Vikipediya

Non mevasi

Non mevasi (Artocarpus altilis)—tutdoshlar oilasiga mansub gulli daraxt turi (Moraceae)[2][3] Yangi Gvineya, Maluku orollari va Filippindan kelib chiqqan Artocarpus camansi ning xonakilashtirilgan avlodi. Dastlab u Okeaniyada tarqalgan. Mustamlaka davrida dunyoning boshqa tropik mintaqalariga tarqaldi[4][5]. Ingliz va fransuz sayyohlari 18-asr oxirida Karib dengizi orollariga bir nechta urugʻsiz non mevasining navlarini olib keldilar. Bugungi kunda u Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo, Tinch okeani, Karib dengizi, Markaziy Amerika va Afrikaning 90 ga yaqin mamlakatlarida etishtiriladi[6]. Uning nomi tuzilishi yangi pishirilgan nonga oʻxshash va kartoshka taʼmiga ega boʻlgan mevalaridan olingan[6][7].

Non mevasi
lmiy tasniflash
Oʻsimlik
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Rosales
Tutdoshlar
Artocarpus
A. altilis
Binar nomi
Artocarpus altilis

Sinonimlar
  • Artocarpus altilis var. non-seminiferus (Duss) Fournet)
  • Artocarpus altilis var. seminiferus (Duss) Fournet
  • Artocarpus communis J.R.Forst. & G.Forst.
  • Artocarpus incisifolius Stokes [Illegitimate]
  • Artocarpus incisus (Thunb.) L.f.
  • Artocarpus incisus var. non-seminiferus Duss
  • Artocarpus incisus var. seminiferus Duss
  • Artocarpus laevis Hassk.
  • Artocarpus papuanus Diels [Illegitimate]
  • Artocarpus rima Blanco
  • Radermachia incisa Thunb. [Unplaced]
  • Saccus laevis Kuntze
  • Sitodium altile Parkinson ex F.A.Zorn [1]

Daraxtlar tropik mintaqalarda, jumladan, Markaziy Amerikaning pasttekisliklarida, Janubiy Amerikaning shimolida va Karib dengizida keng tarqalgan[5][6]. Koʻpgina madaniyatlarda asosiy oziq -ovqat boʻlib xizmat qiladigan mevalardan tashqari, draxtning yengil va mustahkam yogʻochlari ustunlar, kemalar va uylar uchun ishlatilgan.

Non mevasi Yangi Gvineya, Maluku orollari va Filippindagi Artocarpus camansi (non yoki urug‘li non mevasi), Filippindagi Artocarpus blancoi (tipolo yoki antipolo) va Mikroneziyadagi Artocarpus mariannensis (dugdug) bilan chambarchas bog‘liq[8].

Tavsif

tahrir

Non mevasi daraxtlarining boʻyi 26 metrga yetadi[5]. Barglari katta va qalin. Daraxtning barcha qismlari lateks hosil qiladi[5], bu qayiqni yasash uchun foydalidir[7].

Daraxtlar bir jinsli boʻlib, bir daraxtda erkak va urgʻochi gullar oʻsadi. Avval erkak gullar, keyin esa urgʻochi gullar paydo boʻladi. Ikkinchisi faqat uch kundan keyin changlanishga qodir boʻladi. Changlanish asosan meva koʻrshapalaklar tomonidan amalga oshiriladi, ammo madaniy navlar changlamasdan meva beradi[7]. Soxta meva yuzasida olti burchakli disklar shaklida koʻrinadigan 1500 dan 2000 gacha guldan hosil boʻladi. 

Non mevasi eng yuqori mahsuldor oziq-ovqat oʻsimliklaridan biri boʻlib, bir daraxt mavsumda 200 tagacha yoki undan koʻp meva beradi. Tinch okeanining janubida daraxtlar yiliga 50 dan 150 gacha meva beradi, mevalar odatda yumaloq, tasvirlar yoki choʻzinchoq – ogʻirligi 0,25-6 kg[6]. Hosildorlik nam va quruq joylarda farq qiladi[5]. Tuxumsimon mevaning yuzasi qoʻpol boʻlib, har bir meva koʻplab kataklarga boʻlinadi. Koʻpgina tanlab olingan navlar urugʻsiz mevalarga ega[7]. Non mevasi odatda ildiz kurtaklari yordamida koʻpaytiriladi[6].

Non mevasi non yongʻogʻi bilan chambarchas bogʻliq[6]. Tashqi koʻrinishiga koʻra, u oʻzining bir turkumdagi qarindoshi — jakfruitga oʻxshaydi. 

Non mevasining yuzlab navlari va minglab umumiy nomlari bor va 90 ga yaqin mamlakatlarda yetishtiriladi[5][6].

Bir-biriga yaqin boʻlgan Artocarpus camansi A. altilisdan koʻp urugʻli tikanli mevalarga ega boʻlgani bilan farqlanadi. Artocarpus mariannensis toʻq sariq rang etli quyuq yashil choʻzilgan mevalari, shuningdek, boʻlakli barglari bilan ajralib turishi mumkin[8].

Tarqalish

tahrir

Non mevasi asosan urugʻlar bilan koʻpaytiriladi, ammo urugʻsiz non mevasi daraxtning sirt ildizlaridan oʻsadigan kurtaklarni koʻchirib oʻtkazish orqali koʻpaytirilishi mumkin[5]. Ildizlar kurtajlarning oʻsishini qoʻzgʻatish uchun shikastlangan boʻlishi mumkin, ular keyinchalik ildizdan ajratiladi va idishga ekiladi yoki toʻgʻridan-toʻgʻri yerga koʻchiriladi[5]. Azizillo ham kurtajning oʻsishiga olib keladi[5]. Kurtak qalamchalari tuproq, torf va qum aralashmasi boʻlgan plastik qoplarga joylashtiriladi va suyuq oʻgʻit bilan namlangan holda saqlanadi[5].

Taksonomiya

tahrir

DNK izlari tadqiqotlariga koʻra, non mevasining yovvoyi urugʻli ajdodi — Yangi Gvineya, Maluku orollari va Filippinda oʻsgab non yongʻogʻi (Artocarpus camansi). Bu taxminan 3000 yil oldin avstroneziya sayohatchilari tomonidan Mikroneziya, Melaneziya va Polineziyaga tarqatilgan kanoe oʻsimliklaridan biri boʻlib, u mahalliy boʻlmagan[4][9][8][10].

A. camansi Polineziyada xonakilashtirilgan va tanlab koʻpaytirilib, asosan urugʻsiz Artocarpus altilis navi olingab. Mikroneziya non mevasi ham mahalliy Artocarpus mariannensis bilan chatishtirilgan. Bu shuni koʻrsatadiki, Mikroneziya dastlab Polineziya va Melaneziyadan ikki xil migratsiya hodisasi orqali alohida mustamlaka qilingan, keyinchalik ular sharqiy Mikroneziyada bir-biri bilan aloqa qilgan[4][9][8][10][6][7].

Tarqalishi va yashash joyi

tahrir
 
Hindiston-Tinch okeani orollari boʻylab non, banan va hindiston yongʻogʻi kabi ekinlarni olib yurgan avstroneziya ekspansiyasining koʻlami

Non mevasi ekvatorial pasttekisliklarda oʻsuvchi tur hisoblanadi. U Tinch okeanidagi koʻplab tropik mintaqalarga tarqalgan[4][5].

1769-yilda Jozef Banks kapitan Jeyms Kuk boshchiligidagi Endeavour ekspeditsiyasi tarkibida boʻlganida bir muddat Taitida yashagan edi[7][11]. 18-asr oxirida Britaniya koloniyalarida qullar uchun arzon, yuqori energiyali oziq-ovqat manbalarini izlash mustamlaka maʼmurlari va plantatsiya egalarini Karib dengiziga non mevasini olib kelishga undadi. Qirollik jamiyati prezidenti sifatida Banks ushbu ishdagi muvaffaqiyati uchun pul mukofoti va oltin medal bilan taqdirlandi. HMS qoʻmondoni sifatida oʻsimliklarni yigʻish uchun Janubiy Tinch okeaniga muvaffaqiyatsiz sayohatdan soʻng, 1791-yilda, Uilyam Bligh Providence va Assistant bilan ikkinchi ekspeditsiyaga qoʻmondonlik qildi, u Taitidagi urugʻsiz non mevali oʻsimliklarni yigʻib ularni Angliyaga olib keldi[6][7].

Non mevasi tarkibi 71 % suv, 27 % uglevodlar, 1 % oqsil va kam miqdordagi yogʻlardan iborat . 100 gramm miqdorida xom non mevasi tarkibida C vitamini, (kunlik qiymatining 35 %) tiamin va kaliy (har biri 10 % DV) boʻlib, tarkibida boshqa ozuqa moddalari yoʻq.

Foydalanish

tahrir
 
Dilimlangan va qovurilgan non mevasi

Non mevasi koʻplab tropik mintaqalarda asosiy oziq -ovqat hisoblanadi. Non mevasining koʻp navlari yil davomida meva beradi. Ham pishgan, ham pishmagan mevalardab oshxonada foydalaniladi; pishmagan non mevasi isteʼmol qilishdan oldin pishiriladi[12]. Yeyishdan oldin mevalar qovuriladi, pishiriladi yoki qaynatiladi. Pishirganda, oʻrtacha pishgan non mevasining taʼmi kartoshka yoki yangi pishirilgan nonga oʻxshaydi.

Bitta non mevasi daraxti har mavsumda 200 kg meva beradi[13]. Non mevasi daraxtlari odatda yilning maʼlum vaqtlarida katta hosil beradi, shuning uchun hosilni saqlab qolish muammo hisoblanadi. Anʼanaviy saqlash usullaridan biri tozalangan va yuvilgan mevalarni barg bilan qoplangan chuqurga koʻmishdir, ular bir necha hafta davomida nordon, yopishqoq xamirni hosil qiladi. Shu usulda, saqlangan mahsulot bir yil yoki undan koʻproq vaqtni saqlab turishi mumkin. Baʼzi chuqurlarda[14]. Fermentlangan non mevasi pyuresi mahr, ma, masi, furo va bwiru kabi koʻplab nomlarga ega.

Non mevasini pishirgandan keyin isteʼmol qilish mumkin yoki boshqa turli xil ovqatlarga qayta ishlatishi mumkin.

Janubi-Sharqiy Osiyo va Tinch okeani orollari

tahrir
 
Filippin oshxonasida pishirish uchun ishlatiladigan non (kolo) boʻlaklari

Urugʻsiz non mevasi Bruney, Indoneziya va Malayziyada uchraydi, bu yerda u sukun deb ataladi. Non mevasi odatda fritterlar shaklida va gazak sifatida isteʼmol qilinadi. Non mevasi pishiriqlari mahalliy koʻcha taomlari sifatida sotiladi.

Filippinda non rimas sifatida tanilgan. U kamansi deb ham ataladi. Pishmagan mevalar koʻpincha ginataang rimas sifatida isteʼmol qilinadi (kokos suti bilan pishirilgan)[15][8][10].

Janubiy Osiyo

tahrir

Shri-Lankada u hindiston yongʻogʻi suti va ziravorlar yordamida kori shaklida pishiriladi yoki qaynatiladi. Qaynatilgan non mevasi mashhur taomdir. Hindiston yongʻogʻi yogʻida qovurilgan va qizdirilgan smetana yoki shakar siropiga botirilgan mayda toʻgʻralgan, quyoshda quritilgan non meva chipslaridan tayyorlangan anʼanaviy shirin gazak rata del petti deb nomlanadi[16]. Hindistonda konkani tilida jeev kadge phodi yoki malayalamda kadachakka varuthat deb ataladigan non mevasi pishiriqlari Karnataka va Kerala qirgʻoqlarida mahalliy taom hisoblanadi. Seyshel orollarida u anʼanaviy ravishda guruch oʻrnini bosuvchi mahsulot hisoblanafi. U qaynatilgan (friyapen bwi) yoki qovurilgan (friyapen griye) shaklda isteʼmol qilinadi. Bundan tashqari, u kokos suti, shakar, vanil, doljin va bir chimdim tuzda qaynatilgan ladob friyapen deb ataladigan shirinlik sifatida isteʼmol qilinadi.

Karib dengizi va Lotin Amerikasi

tahrir

Belizda mayya xalqi uni masapan deb ataydi.

Puerto-Rikoda non mevasi panapen yoki pana deb ataladi, urugʻlaridan anʼanaviy ravishda qaynatib tozalanadi va isteʼmol qilinadi. Baʼzi ichki hududlarda u mapén deb ham ataladi. Non mevasi koʻpincha qovurilgan bakalao (tuzlangan baliq), zaytun moyi va piyoz aralashmasi bilan qaynatiladi. Pishgan non mevasi shirinliklarda ishlatiladi: flan de pana (non muhallabi). Cazuela, pishgan non, ziravorlar, mayiz, hindiston yongʻogʻi suti va shirin kartoshka bilan qobiqsiz pirog. Non mevasi butun Puerto-Riko boʻylab sotiladi va non, xamir ovqatlar, pechene, krep, vafli, krep va almojabana tayyorlash uchun ishlatiladi.

Dominikan Respublikasida meva buen pan yoki „yaxshi non“ deb ataladi. Non mevasi Dominikan pazandachiligida taniqli emas va mevalar koʻpincha choʻchqalarni boqish uchun ishlatiladi.

Barbadosda non mevasi shoʻr goʻsht bilan qaynatiladi va kuku tayyorlash uchun sariyogʻli pyure qilinadi.

Trinidad va Tobagoda non mevasi qaynatilib, soʻngra qovuriladi va oʻrdak kabi goʻshtli taomlar bilan sous sifatida isteʼmol qilinadi.

Yamaykada non mevasidan shoʻrva tayyorlashadi yoki pechda qovuriladi. U milliy taom akke va tuzli baliq bilan isteʼmol qilinadi. Pishgan mevalardan salatlar va gazak tayyorlanadi.

Yogʻoch va boshqa maqsadlarda foydalanish

tahrir

Non mevasi Tinch okeani orollarida turli xil maqsadlarda keng qoʻllangan. Uning yengil yogʻochi (oʻziga xos ogʻirligi 0,27)[17] termitlar va kema qurtlariga chidamli, shuning uchun u binolar va kanolar uchun yogʻoch sifatida ishlatiladi[6]. Uning defibreri "tapa" deb ataladigan qogʻoz tayyorlash uchun ham ishlatilishi mumkin[6]. Non daraxtining yogʻochi Samoa meʼmorchiligida anʼanaviy uylarni qurishda eng qimmatli yogʻochlardan biri edi.

Non mevasi tarkibida hasharotlarni haydovchi xususiyatga ega fitokimyoviy moddalar mavjud[18][19]. Mevalarning tashlab yuborilgan qismlari chorva mollarini boqish uchun ishlatilishi mumkin. Non mevasi daraxtlarning barglarini qoramollar ham isteʼmol qilishi mumkin[20].

Madaniyatda

tahrir

Karolin orollaridagi Puluvatda, muqaddas yitang ilmlari kontekstida non mevasi (poi) nutqni rivojlantiruvchi ilm vositasi ekanligi aytilgan. Bu ilm besh toifaga boʻlingan: urush, sehr, uchrashuvlar, navigatsiya va non mevasi[21].

Hawaiian afsonasiga koʻra, non mevasi urush xudosi Kū qurbonligidan kelib chiqqan. Dehqon sifatida odamlar orasida yashirincha yashashga qaror qilgandan soʻng, Ku turmushga chiqdi va farzand koʻrdi. U va uning oilasi ularning orolda ocharchilik boshlangunga qadar yaxshi yashashdi. Farzandlarining azoblanishiga chiday olmay qolganda, Ku xotiniga ularni ochlikdan qutqara olishini, ammo buning uchun oilasini tashlab ketishi kerakligini aytdi. Ayol istar-istamas rozi boʻldi va Ku boshining tepasi koʻringuncha turgan joyida yerga kirib ketdi. Uning oilasi u oxirgi boʻlgan joyda kechayu kunduz kutib, yerni koʻz yoshlari bilan sugʻorishdi, toʻsatdan Ku yoʻqolgan joyda kichik yashil kurtak paydo boʻldi. Tezda, kurtaklar baland va bargli daraxtga aylandi, Kūning oilasi va qoʻshnilari ochlikdan darxt mevasini tufayli ochlikdan qutildilar[22].

Tur Tinch okeani boʻylab keng tarqalgan boʻlsa-da, non mevasining koʻplab navlari urugʻsiz yoki biologik jihatdan uzoq masofalarga tabiiy ravishda tarqala olmaydi. Shu sababli, odamlar oʻsimlikni Tinch okeanida tarqalishiga yordam bergani aniq. Tinch okeani boʻylab odamlarning migratsiya usullarini oʻrganish uchun olimlar antropologik maʼlumotlar bilan birgalikda non mevasi duragaylari va navlarini molekulyar tekshirishdan foydalanganlar. Natijalar gʻarbdan sharqqa migratsiya gipotezasini qoʻllab-quvvatlaydi, unda Lapita xalqi Melaneziyadan Polineziya orollariga koʻchib kelgan deb taxmin qilinadi. [9]

Non mevasi navlarining dunyodagi eng katta bogʻi botanik Dayan Ragone tomonidan 20 yildan ortiq vaqt davomida yaratilgan[23].

Galereya

tahrir

 

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Artocarpus altilis (Parkinson ex F.A.Zorn) Fosberg — The Plant List“. The Plant List. Retrieved 2016-01-12.
  2. ↑ „Jackfruit, Breadfruit, Osage Orange, Mulberry, Soursop, Sugar Apple, Cherimoya“. www2.palomar.edu. 2021-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-sentyabr.
  3. ↑ creator. „Moraceae – The Mulberry Family“ (en). Florida Fruit Geek (2017-yil 12-sentyabr). Qaraldi: 2020-yil 12-oktyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Matisoo-Smith, Elizabeth A. (3 November 2015). "Tracking Austronesian expansion into the Pacific via the paper mulberry plant". Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (44): 13432–13433. doi:10.1073/pnas.1518576112. PMID 26499243. PMC 4640783. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4640783. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Morton. „Breadfruit; In: Fruits of Warm Climates“ 50–58. NewCROP, the New Crop Resource Online Program, Center for New Crops and Plant Products, Department of Horticulture and Landscape Architecture, Purdue University, West Lafayette, IN (1987). 2015-yil 5-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 17-yanvar.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 „Breadfruit Species“. National Tropical Botanical Garden - Tropical Plant Research, Education, and Conservation (2017). 2022-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-sentyabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 „Artocarpus altilis (breadfruit)“. Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew Gardens, Richmond, Surrey, UK (2017). Qaraldi: 2017-yil 17-yanvar.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Ragone, Diane (April 2006). Elevitch, C.R.. ed. "Artocarpus camansi (breadfruit), ver.2.1". Species Profiles for Pacific Island Agroforestry (Hōlualoa, Hawai‘i: Permanent Agriculture Resources (PAR)). http://www.agroforestry.net/tti/A.camansi-breadnut.pdf. Qaraldi: 18 April 2012. Non mevasi]]
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Zerega, N. J. C.; Ragone, D.; Motley, T.J. (2004). "The complex origins of breadfruit (Artocarpus altilis, Moraceae): Implications for human migrations in Oceania". American Journal of Botany 91 (5): 760–766. doi:10.3732/ajb.91.5.760. PMID 21653430. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Ragone, Diane „Farm and Forestry Production and Marketing Profile for Breadfruit (Artocarpus altilis)“, . Specialty Crops for Pacific Island Agroforestry Elevitch: . Hōlualoa, Hawai‘i: Permanent Agriculture Resources, 2011. ISBN 978-0970254481. 
  11. ↑ Salmond, Anne. Aphroditeʼs Island. Berkeley: University of California Press, 2010 — 190, 197, 307-308-bet. ISBN 9780520261143. 
  12. ↑ Janick, Jules. The Encyclopedia of Fruit and Nuts. CABI, 2008 — 476-bet. ISBN 978-0-85199-638-7. 
  13. ↑ „'Food of the Future' Has One Hitch: It's All But Inedible“. Wall Street Journal (2011-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 6-avgust.
  14. ↑ Balick, Michael J.. Plants, People, and Culture: The Science of Ethnobotany. Scientific American Library, 1997. ISBN 978-0-7167-6027-6. 
  15. ↑ „Kamansi“. Specialty Produce. Qaraldi: 2019-yil 13-yanvar.
  16. ↑ Apé Lamā Lōkaya:1950, Chapter 31 (Vijitha Yapa Publications) ISBN 978-955-665-250-5
  17. ↑ Little Jr., Elbert L.; Roger G. Skolmen (1989). ʻUlu, breadfruit. United States Forest Service. Archived from the original on 30 October 2014. https://web.archive.org/web/20141030071228/http://www2.ctahr.hawaii.edu/forestry/trees/CommonTreesHI/CFT_Artocarpus_altilis.pdf. 
  18. ↑ A. Maxwell P. Jones; Jerome A. Klun; Charles L. Cantrell; Diane Ragone; Kamlesh R. Chauhan; Paula N. Brown; Susan J. Murch (2012). "Isolation and Identification of Mosquito (Aedes aegypti) Biting Deterrent Fatty Acids from Male Inflorescences of Breadfruit (Artocarpus altilis (Parkinson) Fosberg)". Journal of Agricultural and Food Chemistry 60 (15): 3867–3873. doi:10.1021/jf300101w. PMID 22420541. 
  19. ↑ Avant, Susan. „Studies Confirm Breadfruit's Ability to Repel Insects“. US Department of Agriculture (2013-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2016-yil 14-iyun.
  20. ↑ Heuzé. „Breadfruit (Artocarpus altilis)“. Feedipedia, a programme by INRA, CIRAD, AFZ and FAO (2017).
  21. ↑ Riesenberg, Saul H.; Elbert, Samuel H. (1971). The Poi of the Meeting. Journal of the Polynesian Society, Auckland University. Archived from the original on 2020-09-28. https://web.archive.org/web/20200928144105/http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_80_1971/Volume_80%2C_No._2/The_Poi_of_the_meeting%2C_by_Saul_H._Riesenberg%2C_p_217_-_227/p1?page=0&action=searchresult&target=. Qaraldi: 2022-09-08. "Kkónen, although literally meaning pounded breadfruit, refers in these bowls of knowledge to work, skills, and stores of information of any kind having to do with secret words and meanings—that is to say, yitang lore. Breadfruit is used here as a figure of speech for knowledge. And the breadfruit of knowledge is contained in all five bowls, even though the names of only three of them include the word for pounded breadfruit, and even though only the last contains knowledge about breadfruit in that word's literal meaning. Thus, the Puluwat people classify yitang information into five categories: war, magic, meetings, navigation, and breadfruit." Non mevasi]]
  22. ↑ Shannon Wianecki. „Breadfruit“. Maui Nō Ka ʻOi Magazine, Haynes Publishing Group (may–june 2013). Qaraldi: 2017-yil 17-yanvar.
  23. ↑ Julia Steele. „Tree of Plenty“. Hana Hou! (august–september 2009). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Non_mevasi&oldid=5231532" dan olindi