Yangi Julfa (forscha: نو جلفا, Now Jolfā yoki جلفای نو, Jolfâ-ye Now; armancha: Նոր Ջուղա, Nor Jugha) — Eronning Isfahon shahridagi arman mahallasi. Zoyandarudning janubiy qirgʻogʻida joylashgan.

Yangi Julfa

forscha: نو جلفا
armancha: Նոր Ջուղա
32°38′00″N 51°29′00″E / 32.63333°N 51.48333°E / 32.63333; 51.48333
Mamlakat Eron
Uston Isfahon
Shahriston Isfahon
Shahar Isfahon
Asos solingan 17-asr boshlari
Rasmiy til(lar)i forscha
Yangi Julfa xaritada
Yangi Julfa
Yangi Julfa

17-asr boshlarida eski Julfa shahri (hozirgi Eronning Julfa va Ozarbayjonning Julfa shaharlariga boʻlingan) sharafiga shunday nomlangan. U haligacha dunyodagi eng qadimgi va eng katta arman mahallalaridan biri.

Tarixi

tahrir
 
Yangi Julfa xaritasi (planimetriya)
 
Yangi Julfa manzarasi

Yangi Julfa 1606-yilda Safaviylar shohi Abbos I ning farmoni bilan arman mahallasi sifatida tashkil etilgan. 150 000 dan ortiq armanlar Eski Julfadan (Jugha yoki Juła deb ham ataladi) majburan koʻchirilgan. Eron manbalarida armanlar Usmonli imperiyasi taʼqibidan qochib Eronga kelganligi qayd etilgan. Shunga qaramay, tarixiy maʼlumotlarga koʻra, shoh Abbos Julfa aholisining ipak savdosini yaxshi bilishi tufayli ularning Isfahonga koʻchirilishi Eronga foydali boʻladi, degan umidda ularga yaxshi munosabatda boʻlgan[1][2].

Yangi Julfa tashkil etilganidan beri 1747-yilda Nodirshoh vafotidan keyin Rossiyaga koʻchib kelgan Lazaryan zodagonlari oilasi tomonidan boshqarilgan[3]. Uning aʼzolaridan biri Ivan Lazarev Yekaterina II ning saroy bankiriga aylandi va 1788-yilda imperator grafi etib tayinlandi. Uning akasi Moskvada Lazarev institutini tashkil qildi.

1947-yilda tarixchi Fernand Braudel armanlarning Amsterdamdan Filippindagi Manilagacha choʻzilgan savdo tarmogʻi borligini yozgan. Armanistondagi koʻplab olimlar 60, 70 va 80-yillarda ushbu tarmoqda novatorlik ishlarini amalga oshirgan. Levon Xachikyan va Sushanik Xachikyan Yangi Julfaning bir nechta hisob kitoblarini tahrir qilgan va nashr etgan. Keyingi bir necha asr davomida Yangi Julfa sharqda Kanton, Surabaya va Manila[4] hamda gʻarbda Kadis, London va Amsterdamgacha postlari boʻlgan, bir nechta savdogarlari Atlantika yoki Tinch okeani orqali Akapulko yoki Mexiko shahriga sayohat qilgan „ilk zamonaviy davrning eng yirik savdo tarmoqlaridan birining“ markaziga aylandi[5].

 
1930-yillardagi Muqaddas Najotkor soborining eski fotosurati

Arman savdogar oilalarining katta qismi Yangi Julfada joylashgan edi. Ularning tarqalib ketganligi sababli, qadimgi julfalik koʻplab oilalar[2][1][6] Yangi Julfada joylashgan savdo tarmogʻini kengaytirib, Bengaliyada asosiy aholi punkti yaratdilar[1]. Biroq, baʼzi olimlar Surat, Bengal va Xugli mustaqil tugunlar boʻlganligi va Yangi Julfaning markaziy nazorati ularning Hind okeanidagi savdosi uchun unchalik muhim emasligini taʼkidlaydilar[4]. Koʻpgina Yangi Julfa armanlari keyinchalik Manila, Hong Kong va Avstraliyada joylashdilar. Ularning tarmoqlari arman manbalari asosida oʻrganilgan[1][2]. Baʼzilar Singapurda ham joylashdilar, u yerda Yangi Julfadan kelgan armanlar mamlakatdagi arman jamoasining asosiy tayanchiga aylandi. Ularning aksariyati savdogarlar edi, lekin 1887-yilda Singapurdagi Raffles mehmonxonasiga asos solgan aka-uka Sarkies (Ter Voskanyan) koʻproq tanilgan.

 
Yangi Julfadagi Rojdestvo doʻkoni

Yangi Julfa hali ham armanlar yashaydigan hudud boʻlib, arman maktabi va oʻn olti cherkov, jumladan Muqaddas Najotkor sobori mavjud. Yangi Julfadagi armanlar kiyim-kechak borasida Eron qonunlariga rioya qiladilar, lekin Eron hukumati tomonidan himoyalangan alohida arman tili, oʻziga xosligi, oshxonasi va madaniyatini saqlab qoladilar[7].

Markaziy Osiyo va Kavkaz tadqiqotlari instituti xodimi David Petrosyanning soʻzlariga koʻra, 1998-yilda Yangi Julfada 10-12 ming arman istiqomat qilgan[8]. Bugungi kunga kelib, u hanuzgacha dunyodagi eng katta etnik arman mahallalaridan biri hisoblanadi.

Diqqatga sazovor joylari

tahrir

Cherkovlari

tahrir
 
Muqaddas Najotkor cherkovi, Yangi Julfa
 
Muqaddas Najotkor sobori shifti
 
Xachatur Kesaratsi muzeyi
  • Muqaddas Najotkor sobori (Surp Amenaprgich, Vank nomi bilan mashhur) — 1655
  • Muqaddas Yakob cherkovi (Surp Hakop Mdzbena Hayrapet) — 1607
  • Muqaddas Georiy cherkovi (Surp Gevork) — 1611
  • Muqaddas Bogoroditsa cherkovi (Surp Asdvadzadzin) — 1613
  • Muqaddas Stefan cherkovi (Surp Stepanos Nakhavga) — 1614
  • Muqaddas Ioann Baptist cherkovi (Surp Hovannes Mgrditch) — 1621
  • Muqaddas Yekaterina monastiri(Surp Katarine) — 1623
  • Muqaddas Vifleem cherkovi (Surp Betłehem) — 1628
  • Muqaddas Nikolas cherkovi (Surp Nikołayos Hayrapet) — 1630
  • Muqaddas Gregori Illuminator cherkovi (Surp Grigor Lusavoritch) — 1633
  • Muqaddas Sarkis cherkovi (Surp Sarkis) — 1659
  • Muqaddas Minas cherkovi (Surp Minas) — 1659
  • Muqaddas Nerses cherkovi (Surp Nerses Medz) — 1666
  • Bogametriya Rozariya sobori (Dominikan orderi) — 1681/1705

Muzeylari

tahrir
  • Xachatur Kesaratsi muzeyi, Muqaddas Najotkor sobori tarkibida

Maktablari

tahrir
  • Samian (1831-1853)
  • Katarinyan (1858-hozirga qadar)
  • Azgayin Kntronakan (1880-hozirga qadar)
  • Gevorg Kananyan (1905-hozirga qadar)

Mashhur kishilari

tahrir
Xachatur Kesaratsi muzeyining kirish qismidagi haykallar
Erondagi birinchi nashriyot asoschisi Xachatur Kesaratsining haykali
Arman alifbosi ixtirochisi Mesrop Mashtots haykali
  • Apkar oilasi — savdogarlar oilasi
  • Sheriman oilasi — savdogarlar oilasi
  • De l’Estoile oilasi — savdogarlar oilasi
  • Lazarian oilasi — zodagonlar oilasi
  • Aka-uka Sarkislar — ishbilarmon
  • Xoʻja Safar (vaf. 1618) — Julfa hokimi
  • Martin Arman (vaf. 1619) — birinchi amerikalik arman / amerikalik eroniy
  • Azariya Jughayetsi (16-asr) — notarius
  • Petik va Sanos (16-asr) — savdogarlar
  • Mesrop Hizoniy (tax. 1560 — tax. 1652) — qoʻlyozma yorituvchisi
  • Stepanos Dzik Jughayetsi (1583-1647) — yozuvchi
  • Xachatur Kesaratsi (1590-1646) — arxiyepiskop va noshir
  • Xoʻja Petros Velijanian (vaf. 1649) — savdogar
  • Simeon Jughayetsi (vaf. 1657) — olim
  • Hakob IV Julfalik (1598-1680) — katolikos (1655-80)
  • Mirman Mirimanidze (17-asr) — Yangi Julfa hokimi
  • Otarbek (1583-1663) — Yangi Julfa hokimi
  • Hakop Jughayetsi (17-asr) — qoʻlyozma yorituvchisi
  • Siet Xachikian (17-asr) — diplomat
  • Grigor Usta (17-asr) — meʼmor
  • Hovhannes Jughayetsi Ktreshents (17-asr) — matbaachi
  • Kostand Jughayetsi (17-asr) — olim
  • Markara Avanchintz (17-asr) — savdogar
  • Minas (17-asr) — rassom
  • Hovhannes Jughayetsi Ktreshents (tax. 1610-tax. 1660) — noshir
  • Minas Jughayetsi (1610-1670) — rassom
  • Muhammadbek (vaf. 1671) — Yangi Julfa hokimi
  • Voskan Yerevantsi (1614-1674) — noshir
  • Hajji Piriy (vaf. 1694) — Yangi Julfa hokimi
  • Bogdan Saltanov (1630-1703) — rassom
  • Hovhannes Mrkouz (1643-1715) — faylasuf
  • Egaz Norjughayetsi (1650-1734) — musiqachi
  • Gʻul Arzuniy (1650-1750) — musiqachi
  • Arzuni Jughayetsi (1650-1750) — musiqachi
  • Arapiet di Martin (1650-1760) — musiqachi
  • Stepanos Dashtetsi (1653-1720) — yozuvchi
  • Abgar Ali Akbar Armaniy (vaf. 1708) — savdogar
  • Aleksandr I Julfalik (vaf. 1714) — katolikos (1706-14)
  • Petros di Sargis Gilanents (vaf. 1724) — savdogar
  • Hagopdjan de Deritchan (vaf. 1726) — diplomat
  • Xoʻja Petrus Uskan (1680-1751) — savdogar
  • Ogʻazar di Xachik (1690-1750) — harbiy
  • Grigor Harutiunian (vaf. 1763) — siyosiy lider
  • Ogʻazar Lazarian (1700-1782) — savdogar
  • Zakkariya Seriman (1709-1784) — yozuvchi
  • Tovmas Xojamalian (tax. 1720-1780) — tarixchi
  • Shahamir Shahamirian (1723-1798) — siyosiy arbob
  • Stefano Domeniho Sheriman (1729-1806) — yozuvchi
  • Ivan Lazarevich Lazarev (1735-1801) — zargar
  • Petros Kalantarian (1735-1???) — shifokor
  • Minas Lazarian (1737-1809) — siyosatchi
  • Astvadsatour Babikian (1738-1825) — yozuvchi
  • Xachatur Lazarian (1741-1774) — siyosatchi
  • Hovakim Lazarian (1743-1826) — siyosiy arbob
  • Nikoghayos Aghababaian (1750-1809) — savdogar
  • Xachatur Jughayetsi (18-asr) — tarixchi
  • Movses Baghramian (18-asr) — siyosiy arbob
  • Tadevos Soginian (18-asr) — siyosiy arbob
  • Ivan Karapet (18-asr) — siyosiy arbob
  • George Manuk (1763-1827) — savdogar
  • Hakob Hovnatanyan (1806-1871) — rassom
  • Tadevos Avetoumian (1811-1863) — yozuvchi
  • Zerouni Masehian (1811-18??) — zargar
  • Megrtich Emin (1815-1890) — olim
  • Minus Megerdich Zorab (1833-1896) — rassom
  • Tiruhi Ter-Nahapetian (19-asr) — rassom
  • Mirza Malkam Khan (1834-1908) — siyosatchi
  • Martirosxon Davidxanian (1843-1905) — general
  • Sarkisxon Davidxanian (1846-?) — general
  • Iskandarxon Davidxanian — professor va general
  • Markarxon Davidxanian (19-asr) — moliya vaziri
  • Tiruhi Ter-Nahapetian (19-asr) — rassom
  • Vittoriya Aganur (1855-1910) — shoir
  • Minas Manuk Basil (Barseghian) (1857-1922) — shifokor
  • Diana Abgar (1859-1937) — diplomat
  • Matevos Ogʻxon Karaxanian (1860-1946) — fotograf
  • Aratun Stefen (1861-1927) — ishbilarmon
  • Hovsep Mirzayan (1868-1935) — siyosatchi
  • Mesrovb Yakob Set (1871-1939) — olim
  • Hovhannes Abkarian (1875-1931) — musiqachi
  • Tigran Abgarian (1877-1950) — filolog
  • Petros Abkar (1884-19??) — siyosatchi
  • Megrdich Abgar (1884-1967) — arxiyepiskop
  • Mkrtich Hakobian (1885-1971) — fotograf
  • Minas Patkerhanian (1885-1972) — fotograf
  • Markar Galstiants (1888-1985) — meʼmor
  • Yeghia Velijanian (1889-1976) — rassom
  • Guregh Israelian (1894-1949) — Quddusning arman patriarxi (1944-49)
  • Zabel Stepanian-Bartev (1894-1982) — telegraf texnigi
  • Karo Minassian (1897-1973) — shifokor
  • Meguertitchxon Davidxanian (1902-1983) — general va siyosatchi
  • Haykush Ter-Martirosian (1905-1987) — aktrisa
  • Bersabe Hovsepian (1906-1999) — jamoat arbobi
  • Rafael Atayan (1907-1990) — yozuvchi
  • Pogos Petrosian (1907-19??) — yepiskop
  • Abraham Gurgenian (1908-1991) — rassom
  • Annik Shefrazian (1909-1996) — aktrisa
  • Aramais Aghamalian (1910-1985) — kinorejissyor
  • Johny Baghdasarian (1913-1979) — kinorejissyor
  • Sumbat Der Kiureghian (1913-1999) — rassom
  • Yervand Nahapetian (1916-2006) — rassom
  • Emma Abrahamian (tugʻ. 1919) — haykaltarosh
  • Alain Jon (1920-1943) — haykaltarosh
  • Alenush Terian (1920-2011) — astronom va fizik
  • Levon Minassian (1920-2013) — olim
  • Sevak Saginian (1921-2003) — siyosatchi
  • Clara Abkar (1922-1996) — rassom
  • Hrand Ghoukasian (1927-1996) — shifokor va tarjimon
  • Arsham Yesayi (tugʻ. 1931) — tennischi
  • Neshan Sarkissian (Karekin I) (1932-1999) — Yangi Julfa yeparxiyasi prelati (1971-75), Kilikiya katolikosi (1983-94) va Barcha armanlar katolikosi (1994-99)
  • Nechan Karakéhéyan (tugʻ. 1932) — Yangi Julfaning katolik yepiskopi (2000-05)
  • Krzysztof Penderecki (tugʻ. 1933) — „Polshaning eng buyuk yashayotgan bastakori“
  • Nikol Faridani (1935-2008) — fotograf
  • Grish Davtian (tugʻ. 1935) — shoir
  • Alek Ter-Xachaturian (tugʻ. 1935) — tarjimon
  • Grigor Nazarian (tugʻ. 1937) — meʼmor
  • Varouj Karapetian (tugʻ. 1938) — kinotexnik
  • Arbi Hovhannisian (tugʻ. 1942) — kinorejissyor
  • Sako Ghoukasian (1943-2015) — opera xonandasi
  • George Bournoutian (tugʻ. 1943) — olim
  • Megerdich Toumanian (tugʻ. 1943) — matematik
  • Vartan Vartanian (tugʻ. 1943) — siyosatchi
  • Nelson Shirvanian (1944-2018) — haykaltarosh
  • Tigran Toumanian (tugʻ. 1946) — kinotexnik
  • Armen Der Kiureghian (tugʻ. 1947) — olim
  • Herach Xachaturian (tugʻ. 1948) — siyosatchi
  • Karo Lukas (1949-2010) — olim
  • Zaven Ghoukasian (1950-2015) — kinorejissyor
  • Masis Hambarsounian (tugʻ. 1950) — bokschi
  • Georgik Abrahamian (tugʻ. 1952) — siyosatchi
  • Artavazd Baghoumian (tugʻ. 1953) — siyosatchi
  • Jirayr Kocharian (tugʻ. 1955) — kartograf
  • Hrant Markarian (tugʻ. 1958) — siyosatchi va Arman inqilobiy federatsiyasi raisi
  • Robert Beglarian (tugʻ. 1961) — siyosatchi
  • Vahik Trossian (tugʻ. 1967) — futbolchi
  • Nairy Baghramian (tugʻ. 1971) — vizual rassom
  • Aren Davoudi (tugʻ. 1986) — basketbolchi
  • Oshin Sahakian (tugʻ. 1986) — basketbolchi
  • Kajayr Hakopian (tugʻ. 1989) — aktyor
  • Armen Tahmazyan (tugʻ. 1990) — futbolchi

Qardosh shaharlari

tahrir

Yangi Julfa quyidagi shaharlar bilan birodarlashgan[9]:

  •   Issy-les-Moulineaux, Fransiya

Galereya

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Sushil Chaudhuri and Kéram Kévonian eds., Les Arméniens dans le commerce asiatique au début de l’ere moderne [Armenians in Asian trade in the Early Modern Era], (Paris, 2007).
  2. 2,0 2,1 2,2 Baghdiantz McCabe, Ina The Shah’s Silk for Europe’s Silver: The Eurasian Silk trade of the Julfan Armenians in Safavid Iran and India (1590–1750). University of Pennsylvania Series, Scholar’s Press, 1999.
  3. „ЛАЗАРЕВЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия“.
  4. 4,0 4,1 Bhattacharya, Bhaswatti “Making Money at the Blessed Place of Manilla: Armenians in the Madras- Manila Trade in the Eighteenth Century.” Journal of Global History, (2008),3, 1-20.
  5. Sebouh Aslanian. "The Salt in a Merchant's Letter": The Culture of Julfan Correspondence in the Indian Ocean and the Mediterranean. Journal of World History 19 (2008): 127-188
  6. Mesrob Jacob Seth, an Armenian historian
  7. Vasgen Ghougassian The Emergence of the Diocese of New Julfa in the Seventeenth Century, Atlanta, University of Pennsylvania Series), 1998.
  8. Petrosyan, David „ru:Армянская община в Иране“ (ru). Institute for Central Asian and Caucasian Studies (1998). — „...еще 10-12 тысяч - в Исфагане (армяне называют его Новой Джугой)...“.
  9. „Ispahan/Quartier de la Nouvelle-Jolfâ (Iran)“. Qaraldi: 2021-yil 17-fevral.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir

Andoza:Isfahon ustoni