Middle East Airlines
Middle East Airlines – Air Liban S. A.L. (arabcha: طيران الشرق الأوسط ـ الخطوط الجوية اللبنانية, Ṭayyarān al-Sharq al-Awsaṭ – al-Khuṭūṭ al-jawiyyah al-lubnāniyyah), koʻproq Middle East Airlines (MEA) nomi bilan tanilgan (arabcha: طيران الشرق الأوسط, Ṭayyarān al-Sharq al-Awsaṭ), Livanning flagman aviakompaniyasi boʻlib, bosh ofisi Bayrutda[4] Bayrut-Rafiq Haririy xalqaro aeroporti yaqinida joylashgan[5]. Rafiq Haririy xalqaro aeroportidagi bazasidan Osiyo, Yevropa, Yaqin Sharq va Afrikaga rejalashtirilgan xalqaro reyslarni amalga oshiradi[6].
| |||||||
Tashkil topgan | 31-may, 1945-yil | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Boshlangan amaliyotlari | 1-yanvar, 1946-yil | ||||||
Sertifikati | MEA-A001 | ||||||
Havo tuguni | Bayrut–Rafiq Haririy xalqaro aeroporti | ||||||
Tez uchish dasturlari | Cedar Miles | ||||||
Alyansi | SkyTeam[1] | ||||||
Shoʻba korxonalari |
| ||||||
Park hududi | 24 (22 commercial airliners + 2 private jets) | ||||||
Parvoz yoʻnalishlari | 34[manba kerak] | ||||||
Egasi | Banque du Liban | ||||||
Bosh qarorgohi | Bayrut, Livan | ||||||
Muhim shaxslar | Mohammad El Hout (rais & bosh direktor) | ||||||
Sof foyda | US$-45,000,000 (2021)[2] | ||||||
Xodimlar soni | 2,929 (MEA, MEAG, MASCO) (2016)[3] | ||||||
Sayti | mea.com.lb |
Middle East Airlines (MEA) SkyTeam aviakompaniyalar alyansining aʼzosi hisoblanadi. MEA 2006-yil boshida Nyu-Yorkda boʻlib oʻtgan matbuot anjumanida SkyTeamning assotsiativ aʼzosi boʻlishga qiziqish bildirgan[7]. 2011-yil 28-fevralda aviakompaniya SkyTeam bilan hamkorlik shartnomasini Bayrutdagi marosimda imzoladi va 2012-yil 28-iyun kuni alyansga rasman qoʻshildi va dunyo boʻyicha 17-aʼzo va Yaqin Sharqdagi ikkinchi aʼzo aviakompaniyaga aylandi.
Tarixi
tahrirMiddle East Airlines – Air Liban aviakompaniyasi 1945-yil 31-mayda Saeb Salam va Favzi EL-Hoss tomonidan BOAC (British Overseas Airways Corporation) tomonidan operativ va texnik yordam bilan tashkil etilgan. Operatsiyalar 1946-yil 1-yanvar Bayrut va Nikosiya oʻrtasidagi reyslarda uchta de Havilland DH.89A Dragon Rapides samolyotlari yordamida, soʻngra Iroq, Misr va Suriyaga parvozlar boshlangan. 1946-yil oʻrtalarida ikkita Duglas DC-3 sotib olingan. Pan American World Airways 1949-yil sentyabr oyida ulush va boshqaruv shartnomasini sotib oldi.
1955-yilda BOAC MEA aksiyalarining 49 foizini sotib olgach, Pan Amni almashtirdi. Vickers Viscount 1955-yil oktyabr oyida taqdim etilgan, Avro York yuk samolyoti esa 1957-yil iyun oyida ijaraga olingan. 1960-yil 15-dekabrda toʻrtta de Havilland Comet 4Cdan birinchisi keldi. BOAC bilan assotsiatsiya 1961-yil 16-avgustda tugatilgandan soʻng, MEA 1963-yil 7-iyunda Air Liban bilan birlashtirildi, bu Air France 30% ga egalik qildi (kechirganidan beri). Oʻsha paytda kompaniyaning toʻliq nomi Middle East Airlines – Air Liban edi.
1963-yilda MEA, shuningdek, Livan xalqaro havo yoʻllarini oʻziga qoʻshib oldi. Aviapark 1963-yil aprel oyida uchta Sud Aviation Caravelles, 1966-yil yanvarda uchta Boeing 720 B, 1967-yil mart oyida bitta Vickers VC10 lizingga olingan va 1967-yil noyabr oyidan boshlab bir qator Boeing 707-320C qoʻshilishi bilan modernizatsiya qilindi.
Hozirgi nom 1965-yil noyabr oyida aviakompaniya Air Liban bilan toʻliq birlashganda qabul qilindi. Operatsiyalar 1967-yildagi Arab-Isroil urushi va 1968-yildagi Isroilning Bayrut aeroportiga bostirib kirishi tufayli toʻxtatilgan boʻlsa-da, aviakompaniya uchta Comet 4C, ikkita Caravelles, Boeing 707, Vickers VC10 va Vickers Viscount samolyotlarini yoʻqotdi[8] – MEA 1969-yil 24-iyunda xizmatga kirgan American Airlines kompaniyasidan Convair 990 A ni sotib olish orqali qayta ishga tushirildi.
Boeing 747-200B 1975-yil iyun oyida Bayrut- London yoʻnalishida, keyinroq Bayrut–Parij–Nyu York yoʻnalishida 1983-yil aprelidan 1985-yil oʻrtalariga qadar xizmatga kirdi. MEA 1975-yildan 1991-yilgacha boʻlgan Livandagi fuqarolar urushi tufayli oʻz faoliyatini oʻzgartirishga majbur boʻldi, ammo Bayrut xalqaro aeroportidagi baza bir necha marta yopilganiga qaramay, xizmatlarni davom ettirdi. Airbus A310-300 samolyotlari 1993 va 1994-yillarda, keyin 1997-yilda A321-200 va 2003-yilda A330-200 (A310 oʻrnini egallagan) sotib olingan.
Aviakompaniya 2010-yil iyul oyidan boshlab Bayrut xalqaro aeroportida oʻz-oʻzini roʻyxatdan oʻtkazish kiosklarini joriy qildi. Aviakompaniya, shuningdek, boshqa oltita arab tashuvchisi bilan Arabesk Airline Alliance tashkil qilishni rejalashtirmoqda. Ularning kelajakdagi rejalari aviakompaniyani toʻliq xususiylashtirish boʻyicha uzoq muddatli rejaning bir qismi sifatida Bayrut fond birjasida (BSE) taxminan 25% aksiyalarini joylashtirishni oʻz ichiga oladi.
2011-yil noyabr oyida MEA uchuvchilar kasaba uyushmasi saraton kasalligidan davolanayotgan kapitan kasallik taʼtiliga chiqqanidan koʻp oʻtmay ishdan boʻshatilganidan keyin 48 soatlik ish tashlash uyushtirdi[9].
2012-yil 28-iyun kuni Middle East Airlines SkyTeam alyansiga 17-aʼzo boʻlib qoʻshildi va Saudia aviakompaniyasidan Yaqin Sharqdagi ikkinchi aʼzoga aylandi. Aviakompaniyalar guruhida 5000 nafar xodim ishlaydi. Livan Markaziy banki Banque du Liban 99,50% ulushga ega[10].
Parvoz manzillari
tahrirMiddle East Airlines Yaqin Sharq, Yevropa va Afrikadagi 31 ta yoʻnalishga parvoz qiladi. Bundan tashqari, Madina aeroportiga mavsumiy parvozlarni amalga oshiradi, Mikonos esa mavsumiy charter sifatida taklif etiladi.
Kodshering (Codeshare) shartnomalari
tahrirMEA quyidagi aviakompaniyalar bilan kodshering shartnomalariga ega[11]:
- Air Canada
- Air Europa[12]
- Air France
- Czech Airlines
- Etihad Airways
- Gulf Air
- ITA Airways[13]
- Kuwait Airways[14]
- Qatar Airways
- Saudia
- Sky Express
- TAROM
- Turkish Airlines
- Virgin Atlantic
MEA, shuningdek, SNCF (Fransiya milliy temir yoʻllari) tgvair dasturida ishtirok etadi[15].
Aviaparki
tahrirJoriy holati
tahrirMEA (Cedar Executivedan tashqari) toʻliq Airbus samolyotlarida parvoz qiladi. Aviapark 2023-yil mart oyi holatida u quyidagi samolyotlardan iborat[manba kerak]:
Samolyot rusumi | Xizmatda | Buyurtmalar | Yoʻlovchilar | Eslatmalar | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
C | E | Jami | ||||||
Airbus A320-200 | 9 | — | 24 | 102 | 126 | OD-MRL – 5000-chi Airbus A320 oilaviy samolyoti ishlab chiqarilgan. (Hozirda Retro-liveriyada boʻyalgan) | ||
Airbus A321neo | 9 | 2 | 28 | 132 | 160 | T7-ME3 – bu Airbus A320 oilasi uchun yaratilgan 10 000-chi samolyot. | ||
Airbus A321XLR | — | 4 | — | — | 150 | Mijozni ishga tushirish. Uchtasi 2024-yilda, biri esa 2025-yilda yetkazib beriladi[16] | ||
Airbus A330-200 | 4 | — | 44 | 200 | 244 | |||
Airbus A330-900neo | — | 4 | 42 | 238 | 280 | 2026 yilda yetkazib beriladi. | ||
Cedar Executive aviaparki | ||||||||
Embraer Legacy 500 | 2 | — | 12 | — | 12 | OD-CXJ va OD-CXL | ||
Jami | 24 | 10 |
Aviaparkning xizmatdan olingan samolyotlari
tahrir- Airbus A300B4
- Airbus A300-600
- Airbus A310-200
- Airbus A310-300
- Airbus A321-200
- Avro York
- Boeing 707-320C
- Boeing 720B
- Boeing 747-100
- Boeing 747-200B
- Convair CV-990A
- de Havilland Comet
- Douglas DC-3
- Douglas DC-4
- Sud Aviation SE 210 Caravelle
- Vickers VC10
- Vickers Viscount
Aviaparkning rivojlanishi
tahrirMiddle East Airlines – Air Liban 2013-yil yanvar oyida oʻnta Airbus A320neo oilasi samolyotiga (beshta A320neo va beshta A321neo) buyurtmasini mustahkamladi[17]. Keyinchalik A320neo uchun buyurtma yana beshta A321neo samolyotiga aylantirildi. Birinchi A321neo 2020-yil 10-iyulda yetkazib berilgan[18]; uchinchisi, 2020-yil 9-oktyabrda yetkazib berilgan, A320 oilasining ishlab chiqarilgan 10 000-samolyoti edi[19].
2018-yilning 12-dekabrida Livanning oʻsha paytdagi Bosh vaziri Saʼd Haririy dvigatel ishlab chiqaruvchi Rolls-Royce Holdings bilan toʻrtta Airbus A330-900 samolyoti haqida buyruq imzoladi[20]. 2019-yilgi Parij havo koʻrgazmasi davomida aviakompaniya A321XLR ni ishga tushirish mijoziga aylandi: Afrika va Osiyoga yoʻnalishlarda foydalanish uchun moʻljallangan toʻrtta XLR buyurtma qilindi[21].
Tez-tez uchuvchi dasturi
tahrir2011-yilda Middle East Airlines – Air Liban tez-tez uchish dasturini SkyTeam aviakompaniyasi alyansiga qoʻshilishga tayyorgarlik koʻrish uchun 4 bosqichli dasturga oʻzgartirdi – mos ravishda Blue Cedar, Silver Cedar, Golden Cedar va Prezident klubi. Silver Sidr, Golden Sidr va Prezident klubi aʼzolari Bayrut-Rafiq Haririy xalqaro aeroportidagi Cedar Lounge, shuningdek, MEA barcha yoʻnalishlaridagi bekat zallariga kirish kabi koʻplab imtiyozlarga ega boʻlishadi. Golden Cedar va Prezident klubi qoʻshimcha imtiyozlarni, jumladan, kafolatlangan iqtisodiy oʻrindiqlarni bron qilishni taklif qiladi[22].
Cedar Milesni MEAning barcha reyslarida va Air France, KLM va Qatar Airways tomonidan amalga oshiriladigan barcha reyslarda, shuningdek, maʼlum yoʻnalishlar boʻyicha kodshering hamkorlarida topish va sotib olish mumkin. Cedar Milesni barcha Rotana mehmonxonalarida va butun dunyo boʻylab barcha Hertz avtoulovlarini ijaraga olishda ham olish mumkin[23].
Shoʻba korxonalari
tahrirMEA mustaqil faoliyat yuritadigan quyidagi shoʻba korxonalarga ega:
- Cedar Executive
- 2016-yil yanvar oyida tashkil etilgan Cedar Executive kompaniyasi Bayrut Rafiq Haririy xalqaro aeroportida joylashgan xususiy reaktiv xizmat boʻlib, u ikkita Embraer Legacy 500 samolyotlaridan foydalangan holda Yevropa va Yaqin Sharq boʻylab biznes reyslarini amalga oshiradi. Mijozlar xususiy zaldan va reysga haydovchi xizmatidan foydalanishlari mumkin.
- Middle East Airlines Ground Handling (MEAG)
- 1999-yilda tashkil etilgan MEAG Bayrut xalqaro aeroportida barcha transportning qariyb 80 foizini boshqaradigan asosiy yerda xizmat koʻrsatish agenti hisoblanadi. MEAG shuningdek, Bosh aviatsiya terminalida Cedar Jet Center deb nomlangan statsionar operatorni boshqaradi.
- Middle East Airports Services (MEAS)
- 1998-yilda tashkil etilgan MEAS Bayrut xalqaro aeroportining ekspluatatsiyasi va texnik xizmat koʻrsatishi uchun mas’uldir. Xizmatlar terminallarni tozalashdan tortib uchish-qoʻnish yoʻlaklarini rezinadan tozalashgacha qamrab oladi.
- Mideast Aircraft Services Company (MASCO)
- 1955-yilda tashkil etilgan MASCO Bayrut xalqaro aeroportida samolyotlarga texnik xizmat koʻrsatish, taʼmirlash va kapital taʼmirlash boʻyicha yagona toʻliq huquqli provayder hisoblanadi. MASCO – bu Airbus A300, A310, A320 va A330 oilaviy samolyotlarida EASA tomonidan tasdiqlangan 145-sonli MRO qismidir. MASCO, shuningdek, samolyot boʻyashni amalga oshirish uchun sertifikatlangan.
Bundan tashqari, MEA Bayrut xalqaro aeroportidagi yagona umumiy ovqatlanish provayderi boʻlgan Lebanese Beirut Airport Catering Company (LBACC) ning 77,5% ga egalik qiladi.
Baxtsiz hodisalar va falokatlari
tahrir- 1950-yil 24-iyulda Air Liban Duglas DC-3, LR-AAN roʻyxatidan oʻtgan Isroilning Spitfire qiruvchisi tomonidan oʻqqa tutildi; DC-3 Beyrut aeroportiga eson-omon qoʻndi, biroq hujumda 3 yoʻlovchi (bortdagi 28 kishidan) halok boʻldi.
- 1952-yil 6-yanvarda Air Liban SNCASE Languedoc OD-ABU Bayrut aeroportidan parvoz paytida qulab tushdi va natijada yongʻin natijasida vayron boʻldi. Bortdagi barcha toʻqqiz yoʻlovchi va ekipaj aʼzolari tirik qolgan. Samolyot Bayrutdan Al-Quvayt aeroportiga muntazam xalqaro yoʻlovchi reysini amalga oshirayotgan edi[24].
- 1958-yil 29-sentyabrda Middle East Airlines aviakompaniyasining Avro York OD-ADB samolyoti bortida besh kishi bilan Oʻrta yer dengizi ustida gʻoyib boʻldi.
- 1963-yil 1-fevralda OD-ADE roʻyxatidan oʻtgan Vickers Viscount 754D 265-reysi Turkiya havo kuchlarining C-47 CBK28 samolyoti bilan havoda toʻqnashuvga uchradi. Ikkala samolyot ham Anqarada halokatga uchradi, Viscount bortida boʻlgan 14 kishi, C-47 bortida boʻlgan 3 kishi va erdagi yana 87 kishi halok boʻldi[25].
- 1964-yil 17-aprelda Sud Caravelle III OD-AEM tomonidan boshqariladigan 444-reys Saudiya Arabistonining Dahron shahri yaqinida dengizga urilgan va bortdagi barcha 49 kishi halok boʻlgan; voqea sabablari nomaʼlum[26].
- 1964-yil 21-aprelda Middle East Airlines Vickers Viscount 754D OD-ACX Misrning El-Arish shahrida taksi yoʻli qulab tushganidan soʻng iqtisodiy taʼmirlab boʻlmaydigan darajada shikastlandi[27].
- 1968-yil 28-dekabrda Bayrut xalqaro aeroportida Isroil komandolari tomonidan amalga oshirilgan reyd natijasida yettita [lower-alpha 1] MEA samolyoti yoʻq qilindi. Ushbu hujum Afinada El Al Boeing samolyotiga uyushtirilgan va isroillik mexanikni oʻldirgan terakt uchun oʻch edi[28].
- 1976-yil 1-yanvarda Boeing 720 B OD-AFT tomonidan boshqariladigan 438-reys yuk boʻlinmasiga joylashtirilgan bomba portlashidan keyin havoda parchalanib ketdi. Samolyot bortidagi barcha 81 kishi halok boʻldi, ularning baʼzilari Livandagi fuqarolar urushidan qochgan edi[29]. Samolyot Saudiya Arabistonining Al Qaysuma shahri yaqinida qulagan[30].
- 1982-yil 12-iyunda Abu Nidal guruhi tomonidan Isroilning Britaniyadagi elchisiga suiqasd uyushtirishga javoban Isroil armiyasi Bayrut aeroportiga hujum qilib, Middle East Airlines aviakompaniyasining Boeing 720-023B OD-AFP samolyotini yoʻq qildi. Toʻrt kundan keyin yana toʻrtta samolyot (uchta 720 va bitta 707) ikkinchi hujumda yoʻq qilindi. 1982-yil 1-avgustda Bayrutga 14 soatlik toʻxtovsiz bombardimon qilish natijasida Boeing 720-047B OD-AGG yoʻq qilindi[manba kerak].
- 1985-yil 21-avgustda Bayrut xalqaro aeroportida ikkita MEA Boeing 720 (OD-AFL va OD-AGQ) oʻqqa tutilishi natijasida yoʻq qilindi.
- 1987-yil 8-yanvarda Boeing 707-323C OD-AHB Bayrut xalqaro aeroportiga qoʻnganidan soʻng oʻqqa tutilishi natijasida yoʻq qilindi[31].
- 2001-yil 16-noyabrda F-OHMP roʻyxatiga ega Airbus A321-200 samolyoti Bayrut xalqaro aeroportidan Qohira xalqaro aeroportiga 304-reys sifatida ishlayotgan boʻlib, Qohiraga qoʻnayotganda dumining zarbasi oqibatida halokatga uchradi. Bu havo korpusi bomba tomonidan taxminan 14 yil oʻtib, Metrojet Flight 9268 sifatida oʻrta parvozda yoʻq qilindi[32].
Eslatmalar
tahrir- ↑ Vickers Viscount OD-ACT; Sud Caravelles OD-AEE and OD-AEF; de Havilland Comets OD-ADQ, OD-ADR and OD-ADS; Boeing 707 OD-AFC; and a Ghana Airways Vickers VC10 (9G-ABP) operating for MEA
Manbalar
tahrir- ↑ „Middle East Airlines Joins SkyTeam“. SkyTeam. 2012-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Kaminski-Morrow, David „MEA full-year financial performance hammered by successive calamities“. Flightglobal.com (2021-yil 24-noyabr).
- ↑ „MEA Board of Directors report for 2016“. Middle East Airlines (2016-yil 6-iyul). 2022-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-dekabr.
- ↑ "„Contact Info“. Middle East Airlines. 2010-yil 11-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 20-dekabr.
- ↑ „إتصل بنا“. Middle East Airlines. 2011-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 2-fevral.
- ↑ Directory: World Airlines. Flight International (2007-yil 10-aprel), s. 50.
- ↑ SkyTeam (2006-yil 16-yanvar). „SkyTeam Welcomes Middle East Airlines, Air Liban (MEA) Interest in SkyTeam Associate Program Governing Board supports carrier's application for Associate Airline status“. Press-reliz.
- ↑ „mea – 1969 – 0102“. Flight Archive. 2015-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-aprel.
- ↑ „MEA Grounded over Pilot Strike, Releases Revised Tuesday Schedule“. Naharnet (2011-yil 29-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 21-dekabr.
- ↑ „History and Network | About Us | Middle East Airlines“ (en-gb). www.mea.com.lb. Qaraldi: 2022-yil 28-mart.
- ↑ „Profile on Middle East Airlines“. CAPA. Centre for Aviation. 2016-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 31-oktyabr.
- ↑ Ltd. 2018, UBM (UK) „Air Europa / MEA expands codeshare routes from June 2018“. Routesonline.
- ↑ „MEA - Middle East Airlines | Codeshare flight“.
- ↑ „MEA – Inauguration of Code Share Flights between KUWAIT and BEIRUT“. MEA. 2018-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ MEA (2006-yil 2-iyun). „SNCF, the first rail partner of MEA“. Press-reliz.
- ↑ Libnanews. „La MEA, compagnie de lancement de l'A321XLR“ (fr). Libnanews, Le Média Citoyen du Liban (2019-yil 15-iyun). Qaraldi: 2019-yil 15-iyun.
- ↑ „MEA firms up order for ten A320neo Family aircraft“. MEA (2013-yil 9-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 21-dekabr.
- ↑ „Middle East Airlines (MEA) receives its first Airbus A321neo“. Airbus (2020-yil 10-iyul). Qaraldi: 2022-yil 1-mart.
- ↑ „Airbus delivers A320 Family MSN10,000 to Middle East Airlines“. Airbus (2020-yil 9-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 21-dekabr.
- ↑ Sander. „Middle East Airlines Orders Four Airbus A330-900neo“. Airways Magazine (2018-yil 12-dekabr). 2021-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-dekabr.
- ↑ „Middle East Airlines orders four Airbus A321XLRs“. Airbus (2019-yil 17-iyun). Qaraldi: 2020-yil 21-dekabr.
- ↑ „Top Tier Privileges“. Middle East Airlines. Qaraldi: 2022-yil 1-mart.
- ↑ „How To Earn Miles With Our Partners“. MEA. 2011-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „OD-ABU Accident description“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2014-yil 28-fevral.
- ↑ „Accident description“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2009-yil 6-oktyabr.
- ↑ „Accident Report MEA Caravelle 17 APR 64“. Aviation Safety Network. 2000-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Accident description“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2009-yil 6-oktyabr.
- ↑ „Accident description“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2009-yil 7-oktyabr.
- ↑ „All 82 Die as Lebanese Jet Crashes in Arabian Desert“. The New York Times (1976-yil 2-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 5-oktyabr.
- ↑ „Criminal occurrence description“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2009-yil 6-oktyabr.
- ↑ „Criminal Occurrence description“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2010-yil 26-yanvar.
- ↑ „Accident description: Middle East Airlines – MEA Airbus A321-231 F-OHMP“. Aviation Safety Network. Flight Safety Foundation. Qaraldi: 2017-yil 4-yanvar.
Havolalar
tahrir- Rasmiy sayti
- Official SkyTeam website (Wayback Machine saytida 2012-11-03 sanasida arxivlangan)