqlanib qolgan. Faqat Alaca favvorasi va Ali afandi masjidining yozuvlari saqlanib qolgan. Mavlononing oʻgʻli Sulton Veled Afyonga qilgan safari chogʻida „Bolvadin Mavlevihanesi“ni ochdi.

Anadolu knyazliklari davri

Tumandagi singan minora (2019 yil iyun)

Saljuqiylar sulolasi qulagandan soʻng Bolvadin Eshrefogʻullari,Ownerataoğullari va Karamanlilar qoʻliga oʻtdi. Bu davrda Eşrefogʻlu majmuasi va Erkmenhisari masjidi qurilgan. Bu asarlardan Eshrefogʻlu masjidining epitafiyasi va Erkmenhisari masjidining minorasi (Buzilgan minora)saqlanib qolgan.

Usmonli davri

Bolvadin Sulton Murot I davrida Usmonli yerlariga qoʻshildi. Usmonlilar davrida dastlab Germiyan viloyati (Kütahya), 1839-yildan keyin esa Hüdavendigar viloyati (Bursa) bilan bogʻlangan tuman markazi boʻlgan.1850-yilda muhassi darajasiga koʻtarildi. Karahisar-i Egasi Sanjak (Afyon) Muhassi ikki boʻlimiga boʻlingan:

1. Karahisar-i Egasi hisobi:Markaz Afyon,Sandıkli, Sincanli,Dinar (Bu davrda Denizlining Çal va Çivril tumanlari Geyikler deb nomlangan Dinara bilan bogʻlangan)
2. Bolvadin tumanlari: Markaziy Bolvadin,Xan,Bayat, Musluca (Emirdağ),Nevahid-i Barchinli (Kemerkaya), Ishaklı (Sultondagi),Karamik,Çay,Şuhut,Karaadilli, Çölabat tumanlari

Buyuk madaniyat markazi boʻlgan Bolvadinda savdo hayoti va sanʼati juda rivojlangan.1831-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra,150 turdagi kasbiy guruhlar mavjud. Ziraat banki 1873-yilda Bolvadinda 22-boʻlimini ochdi. Buning ortidan Usmonli banki va Akşehir banki ham filiallarini ochdi. Keyinchalik,1914-yil 1-iyunda Bolvadinliklar Usmonlilar davrining birinchi xususiy banklaridan biri boʻlgan „Bolvadin iqtisodiy Usmoniy bankini“ tashkil qildilar.

Saljuqiylar davrida madaniy hayotni ifodalovchi madrasalar, darvesh lojalari va ahi tashkilotlariga duch kelgan. Bu tashkilotlar Usmonlilar davrida rivojlangan. Naqshbandiya, kadriy, rufaiy va shozeliy tariqatlarining markaziga aylandi. Arxivdagi hujjatlarga ko‘ra,14 ta loja mavjud.1924-yilda madrasalar tugatilgan paytda 28 ta madrasa bor edi. Ayni paytda Afyonda 19 ta,Sandiqlida 6 ta, Aziziye(Emirdagʻ)da 1 ta madrasa bor edi. Bolvadinda 7 ibtidaiye (boshlangʻich maktab) va 1ta rustiye (oʻrta maktab) 1839-yildan keyin tashkil etilgan maktablar qatorida madrasalar ham bor. Bundan tashqari,63 ta boshlangʻich maktab (mahalla maktablari) mavjud edi.

Mustaqillik urushi

Bolvadin Turkiyaning mustaqillik urushida strategik ahamiyatga ega markaz boʻlgan. Bolvadinda birinchi va ikkinchi qoʻshinlar tuzildi. Jemal Kutayning baholashiga koʻra, Mehmet Fahrettin Kochak „ bir necha oʻlimga nasib etadigan sharaf egasidir.Chunki Kochak,Yunoniston Bosh qoʻmondoni Nikolaos Trikupisni asirga olgan otryadlardan birining bosh serjanti va asirdagi dushman generalini Gʻozi Mustafo Kemal bosh qoʻmondonligi qarorgohiga olib borganlar orasida boʻlgan. Mehmet Fahrettin Ko‘chak hijriy 1315-yilda Bolvadinda tug‘ilgan va 1978-yili 79 yoshida vafot etgan.

Joylashuvi

Bolvadin 31 gradus 2 minut sharqiy meridian va 38 gradus 43 minutlik shimoliy parallel kesishmasida chuqur va uzun allyuvial tekislikda qurilgan.

Ege mintaqasining Ichki Gʻarbiy Anadolu qismida joylashgan Bolvadin janubdan Sulton togʻlari va shimoli-sharqdan Emirdagʻlari bilan oʻralgan.

Transport nuqtai nazaridan,Markaziy Anadolu Ege va Oʻrta yer dengizi mintaqalarini bogʻlaydigan muhim nuqtada joylashgan. Dengiz sathidan oʻrtacha balandligi 1016 metr, sirt maydoni 1108 km².Afyon hududining 12,85% ni tashkil qiladi.

Iqlimi

Bolvadin yerlari asosan tekisliklardan iborat. Tuman hududining oʻrtacha 40% qishloq xoʻjaligiga oid yerlar boʻlib, uning katta qismida gʻalla yetishtiriladi, ikkinchi oʻrinda bogʻdorchilik, tokzor va bogʻzorlar yetishtiriladi. Tuman togʻlarida sariq eman, archa, qaragʻay oʻrmonlari bor.

Bolvadin iqlim nuqtai nazaridan Oʻrta Anadolu mintaqasi bilan Ege mintaqasi oʻrtasida joylashganligi sababli vaqti-vaqti bilan kontinental havo massalari va moʻtadil havo massalari taʼsirida boʻladi. Umuman olganda, yoz quruq va issiq, qishi sovuq va qorli.

Bolvadin yer osti suvlariga boy kamarda joylashgan boʻlsada, daryolar jihatidan kambagʻal. Mintaqadagi yagona daryo Ahir togʻlaridan kelib chiqqan va Bolvadinning janubidan oʻtib, Eber koʻliga quyilgan Akarçay daryosidir. Altigʻoz,Develi,Qirkgoz,Orqa koʻprik kabi koʻpriklar bor.

Eber koʻli Bolvadinning janubi-sharqida joylashgan. Bolvadin,Çay va Sultondagʻi tumanlariga sohillari bor. Uning dengizdan balandligi 967 metr, sirt maydoni 125 metr km². Akarchay va Sulton togʻlaridan keladigan sel suvlari bilan oziqlanadi, koʻlda oʻstirilgan qamish va somon oʻtlar, koʻlda topilgan sazan va koʻk baliqlari koʻl atrofidagi qishloq aholisiga tirikchilik manbai boʻlib xizmat qiladi.

Aholisi

Aholi va fuqarolik bosh boshqarmasi tomonidan manzilli aholini roʻyxatga olish tizimi(ADNKS) yordamida oʻtkazilgan roʻyxatga olish natijalarini eʼlon qildi. Eʼlon qilingan aholi roʻyxatida Afyonkarahisarning Bolvadin tumanidagi markaziy aholi soni 52 mingdan 31 mingga tushib,40 foizga kamaydi.

Aholi va fuqarolikni rasmiylashtirish bosh boshqarmasi veb-saytida chop etilgan manzilli aholini roʻyxatga olish tizimi (ADNKS) ilovasi bilan oʻtkazilgan roʻyxatga olish natijalariga koʻra,Bolvadin tumani markazida 15 ming 618 erkak va 15 ming 734 ayol istiqomat qiladi. Aholini ro‘yxatga olish natijalariga ko‘ra, tuman markazida va butun tumanda ayollar soni erkaklarnikidan ko‘p bo‘lgan.

Aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra,Bolvadinga bogʻlangan shaharlarning aholisi quyidagicha:“Dishli shahri 3 ming 766,Kemerkaya shahri 2 ming 232,Özburun shahri 1 ming 966,Buyukkarabagʻ shahri 1 ming 621".

Tumanda: 2 shahar, 14 qishloq va 64 mahalladan iborat.

Iqtisodiyoti

Bolvadindagi iqtisodiy hayot dehqonchilik, chorvachilik, savdo va sanoatga bogʻliq. Xalqning asosiy tirikchilik manbai dehqonchilik va chorvachilikdir. Bugʻdoy, arpa, makkajoʻxori, nohut, loviya, yashil yasmiq, qand lavlagi, koʻknori, kungaboqar ekiladi. Olma, nok, oʻrik, gilos, olcha kabi mevalar ham yetishtiriladi.

Bolvadin sanoat mahsulotlarini viloyat va tumanlarga sotadi. Bular emal mahsulotlari, qayta ishlangan yogʻoch, qalay, temir maydalash, qaymoq, tuxum.

Bolvadin deyilganda, qaymoqqa toʻxtalib oʻtish kerak. Haqiqiy qaymoq Bolvadin tilida „camız“ deb ataladigan bufalo sutidan tayyorlanadi. Biroq so‘nggi yillarda kamiz populyatsiyasi kamaygani aytiladi.

Shu o‘rinda bir jihatni ham aytib o‘tish joizki, oxirgi paytlarda Afyon avtovokzalidagi sotuvchilardan chang‘i so‘rashganda, shuni bilish kerakki, ular „qaymoq“ deb beradiganlari sutli shakardan boshqa narsa emas va buning iloji yo‘q. aldanmoq. Shuni taʼkidlash kerakki, asl Bolvadin kremi sof sutni shakar kabi qoʻshimchalarsiz maxsus usullar bilan quyultirish boʻlib,Bolvadin kremini izlash kerak.

Iqtisodiy migratsiyasi

Aholining asosiy qismi, jumladan, shahar va qishloqlar ushbu shaharlarda istiqomat qiladi:

• Fransiya : Lion, Sent-Etyen, Parij
• Germaniya : Gamburg, Ottensen (de:Gamburg-Ottensen), Köln, Frankfurt, Axen, Itzehoe, Myonxengladbax
• Shveysariya : Tsyurix, Bern, Bazel
• Belgiya : Gent, Antverpen, Hamme, Bryussel, Genk
• Gollandiya : Amsterdam, Rotterdam, Almelo
• Amerika Qoʻshma Shtatlari : Nyu-Jersi

Turizmi

Tumandagi Qirkgöz koʻprigi (2019 yil avgust)

Tuman katta miqdordagi yer osti geotermal resurslariga ega. Afyonkarahisar — Konya yoʻlida joylashgan Heybeli termal dam olish qishlogʻi,Vizantiya davridan beri foydalanilgan issiq buloq va oʻsha paytda „Qizilkilise“ yoki „Qizilkirse“ sifatida tanilgan Bolvadinning muhim turizm markazidir. Bolvadin munitsipaliteti tomonidan boshqariladigan ob’ekt soʻnggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar bilan turizm markaziga aylandi. Bolvadinga 37 km uzoqlikda, suv harorati 46 °C dan 52 gacha. 

Taʼtil va yoz oylarida oʻz quvvatini oshiruvchi obyekt viloyatning muhim issiqlik inshootidir. Uning suvi shifobaxsh. Koʻp teri kasalliklari uchun yaxshi. Shuningdek, 4 yulduzli Özer Termal mehmonxonasi joylashgan. Katta maydonga tarqalgan obyektda; oʻt maydoni, basketbol maydoni, choy bogʻi bolalar maydonchasi, 2 ta katta hovuz, 2 ta eski va kichikroq hovuzlar (Oʻrta hovuzlar) va biz hisoblab boʻlmaydigan koʻplab joylar.

Bolvadin Akarchayda, Bolvadin va Sultondagi oraligʻida, undan janubda km.

Ko‘prik haqidagi ilk maʼlumotlar Xet lavhalarida uchraydi. Ko‘prik uzunligi 400 metr, eni 4 metr bo‘lgan tosh ko‘prik bo‘lib, Istanbuldan boshlanib Bag‘dodgacha cho‘zilgan tosh bilan qoplangan yo‘lning bir qismidir. Ushbu 400 metrli koʻprikda 60 ta koʻz bor. Qirq koʻz deb atalishining sababi turk mifologiyasida 40 koʻz, chunki 40 koʻplik maʼnosini bildiradi.

Bu yashagan davrda Anadoluni sharq bilan bogʻlaydigan yagona yoʻl boʻlishi koʻprikning qiymatini oshirdi. Koʻprikning ahamiyati shunchalik kattaki, bu koʻprik kimga tegishli boʻlsa, Anadoluga tegishlidir. Xetlardan keyin frigiyaliklar undan foydalanganlar. Rim davrida ikki marta taʼmirlangan, birinchi taʼmirlash Sezar bu koʻprikdan oʻtishi sababli amalga oshirilgan, ikkinchi taʼmir esa milodiy 133-yilda Adrian davrida amalga oshirilgan. Rim,Vizantiya va Saljuqiylar davriga oid barcha sharqiy va gʻarbiy ekspeditsiyalar aynan shu koʻprikda qilingan. Ko‘prikdan namozxonga kiradigan eshikdagi oq marmar bitikda ikki qatorli yozuv bitilgan. Bugungi kunda bu yozuv Afyon Karahisar muzeyida saqlanadi.

Bolvadin maqbaralar jihatidan ham boy shahar.

• Abdülqodir Geylani maqbarasi: Agylönü mahallasida, Abdülqodir Geylaniyning nevaralaridan biri Abdulqodir Geylani Sani Bolvadiniyga tegishli qabr va uning yonida masjid bor. Yopiq qabrda uning bolalari va nevaralarining qabri ham bor.
• Abdul Vahap Gʻoziy qabri: Uning qabri Eber koʻli boʻyidagi tepalikda joylashgan.

Shaharlar

• Buyukqorabogʻ
• Tishli
• Kemerkaya
• Oʻzburun