Poʻlatxon platosi

Poʻlatxon (baʼzan Polatxon yoki Palatxon deb ham ataladi) – Oʻrta Tyan-Shanning gʻarbiy qismi Chatqol tizmasining shimoli-gʻarbiy tarmoqlarida joylashgan yassitogʻ. U Oʻzbekiston Respublikasining Toshkent viloyatida joylashgan.

Po‘latxon
Joylashuvi	Toshkent viloyati
Koordinatalar	41°26′28″N 70°10′23″E
Togʻ tizmasi	Plato
Uzunligi	5.31*2.92
Balandligi	2823

Geografik maʼlumotlar

Kichik Poʻlatxon

Plato Katta Chimyon choʻqqisidan 11 kilometr janubi-sharqda joylashgan. Chimyon choʻqqisidan qaralganda, togʻ janubi-sharqdan shimoli-gʻarbga tomon taxminan 5 kilometrga choʻzilgan notoʻgʻri uchburchak shaklidagi kichik tekis maydoncha koʻrinishida namoyon boʻladi. Platoning janubi-sharqiy chegarasi 3 kilometrgacha choʻzilgan. Shimoli-sharqiy va janubi-sharqiy tomonlari tik qoyalardan iborat bo‘lib, Terakli va Qoraarcha daryolariga pog‘onali va tik tushib boradi. Janubi-gʻarbiy tomon oʻzining janubi-sharqiy qismida jarlik, tik boʻlsa, uning shimoli-gʻarbiy qismi esa ancha qiyaroq va deyarli jarliksiz holda Azalsoy daryosi oʻzaniga (Terakli daryosining chap irmogʻi) tushib boradi. Poʻlatxon platosi atrofidagi barcha daryolar Oqbuloq daryosi (Chatqolning chap irmogʻi) havzasiga kiradi.

May oyi boshida Katta Chimyon choʻqqisidan Poʻlatxon platosining koʻrinishi

Plato maydoni taxminan 8 km² ni tashkil etib, uning eng baland nuqtasi 2823 metrga yetadi. Janubi-sharqiy qismi eng baland nuqtasi (~2800 m) boʻlib, shimoliy qismi nisbatan pastroq (~2700 m). Shimoliy qismning markazida eng yuqori nuqta 2732 metrga, shimoli-gʻarbida esa 2745 metrga yetadi. Janubi-gʻarbiy qismning janubi-sharqiy tomoni 2800 metr balandlikkacha koʻtarilib, shimoli-gʻarbga tomon asta-sekin pasayib, 2600 metrga tushadi. Aynan shu yoʻnalishda (janubi-sharqdan shimoli-gʻarbga) yassitogʻning butun yuzi asta-sekin pasayib boradi. Yassitogʻning gʻarbiy qismida (2745 metr) va sharqiy qismidagi eng baland nuqtasida ikkita triangulyatsiya belgisi oʻrnatilgan.

Poʻlatxon platosining sharq tomonida buloq mavjud. Bahor faslida tekislikning o‘rtasidan oqib o‘tadigan, ammo hech qayerga quyilmaydigan jilgʻa oqib oʻtadi. Jilgʻa suvi tekislik qaʼridan sizib oʻtib, uning devorlaridan oqib tushadi va sharsharalar hosil qiladi. Poʻlatxon platosi gʻorlarga boy (eng chuquri – Zaydman gʻori boʻlib, chuqurligi 506 metrni tashkil etadi) hamda karst chuqurliklariga toʻla. Poʻlatxon platosining sharqiy chekkasida 200 kvadrat metr maydonli tekislik joylashgan boʻlib, u asosiy tekislik bilan 10–15 metr kenglikdagi tor boʻgʻiz orqali tutashgan. Boʻyinturuq boʻylab bir metr balandlikdagi sunʼiy tosh devor qurilgan. Bu tekislik shakli togʻga oʻxshagani uchun kichik Poʻlatxon deb ataladi. Kichik Poʻlatxon platosidagi qoyada chuqurligi 20 metr boʻlgan Oyim-Qovor gʻori joylashgan. Tekislikning turli nuqtalaridan Katta Chimyon, Ovchi (Aukashka), Qizinura kabi uch ming metrli choʻqqilar; Taxta, Tumanli, Sochilma, Chilonzorchoqi (Komsomol) dovonlari; Maydantal qoʻriqxonasi; Terakli, Qoraarcha, Oqbuloq, Azalsoy daryolari vodiylarining manzaralari koʻrinadi.

Iqlimi

Iqlimi baland togʻli.Iyulda kunduzgi harorat 20−25 °C dan oshmaydi, yanvarda esa -25 -30 °C gacha pasayadi. Qor qoplami qalinligi 60−80 sm ga yetadi. Shimoliy yonbagʻirda iyul oyining oʻrtalarigacha, baʼzi yillarda esa yil davomida saqlanib turadi. Atmosfera yogʻinlarining asosiy miqdori kuz-qish-bahor faslida (oktyabr−may) yogʻadi va yogʻingarchilik yiliga 1500−1600 mmga yetadi.

Tarixiy ahamiyati

Po‘latxon yassitog‘i tabiiy qal’a bo‘lib, qo‘shinlarni harakatlantirish uchun yagona kirish joyiga ega. Yassitog‘ni kichik garnizon qo‘riqlashi mumkin edi. Boshqa tomondan, u katta maydonni - taxminan sakkiz kvadrat kilometrni egallaydi. Bu maydonda 8 minggacha echkini boqish mumkin bo‘lgan. Bu esa kichik garnizon va aholi, jami ikki yuzgacha kishini uzoq vaqt davomida oziq-ovqat bilan ta’minlash imkonini berardi. Yassitog‘ Oʻrta Osiyoda shunday sharoitga ega yagona joy hisoblanadi. Toʻrt ming yil davomida mahalliy zodagonlar urushlar va xalq gʻalayonlari paytida bu yerga koʻchib oʻtishgan. Tekislikka kirish yoʻlini uchta qal’a qoʻriqlagan, ularning izlari hozirga qadar saqlanib qolgan. Bu qal’alar nafaqat dushman hujumini toʻxtatish uchun, balki tinchlik paytida ayg‘oqchilarning kirishini cheklash va dushmanga josuslik qilishlariga imkon bermaslik uchun qurilgan edi.

Geologik tuzilishi

Platoning janubi-gʻarbiy chekkasiga tutash yuza noodatiy shakllarda yemirilgan tosh parchalari bilan qoplangan. Parchalarning oʻlchami bir necha santimetrdan ikki metrgacha va undan ham kattaroq boʻlishi mumkin. Ular asosan kulrang va toʻq kulrang ohaktoshlardan, qisman dolomitlardan iborat. Parchalar sindirilganda vodorod sulfid hidiga oʻxshash oʻtkir yoqimsiz hid taratadi.

Platoni tashkil etuvchi ohaktoshlar (CaCO₃) va dolomitlar ([Ca,Mg]CO₃) 370−345 million yil avval Markaziy Tyan-Shanning gʻarbiy qismida mavjud boʻlgan kechki devon va ilk karbon davrlaridagi dengiz suv havzalarining sayoz qoʻltiqlaridagi toshga aylangan karbonatli loyqa choʻkindilardir. Ular qalinligi 1200−1300 metrgacha boʻlgan karbonat qatlamini hosil qiladi.

Platoning geologik tarixi

Yassitogʻ yon bagʻridagi gʻor

Plato – Gʻarbiy Tyan-Shanning soʻnggi gersin togʻlari oʻrnida vujudga kelgan qadimgi mezozoy-paleogen (eotsen) peneplenining qoldigʻidir. Plato yuzasi 240−203 million yil avval (oʻrta-kechki trias davrida) shakllana boshlagan va juz’iy oʻzgarishlar bilan bugungi kungacha saqlanib qolgan hamda hozir ham shakllanishda davom etmoqda. Shunday qilib, Poʻlatxon platosi noyob tabiat yodgorligi hisoblanadi. U hududdagi eng qadimgi togʻ jinslaridan – yuqori devon-quyi karbon davriga mansub ohaktoshlar va dolomitlar massividan iborat. Bu blok oʻrta-yuqori karbon davriga oid yangi togʻ jinslari ustida yoriqlar boʻylab koʻtarilgan. U tashqi koʻrinishidan uncha oʻzgarmagan boʻlsa-da, 300 million yillik tarixi davomida kechki devon-erta karbon davrining qalin karbonat qatlami chuqur qismlarida sezilarli oʻzgarish va transformatsiyalarga uchragan. Soʻnggi gersin orogeniyasida, kechki karbon, perm, ilk trias davrida (325−240 million yil avval) Gʻarbiy Tyan-Shanning bu qismida faol vulqon faoliyati kuzatilgan. Bu jarayon gersinidlar – Gʻarbiy Tyan-Shandan Qizilqum, Orolboʻyi, Orol dengizi, Shimoliy Orolboʻyi orqali keng yoy shaklida choʻzilgan va Ural gersinidlari bilan tutashgan togʻ burmali tizimlarini hosil qilish bilan yakunlangan.

Plato yuzasidagi karst hodisalari

Oʻrta triasdan (240 million yil avval) Gʻarbiy Tyan-Shan gersinidlarining jadal yemirilishi boshlangan, ularning tekislanishi va yil davomida nam va qurgʻoqchil davrlar almashib turadigan iliq nam iqlim hukmron boʻlgan keng Turon pasttekisligiga aylanishi sodir boʻlgan. Bunday iqlim hozirgi kunda Afrika savannalarida va Hindistondagi Dekan yassitogʻligida kuzatiladi. Bu davr oʻrta-kechki triasni (240−203 million yil) qamrab oladi. Bunday iqlim nurash jarayonlarining jadal rivojlanishiga va oqish, kulrang-oq allitli (boksitli) nurash qobigʻining hosil boʻlishiga imkon yaratgan. Poʻlatxon platosida bu qobiq platoni tashkil etuvchi ohaktoshlar va dolomitlarda rivojlangan. Nurash jarayonlariga iqlimdan tashqari, ohaktoshlar va dolomitlarning koʻmilgan organik moddalar bilan boyishi ham qulaylik tugʻdirgan. Bu esa nurash jarayonlarini kuchaytirgan va karst hosil boʻlishining rivojlanishiga yordam bergan. Platoda nurashning allitli qobigʻining qalinligi 15 metrga yetadi va u alohida boʻlaklar shaklida saqlanib qolgan. Bu qobiq zamonaviy tuproq qatlami rivojlangan yupqa lyoss qatlami bilan qoplangan.

Sharqiy qismidagi jarliklar – kichik Poʻlatxondan koʻrinishi

Yura davrida (203−135 million yil avval) yilning nam va qurgʻoqchil fasllari almashinmaydigan iliq, nam iqlim boksit hosil boʻlish jarayonlarining soʻnishiga olib keldi. Biroq karst hosil boʻlishi saqlanib qoldi va hatto kechki yura davridagi qurgʻoqchilik hamda boʻr davrining yarim quruq iqlimi (135−65 million yil avval) bu jarayonni toʻxtatmadi. Shuningdek, qadimgi burmali va soʻnggi gersin davri gʻarbiy Tyan-Shanning keyingi tekislanish jarayoni ham davom etdi.

Oʻrta yura davrida (170 million yil avval) boshlangan Dunyo okeani sathining koʻtarilishi qadimgi Tetis okeanining dengiz havzasini Oʻrta Osiyoning janubi-gʻarbi va gʻarbidan tekislangan gʻarbiy Tyan-Shanga asta-sekin yaqinlashishiga sabab boʻldi. Kechki boʻr transgressiyasi natijasida dengiz kechki turon davrida (92−88 million yil avval) Toshkent atrofi hududiga va Oqsoqota daryosining chap qirgʻogʻigacha yetib bordi.

Paleogen davrida transgressiyaning yanada kengayishi bilan eotsen davrida (53−37 million yil avval) iliq sayoz dengiz havzasi (chuqurligi 12−15 metrgacha) Oqsoqota daryosining yuqori oqimiga va uning sharqiy oʻng irmogʻi – Nurekotagacha yetib bordi. Eotsen dengizining qirgʻoq chizigʻi, chamasi, Poʻlatxon platosidan 6−10 kilometr gʻarbda joylashgan edi.

Qoraarcha tomon (shimoliy taraf)dagi jar yoqalari

Platodagi karst voronkasi

Kechki eotsen oxiri – erta oligotsen boshlarida (37−33,7 million yil avval) dengiz havzasi Gertsiydan keyingi mezozoy-paleogen (eotsen) Gʻarbiy Tyanshan peneplenini butunlay tark etdi. Bu ulkan voqea Oʻrta Osiyoning sharqiy qismi tarixida tub burilish nuqtasi boʻldi. Bu Hindiston kontinental plitasining Pomir mintaqasidagi Yevroosiyoning janubiy chekkasiga surilishi bilan bogʻliq boʻlib, Gʻarbiy Tyanshanning Gertsiydan keyingi mezozoy-eotsen peneplenining sharqiy qismini – yosh Gertsiydan keyingi Turon platformasining sharqiy qismini yosh burma-blokli Gʻarbiy Tyanshanga aylanishiga olib keldi. Yer poʻstidagi kuchlanishlar Pomirdan asta-sekin shimolga va shimoli-gʻarbga oʻtib, Turon platformasidagi peneplenning yangi hududlarini qamrab oldi. Yaʼni mezozoy-eotsen davrida (240−33,7 million yil avval) peneplanatsiylangan burmali gersinidlar asta-sekin oʻrta-kechki oligotsen-antropogen davri (33,7 million yil avval – hozirgi vaqtgacha) neotektonik Gʻarbiy Tyan-Shanga aylandi. Biroq, u endi faqat burmali emas, balki burma-blokli boʻldi, chunki togʻlar Yer stratisferasining turli oʻlchamdagi bloklarining koʻtarilishi natijasida hosil boʻldi. Yosh burma-blokli Gʻarbiy Tyan-Shan tizma choʻqqilari koʻpincha qadimgi mezozoy-eotsen peneplanining u yoki bu darajada saqlanib qolgan qoldiqlarini oʻzida mujassam etgan. Ular qisman yangi eroziya va denudatsiya jarayonlari hamda boshqa jarayonlar taʼsirida yemirilgan.

Yosh neotektonik, allaqachon alp bosqichidagi Gʻarbiy Tyan-Shanning shakllanishida stratosfera boʻlaklarining koʻtarilishi asosan gersin va undan ham qadimgi davrning yoshartirilgan yoriqlarida, kamroq hollarda esa yangi hosil boʻlgan yoriqlarda sodir boʻlgan. Neotektonik bosqichda (oʻrta-kechki oligotsendan hozirgi kungacha) yosh vertikal harakatlarning (choʻkish va koʻtarilish) amplitudasi 10−12 km ga yetadi (Farg‘ona vodiysi va uning tog‘li chegaralari misolida, pasaygan tog‘ oralig‘idagi chuqurliklar hamda ularni o‘rab turgan baland tog‘ tizmalarining balandliklari taqqoslansa).

Yoshartirilgan qadimgi yoriqlar boʻylab koʻchish amplitudasi miotsen davrida (23,5−5,3 million yil avval) 500 metrga, pliotsen-antropogen davrida (5,3 million yil avvaldan hozirgi kungacha) esa 700 metrga yetadi. Yangi hosil boʻlgan yosh yoriqlar boʻylab harakatlanish miotsen-antropogen davomida 2500−3000 metrga yetadi.

Miotsen davrining oxiriga kelib, Poʻlatxon platosining atrofdagi hududdan nisbiy balandligi 450−500 metrga, atrofdagi togʻlarning balandligi esa 1000−1500 metrga yetgan. Iqlim issiq va quruq boʻlgan. Doimiy suv oqimlari hali mavjud boʻlmagan va past togʻlar etaklarida vaqtinchalik suv oqimlari va sel materiallaridan yelpigʻichsimon yotqiziqlar hosil boʻlgan. Ularning qalinligi 700−800 metrga yetgan.

Pliotsen-antropogenda tektonik harakatlarning shiddati va togʻlarning koʻtarilish tezligi keskin ortadi. Ularning balandligi 3000 m va undan ortiqqa yetadi. Togʻlarda muzliklar va doimiy suv oqimlari paydo boʻladi: Chatqol, Koʻksu, Piskom. Ular qoʻshilib Chirchiqni hosil qiladi, unga biroz pastroqda Ugom va Oqsoqota quyiladi. Togʻ oldi tekisliklarida iqlim quruq, ammo salqinroq boʻlib qoladi, qadimgi fillar, jirafalar, kiyiklar, dasht kemiruvchilari va toshbaqalar hayot kechiradi. Dasht oʻsimliklari paydo boʻladi, Poʻlatxon platosi hozirgi 2700−2800 m balandlikka yetadi.

Poʻlatxon platosi – noyob tabiat yodgorligi, 240 million yil davomida barcha tabiiy ofatlardan deyarli oʻzgarmagan qadimiy yuzasi bilan omon qolgan qadimgi postgersin mezozoy-eotsen peneplenining kichik bir qismi.

Vaqt oʻtishi bilan karbonat qatlami yemirila boshladi: avval yer yuzasidagi kechki devon-erta karbon qatlamining yuqori qismi nurash qobigʻiga aylandi, keyinchalik parchalanish va erish natijasida qalin karbonat qatlami ichida karst jadal rivojlana boshladi.

Karstning shakllanish tarixida, mavjud boʻlgan kam sonli kuzatuvlar va ekspeditsiyalar maʼlumotlariga koʻra, quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin:

1. Oʻrta trias-oligotsen bosqichi (240−23,5 million yil avval). U taxminan 300−350 m chuqurlikkacha yetdi. Uning gʻorlari miotsenning boshlarida (23,5 million yil oldin) ochilgan va yer yuzasiga chiqarilgan boʻlib, hozirgi vaqtda 2500−2700 m balandlikdagi jarlikning yuqori qavatida koʻrinadi. Ehtimol, bunday gʻorlarning rivojlanish chuqurligi 2823 m – 2500 m = 323 m, yaʼni platoning hozirgi sathidan taxminan 300−350 m boʻlishi mumkin.
2. Miotsen bosqichi (23,5−5,3 million yil avval). U mutlaq belgilari 2000−2400 m boʻlgan jarliklar bilan belgilanadi. Jarliklardagi gʻorlar ochilmagan, ularning tarmogʻi, ehtimol, yer yuzasidan 2823 m – 2000 m = 823 m chuqurlikkacha rivojlangan.
3. Pliotsen-antropogen bosqichi hozirgi kungacha davom etib, 1700−2000 m balandlikdagi jarliklar hosil boʻlishida namoyon boʻladi. U yassitogʻning shimoliy, janubi-sharqiy va janubi-gʻarbiy yonbagʻirlarida 1600−1800 m balandlikdagi koʻplab buloqlar bilan ajralib turadi. Bu buloqlar karst gʻorlari joylashgan eng quyi qatlamlardan oqib chiqsa kerak. Ularning nisbatan qisqa vaqt ichida shakllanishi, ehtimol, katta hajmdagi gʻorlarning paydo boʻlishiga imkon bermagan.

Shunday qilib, faol karstning yassitogʻ yuzasidan rivojlanish chuqurligi 1000−1200 m atrofida boʻladi. Karst hosil boʻlishining boshlangʻich jarayonlari (passiv karst) mahalliy eroziya bazisi – janubi-gʻarbiy yonbagʻirda Azalsoy boʻylab 1500 m gacha, shimoliy yonbagʻirda Qoraarcha boʻylab 1200 m gacha, janubi-sharqiy yonbagʻirda Terakli boʻylab 1100 m gacha va undan past boʻlgan suv oqimlaridagi suv sathi bilan belgilanadi.

Jaylauch soyligi

Yassitogʻning eng baland nuqtasidan janubi-sharq yoʻnalishida, Oqbuloq va Terakli daryolari qoʻshilishidan hosil boʻlgan uchburchakka juda oʻxshash tuzilma (Jaylauch qoʻriqxonasi) joylashgan. Bu tuzilma biroz pastroq balandliklarda (taxminan 2000−2200 metr atrofida) boʻlib, qadimgi tekislanish yuzasi izlari yaxshi saqlanib qolgan. U tashqi koʻrinishi jihatidan Poʻlatxon platosiga juda oʻxshaydi, biroq oʻlchamlari biroz kichikroq. Xuddi Poʻlatxon platosidek, u nisbatan tekis, plato bilan bir xil tomonga qiyalangan va Oqbuloq, Terakli hamda Toshkesken (Kainsoy, Terakli daryosining oʻng irmogʻi) daryolari tomonga tik jarliklar hosil qilgan. Biroq u oʻrta karbon davrining granitoidlaridan (magmatik togʻ jinslaridan) tashkil topgan. Bu jinslar oʻz xususiyatlari bilan Poʻlatxon platosining karbonat qatlamidan keskin farq qiladi va karst jarayonlarining rivojlanishi uchun noqulay hisoblanadi.

Nurash

Nurash va eroziya natijasida, yassitogʻ yuzasidagi toshlar noodatiy va ajoyib shakllarga kirgan.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Zaydman gʻorini tadqiq etish

1988-yilgi ekspeditsiya

Zaydman gʻorining kirish qismi 80-yillarning boshida Timofeyev tomonidan topilgan. (speleolog oʻzi koʻplab gʻorlarni kashf etgan, Toshkent shahridagi Markaziy pionerlar uyida bolalar turizmi toʻgaragini boshqargan). Biroq u voronkani qazish uchun jamoaga ega emas edi. Novosibirskliklarga bu haqda maʼlumot berilgan.

Zaydman gʻorining sxemasi

1988-yilda oʻsha paytdagi eng yirik Novosibirsk klublaridan biri (Aloqa instituti speleoklubi) Poʻlatxon platosiga katta ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiyaga Sergey Safonov rahbarlik qilgan. Ekspeditsiyada 20 ga yaqin odam qatnashdi. Ularning deyarli barchasi tajribali g‘orshunos bo‘lsa-da, qidiruv ekspeditsiyasi ko‘pchiligi uchun yangi soha boʻlgan. Plato ilgari ham oʻrganilgan, ammo ekspeditsiya aniq kirish joylarini topa olmagan. Novosibirsk ekspeditsiyasi eʼtiborini toshlar bilan toʻldirilgan ikkita chuqurlikka qaratdi. Teshiklardan birida uch kunlik qazishmalardan soʻng 11 metrli quduqqa tushib, 4 metrlik zinaga yetib kelishdi. Ikki kun davomida navbatdagi, bu safar kichikroq toshlardan iborat to‘siqni tozalagach, ekspeditsiya „rus meandri“ deb nom olgan joyga duch keldi. Bu joy nihoyatda tor, egri-bugri bo‘lib, deyarli kengaytirishning iloji yo‘q edi. Meandrni o‘tishda asosiy hissa Aleksandr Zaydman va Arkadiy Gaydamakga tegishli bo‘ldi. Nihoyat, tana holatlarining taxminan o‘nta kombinatsiyasidan iborat usul topildi. Bu usul tufayli g‘orning meandr ortidagi qismiga kirishning imkoni paydo bo‘ldi. Keyinchalik koʻplab (deyarli barcha) tajribali speleologlar bu kombinatsiyani mustaqil ravishda, yoʻl koʻrsatuvchisiz takrorlay olmadilar. Faqat toshkentliklar oʻta olishdi, lekin bu ham birinchi urinishda emas edi. Ular keyinchalik tan olishganidek, agar narida teshik borligini va u „havolab turganini“ aniq bilmaganlarida, hech qachon unga kirishga harakat qilmagan boʻlardilar. Toshkent ekspeditsiyasidagi 10 kishidan faqat toʻrttasi tor joydan oʻta oldi, bunda ekspeditsiyaning eng nozik aʼzosi 7 metrlik masofani 2,5-3 soat davomida bosib oʻtdi.

1988-yilgi ekspeditsiya taxminan 30 metr chuqurlikda, nimaga osilganligi nomaʼlum boʻlgan ulkan tosh ustida va birinchi haqiqiy quduq tepasida yakunlandi. Tosh juda xatarli koʻrinishga ega edi, shu sababli ekspeditsiya uning tagiga tushmaslikka qaror qildi.

1989-yilgi ekspeditsiya

1989-yil 7-martda Aleksandr Zaydman Kavkazdagi Adashganlar gʻorida fojiali tarzda halok boʻldi. 4–6 kishidan iborat tashabbuskor guruh qoldi, ular keyingi bir necha yil ichida gʻorni kesib oʻtishni oʻzlarining asosiy vazifasi qilib qoʻydilar. 1989-yilda 10 kishilik guruh (ulardan 4 nafari ishchi) yassitog‘ga ko‘tarildi. Ekspeditsiyaga Valentin Gogolev boshchilik qildi. O‘zlari bilan olib ketgan arqon va ilgaklar zaxirasi juda tez tugadi: 3 ta yangi quduqdan o‘tib, taxminan 90 metr chuqurlikda to‘xtagach, guruh barcha ishlarni bevosita g‘orda to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Ekspeditsiyaning asosiy maqsadi baribir amalga oshirildi — guruh g‘orning chindan ham davom etishiga ishonch hosil qildi, nihoyat oddiy tik qismga yetib bordi va katta (keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, 70 metr chuqurlikdagi) quduq ustida to‘xtadi.

1990-yilgi ekspeditsiya

Novosibirskka yetib kelgan tadqiqotchilar guruhi boshqa klublar bilan faol muzokaralar olib borishni boshladi, bunga Dobrov va Mishin ham qo‘shildi. Keyingi (1990) yili Dobrov va Mishinni bulg‘or ekspeditsiyasi kutib oldi. Mishin bilan hamkorlik qilgan klub yassitog‘da ishlashga va vertolyot uchun haq to‘lashga rozilik bildirdi. Natijada, iyul oyida 40 ga yaqin kishi yassitog‘ga jo‘natildi. Ammo, tez orada ma’lum bo‘ldiki, butun ekspeditsiyada bor-yo‘g‘i 7 nafar ishchi bor ekan. Ushbu ekspeditsiya davomida guruh taxminan 370 metr chuqurlikka yetib, navbatdagi pog‘onada to‘xtadi. Ekspeditsiya yakunida g‘orning Aleksandr Zaydman xotirasini abadiylashtirish uchun munosib ekanligi to‘g‘risida qat’iy qaror qabul qilindi va unga Zaydman nomi berildi. Bulg‘orlar tufayli g‘orda ko‘plab xalqaro nomlar paydo bo‘ldi. Jumladan, bulg‘orlar tomonidan „Rus meandri“ deb nomlangan joy, g‘orning vertikal qismiga kirish eshigi vazifasini bajaruvchi „Vratsa“ yorig‘i (bulg‘orchada „darvoza“ ma’nosini anglatadi va ular kelgan shaharning nomi), shuningdek, Bulg‘or qudug‘i shular jumlasidandir. Ular sababli mazkur g‘or Sovet Ittifoqida SRT usuli bilan o‘rganilgan dastlabki g‘orlardan biriga aylandi.

Yassitog‘ga keyingi ekspeditsiya ikki oydan so‘ng o‘tkazildi. Bu Vladimir Dolgiy boshchiligidagi Toshkentdan kelgan guruh bo‘lgan.

1991-yilgi ekspeditsiya

1991-yil iyun oyining boshlarida Novosibirsk, Toshkent va Moskva speleoklublari vakillaridan iborat juda kuchli ekspeditsiya yassitogʻga tushdi. Ekspeditsiyaga Valentin Mishin rahbarlik qildi. Besh yillik rahbarlik tajribasiga ega bo‘lgan to‘rt kishi, yana o‘n nafar 4-5 yillik katta tajribaga ega bo‘lgan ekspeditsiyachilar bor edi. Ekspeditsiya muvaffaqiyatsiz boshlandi: g‘orda qorning ko‘p erishi natijasida katta suv toshqini yuz berdi, guruh a’zolari turli kasalliklarga chalinishdi, besh kishi mahalliy o‘simlikdan kuyib, tanalarida katta-katta pufakchalar bilan yurishga majbur bo‘ldi. Deyarli hech qanday natija qo‘lga kiritilmadi. Faqatgina ilgari erishilgan chuqurlikka yetib borish va „rus meandri“dan so‘ng joylashgan „shton“ deb ataluvchi qismni o‘rganish kabi yagona masala hal etildi, xolos. O‘sha yilning avgust oyida yassitog‘ga yangi ekspeditsiya keldi. Ekspeditsiyaga Oleg Dobrov rahbarlik qildi. Ilk bor „ishchi“ odamlar soni boshqa aholining umumiy sonidan ancha ko‘p edi, bu esa yaxshi natija bergan ko‘rinadi. Ilgari o‘tilmagan kalibr „tub“da o‘tkazildi, biroq bu uzunlik va chuqurlikni sezilarli darajada oshirmadi. Ma’lum bo‘ldiki, birinchi kalibrdan so‘ng kichik galereya mavjud ekan, yangi kalibr esa mutlaqo o‘tib bo‘lmaydigan ekan. Uni kavlash befoyda, faqat portlatish kerak bo‘ladi. Gʻorning pastki qismi yassilanib, faqatgina mahalliy choʻponlarga maʼlum boʻlgan buloqlar koʻrinishidagi chiqish joyiga tobora yaqinlashmoqda. Go‘yo g‘or o‘zining mumkin bo‘lgan barcha chuqurligini egallagan ko‘rinardi. Yer osti tayanch lageri qurilib, g‘orning pastki qismi batafsil tekshirildi. Nihoyat, g‘orning o‘zi hamda kirish joyini mavjud manbalar bilan bog‘lash uchun uning yuzasining ham to‘liq topografik xaritasi tuzildi - bu ekspeditsiya bilan g‘orning hozirda ma’lum bo‘lgan qismini o‘rganish yakunlandi. Shunday qilib, 1988-yildan 1991-yilgacha bo‘lgan to‘rt yozgi mavsum davomida 6 ta ekspeditsiya o‘tkazilib, 506 metr chuqurlikka erishildi.

Gʻor oʻsha paytda SSSRdagi eng chuqur 20 ta gʻorlar qatoriga kirdi.

Hayvonot dunyosi

Yumronqoziq – mahalliy faunaning tipik vakili

Nisbiy uzoqligi va borish qiyinligi tufayli, yassitogʻga faqat sayyohlik guruhlari va mahalliy choʻponlargina tashrif buyuradi. Hayvonot dunyosi Toshkent viloyatining mashhur dam olish joylariga qaraganda yaxshiroq saqlanib qolgan. Yassitogʻda yumronqoziqlar va Menzbirning surkalaridan iborat koloniya joylashgan boʻlib, u yerda tulkilar ularni ovlaydi. Poʻlatxon platosi devorlarini tashkil etgan qoyalar togʻ echkilari uchun boshpana vazifasini oʻtaydi, baʼzan ayiq izlari va tezaklari uchraydi, chamasi, yassitogʻda oq tirnoqli ayiq ham boʻlishi mumkin.

Afsonalar

Yassitog‘ning sivilizatsiyadan uzoqligi va o‘ziga xos tashqi ko‘rinishi tufayli platoga sirli xususiyatlar beriladi, hatto bu yerda NUJ kuzatilgani haqida ma’lumotlar ham bor. Afsonalarga ko‘ra, o‘rta asrlarda yassitog‘ning tabiiy himoyalanganligi tufayli u yerda bozor joylashgan ekan. Bu afsonalarni tasdiqlash uchun, yassitog‘ atrofidagi daryolardan o‘sha davrga tegishli oltin iplar va tangalar topilgan. „Po‘latxon“ so‘zining kelib chiqishi ham afsonalar bilan yo‘g‘rilgan.

Galereya

• 
• 
• 
• 
• 
• 
•