Polineziyaliklar

Polineziyaliklar, polinezlar (yun. „poli“ — koʻp va „nesos“ — orol) — Okeaniyadagi Polineziya orollari — Sharqiy Melaneziyaning baʼzi kichik orollari, Taiti, Kapingamarangi, Nukuoro va Mikroneziya orollarida yashovchi bir-biriga yaqin qardosh xalqlar guruhi; tonga, samoa, uvean, futuna, tuvalu, tokelau, niue, pukapuka, rarotonga, mangay, tongareva, manihik, rakahanga, taiti, tubuai, rapa, paumotu, tuamo, napukan, mangareva, markizliklar, rapanui, gavayiliklar, maori, tikopia va boshqalardan iborat. Umumiy soni 1120 ming kishi (1990-yillar oʻrtalari). Irqiy tipi aralash boʻlib, polinezlarning tashqi koʻrinishida yevropeoid, mongoloid va avstraloid irqlarining xususiyatlari koʻrinadi. Ularning nisbati Polineziyaning turli qismlarida farq qiladi. Koʻpgina polineziyaliklar (ayniqsa, maori va gavayiliklar) yevropaliklar va kamroq darajada Sharqiy osiyoliklar bilan aralashib ketgan. Polinez tillarida soʻzlashadi. Dindorlarining koʻpchiligi katolik va protestantlar, shuningdek, ibtidoiy diniy tasavvurlarning ham taʼsiri ancha kuchli.

Polineziya xaritasi

Yangi Kaledoniyada arxeologlar „lapitoid sopol idishlarni“ topdilar, xuddi shu narsa butun Melaneziya va Gʻarbiy Polineziyada uchraydi. Sharqiy Polineziyada u markizlarda uchraydi. Mikroneziyada bunday dalillar topilmadi. Kulolchilik eramizdan avvalgi II ming yillikka oid boʻlib, polineziyaliklar Polineziya orollariga joylashuvi miloddan avvalgi I ming yillikning oʻrtalaridan boshlangan va deyarli II ming yilga choʻzilgan deb taxmin qilinadi.

Polineziya, Mikroneziya, Melaneziya, Indoneziya, Filippin xalqlari va Hindixitoy xalqlarining bir qismi bir til oilasiga mansubdirlar. Polineziyaliklarning oʻzlarini afsonaviy ajdodlari Gavayikidan tarqalgan deb hisoblaydilar. Gavayi, Savay, Xiva, Yava kabi nomlar bu soʻz bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. 1846-yilda Horatio Xeyl protopolineziyaliklar Molukka orollarida hududida yashagan boʻlishi mumkin deb taxmin qildi. Polineziyaliklar gapiradigan avstroneziya tillari ilk hududi Tayvan oroli degan faraz fanda oʻrnashgan. Polinezlarning etnogenezida Janubiy Amerika indeyslarining ham taʼsiri borligi haqida mulohazalar mavjud.

Asosiy mashgʻulotlari — qoʻlda tropik dehqonchilik, baʼzan sunʼiy sugʻorishdan iborat. Ekinlardan taro, yams, batat, shakarqamish, hindiston yongʻogʻi palmasi, non daraxti, banan yetishtiradilar. Orolliklar shuningdek chorvachilik va baliqchilik bilan ham shugʻullanadilar. Ular uy hayvonlaridan choʻchqa, it va tovuq boqadilar. Choʻchqalar Yangi Zelandiya va Mangaya (Kuk orollari)da, itlar esa Markiz va Rapaiti orollarida mavjud emas.

Baʼzi orollarda oʻtmishda kannibalizm sodir boʻlgan, chunki dushmanning isteʼmol qilingan jigari, miyasi yoki goʻshti uning kuchini beradi, degan ishonch boʻlgan. Biroq, Yevropa boʻylab tarqalgan mish-mishlarda kannibalizm darajasi juda boʻrttirilgan edi. Kannibalizm faqatgina marosim xarakteriga ega boʻlgan, odatiy holatda kam uchragan hamda odatda diniy urf-odatlar bilan bogʻliq boʻlgan kannibalizm mahalliy aholining kundalik hayotining ajralmas atributi sifatida namoyon boʻlgan. Aborigenlarni umumiy kannibalizmda ayblash ularning yerlarini mustamlaka qilishni osonlashtirdi va ularni yoʻq qilishga asos boʻldi. Eng dahshatli kanniballar Yangi Gvineya (papuaslar) va Yangi Zelandiyaning tub aholisi orasida boʻlgan.

Polineziyaliklarning uyi (turli tillarda fare, fale, hare, hale deyiladi) toʻrtburchak shaklda, baʼzan yumaloq, tomi toʻgʻrisimon, ustun, oʻt va barglardan yasalgan. Baʼzan tosh poydevor yoki tuproq koʻtarmalari orqali qurilgan. Uylardan tashqari, diniy binolar, ziyoratgohlar va muqaddas maydonlar qurilgan (Gavayida heiau, Pasxa orolida ahu, boshqa orollarda marae deyiladi).

Polineziyadagi mehnat qurollaridan tosh boltalar, suyak asboblari, chigʻanoqlardan yasalgan belkuraklar, suyak yoki chigʻanoqlardan yasalgan baliq ovlash ilgaklari, qazish tayoqlari maʼlum. Qurollardan — nayzalar, kaltaklar, slinglar bor. Oddiy qurol — bu eshkak toʻpi. Maorilar orasida toʻqmoq arqonga bogʻlangan tosh koʻrinishida boʻladi. Oʻtmishda polineziyaliklar gʻildirakni bilishmagan hamda hayvonlardan tashish vositasi sifatida foydalanishmagan. Ular yuklarni qoʻllarida koʻtarganlar yoki qayiqlarda tashiganlar.

Polineziyaliklar ovqatni yer pechlari (imu)da, issiq toshlarda, meva yoki goʻshtni banan barglari (hono-hono)ga oʻrashgan pishiradilar. Bunday pechkali oshxona yashash xonasidan tashqarida joylashgan boʻladi. Orol aholisining taomlari asosan sabzavot va baliqlardan iborat. Maorida asosan paporotniklarning ildizpoyalarini isteʼmol qilingan. Goʻsht bayramlarda isteʼmol qilingan yoki u zodagonlarning taomi hisoblangan. Itlar va kalamushlar ham yeyilgan. Kalamushlar yevropaliklar kelishidan oldin omon qolgan yagona sutemizuvchi hisoblangan. Taitida choʻchqa goʻshti ham yeyiladi.

Adabiyotlar

• Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании, М., 1985;
• Бутинов Н.А. Социальная организация полинейцев, М., 1985;
• Энциклопедия «Народы и религии мира». — М, 1998;
• Howe, K. R. (2003). The quest for origins: who first discovered and settled the Pacific islands?. University of Hawaii Press. ISBN 0-14-301857-4.

Havola

Polinezlar irqining kelib chiqishi (rus tilida)