Temuriylar arxitekturasi

Temuriylar meʼmorchiligi — Temuriylar saltanatida (miloddan avvalgi XIV-XVI asrlar) vujudga kelgan meʼmoriy uslub.). Temuriylar davlatining asosiy qismini Movarounnahr (hozirgi Oʻzbekiston) va Katta Xuroson yerlari (Sharqiy Eron va Shimoliy Afgʻoniston) tashkil etgan. Ushbu meʼmorchilikning koʻplab yodgorliklari Temuriylar davlatining poytaxti Samarqandda joylashgan.

Samarqand shahridagi Amir Temurning Goʻri Amir maqbarasi (Oʻzbekiston)

Temur uchun uning koʻrsatmasi bilan amalga oshirilgan meʼmoriy inshootlarning koʻrkamligi siyosiy ahamiyatga ega edi . Buning dalili sifatida Oqsaroy binosi peshtoqiga yozilgan "Agar bizning kuchimizga ishonch hosil qilishni xohlasangiz., bizning binolarimizga qarang!" degan yozuvni keltirish mumkin.

Ushbu meʼmorchilikning oʻziga xos xususiyatlari — muhtashamlik, ulkanlik, koʻrinishning koʻrkamligi va bezatishning yangi uslublaridan foydalanish. Shahar markazidagi maydon (oʻzbekcha: maydon : Registon) qal’a bilan oʻralgan. Suv taʼminoti ariqlar tizimi orqali amalga oshirilgan. Xonaqohlar sayohatchilar va savdogarlar joylashishi uchun yaratilgan. Jamoat binolari masjidlar (Koʻk masjid), madrasalar, saroylar (Koʻksaroy) va karvonsaroylardan iborat boʻlgan. Ulugʻbek rasadxonasi balandligi 30 metr boʻlgan uch qavatli oʻziga xos inshoot edi. Bino ichidagi hovli koʻpincha (50 ga 55 m) shaklida boʻlgan.

Temuriylar davriga xos bino kubik shaklidagi maqbara (chahartak) boʻlib, bino ustida tekis, asosan koʻk (firuza) gumbaz joylashgan .Hoja Ahmad Yassaviy maqbarasi gumbazining balandligi 44 metr, diametri 22 metr. Temuriylar davridagi binolarning muhim qismi alohida ajralib turadigan peshtoq — ayvon edi. Bibi-Xonim jome masjidining balandligi 33 metrga yetadi, Oqsaray binosi esa undan ham balandroq edi — 70 metr. Asosiy qurilish materiali ganch ohak bilan mahkamlangan gʻishtdir. Gʻisht gips bilan qoplangan. Mayolika gumbaz qoplamasi uchun ishlatilgan. Tashqi koʻrinishni bezatishda plitkalar mozaikasi (moarrak) , shuningdek, marmartosh lardan foydalanilgan.

Bibixonim jome masjidining tashqi bezatish uslublari Samarqand (Oʻzbekiston)

Binolar meʼmorchiligida balandligi 9 metr (eni 4 metr va chuqurligi 3 metr) gacha boʻlgan qurilish uslubi amaliyotda kam uchraydi . Devorlarga gilamlar, kiygizlar, qurollar osilgan. Derazalar rangli oynali vitrajlar va ochiq panjaralar bilan bezatilgan. Sunʼiy ravishda yoritish uchun devorga oʻrnatilgan bronza shamdonlardagi shamlar va oltin qandillar ishlatilgan.

Mashhaddagi Gavharshod Begim masjidi

Hirotdagi Gavharshod Begim maqbarasi

Naqqoshlikda foydalaniladigan bezak turlari xilma-xildir. Xattotlik kufiy yozuvi bilan ifodalanadi (Alloh va Muhammad soʻzlari eng koʻp ishlatilgan). Geometrik jihatdan girih, medalyon, spiral, romb va olti burchak shakli qoʻllanilgan. Gulli usulda bezatishda poya va gullar bir-biriga bogʻlangan holda boʻlgan. Qurilishda asosiy ishlatilgan ranglar „firuza-koʻk“, bezatishda esa „koʻk-oltin“ boʻlgan. Temuriylar shoiri Alisher Navoiy havorang (moviyrang) va indigo ranglarini ajratadi. Shuningdek, meʼmorchilikda yashil, qizil, sariq, qora va oq ranglar(ganch) mavjud. Plitkalardan tozalangan yuza qismlari alebaster bilan qoplanishi mumkin.

Peyzaj sanʼati maʼlum bir rivojlanishga erishdi. Amir Temur bogʻlari baland devor (duval) bilan oʻralgan kvadrat shaklda edi. Bogʻning burchaklarida minoralar, markazda esa ayvonlar yoki saroylar turardi. Ichki maydon 4 ta qismga boʻlingan (chorbog'). Bogʻning kengligi 3 ta xiyobondan iborat boʻlib, uning atrofida bir necha qator boʻlib daraxtlar (chinor, qaragʻay, sarv va oq terak [ ) oʻsgan. Bogʻning ichki qismidagi suzish havzasi (oʻzbekcha: hovuz) kvadrat shaklida boʻlgan Mevali daraxtlardan asosan behi, oʻrik, shaftoli, olcha va gullardan iris, binafsha, zaʼfaron, krokus, lola va atirgullar ekilgan.

Temuriylar meʼmorchiligi 16—18-asrlarda Markaziy Osiyo, Hindiston va Eronda yangi tashkil topgan uchta davlat meʼmorchiligining boshlangʻich nuqtasi boʻlib, ularda bir qancha umumiy rivojlanish belgilari kuzatilgan. Bunda rivojlanayotgan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar va hunarmandlar munosabati muhim rol oʻynadi. Shunday qilib, 17-asr oʻrtalarida Buxorodagi Abdulazizxon madrasasining tashqi koʻrinishi hind meʼmorchiligi manzarasi aks ettirilgan devoriy suratlar bilan bezatilgan. Bu koʻrinish Agra shahridagi mashhur Toj Mahal maqbarasi qurilishida ishtirok etgan Buxorolik 2ta oʻymakor usta va Samarqandlik gumbaz quruvchisi tomonidan yaratilgan.

Adabiyotlar

• Axmedov B. A. Amir Temur. Jizn i obщestvenno-politicheskaya deyatelnost / Mukminova R. G., Pugachenkova G. A. ; pod red. Rtveladze E. V.. — Tashkent : Universitet, 1999. — 263 s.
• Yusupova M. A. K problemam izucheniya zodchestva stran Tsentralnoy Azii XVI—XVII vekov // Obщestvennie nauki v Uzbekistane. — 1995. — № 5-6-7-8.

Havolalar

• TEMURIDLAR SULOLASI DAVRIDAGI BINO ARXITEKTURASINING RIVOJLANISHI HAQIDA ESSE „Markaziy Osiyo“. Maʼlumotnoma, M., 1983 yil (Wayback Machine saytida 2022-07-01 sanasida arxivlangan)
• Tondi Ahmad. Temuriylar davridagi Oʻrta Osiyoning meʼmoriy bezaklari, 2003-yil