Vikipediya

1980-yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlariga boykot

1980-yilgi Yozgi Olimpiada oʻyinlari boykoti Olimpiya oʻyinlari tarixidagi eng yirik boykot boʻlib, Amerika Qo‘shma Shtatlari tomonidan Sovet Ittifoqining Afgʻonistonga bostirib kirishiga qarshi boshlangan harakatlarning bir qismi hisoblanadi[1]. Olimpiya oʻyinlarida qatnashuvchi mamlakatlar tomonidan 1980-yil Moskvada oʻtkazilgan Yozgi Olimpiya oʻyinlariga mezbonlik qilgan Sovet Ittifoqi va uning avtonom davlatlariga, keyinchalik 1984-yilda Los-Anjelesda boʻlib oʻtgan Yozgi Olimpiya oʻyinlariga boykot eʼlon qilindi[2].

1980-yilgi Olimpiya oʻyinlarini baykot qilgan mamlakatlar (xaritada koʻk rangda)

Kelib chiqishi

tahrir

Gʻarb mamlakatlari birinchi boʻlib 1979-yil 20-dekabrdagi NATO vakillarining yigʻilishida Afgʻonistondagi vaziyatga javoban Moskvada boʻlib oʻtadigan 1980-yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlarini boykot qilish gʻoyasini koʻrib chiqdilar. Bu gʻoya dunyo uchun mutlaqo yangilik emas edi: 1970-yillarning oʻrtalarida Olimpiadani boykot qilish toʻgʻrisidagi takliflar inson huquqlari faollari va guruhlar oʻrtasida Sovet Ittifoqining inson huquqlarini buzganliklari uchun sanksiya sifatida keng tarqaldi[3]. Oʻsha vaqtda aʼzo hukumatlarning juda kam qismi bu taklifga qiziqish bildirgan. Biroq, bu gʻoya 1980-yil yanvar oyining boshlarida, sovet yadro olimi va muxolif Andrey Saxarov tomonidan boykot eʼlon qilinganidan soʻng, 1980-yil 14-yanvarda, Carter maʼmuriyati Saxarovning chaqirigʻiga qoʻshilib, Sovet Ittifoqi Afgʻonistondan chiqmas ekan, oʻyinlarni xalqaro boykot qilish kabi oqibatlarga duchor boʻlishi uchun muayyan muddat belgiladi.

1980-yil 26-yanvarda Kanada Bosh vaziri Joe Clark, Kanada ham AQSh kabi, agar Sovet kuchlari Afgʻonistondan 1980-yil 20-fevralga qadar chiqmasa, Olimpiya oʻyinlarini boykot qilishini eʼlon qildi. Karter shuningdek, Olimpiya oʻyinlarini doimiy ravishda Gretsiyaga koʻchirishni taklif etdi, bu orqali oʻyinlarni tashkil etishdagi siyosiy muammolarni bartaraf etish mumkin edi, lekin Xalqaro Olimpiya Qoʻmitasi (XOQ) bu gʻoyani rad etdi[4].

Muddat oʻtganidan bir oy oʻtib, Markaziy Osiyodagi vaziyat oʻzgarmaganidan soʻng, Carter AQSh ittifoqchilarini kelgusi oʻyinlardan oʻz Olimpiya jamoalarini olib chiqishga undadi[5][6].

Mamlakatlar va qitʼalar boʻyicha natijalar

tahrir

Bokschi Muhammad Ali Tanzaniya, Nigeriya va Senegalga tashrif buyurib, ushbu davlat rahbarlarini boykotga qoʻshilishga undadi, ammo bu tashrifi samarasiz boʻldi[7][8][9]. Biroq, u Keniya hukumatini bu taklifga koʻndirishga muvaffaq boʻldi[10].

Bunga Yaponiya va Gʻarbiy Germaniya ham kirardi. Gʻarbiy Germaniyada kansler Shmidt mamlakat Olimpiada qoʻmitasini boykotni qoʻllab-quvvatlashga ishontirdi. Xitoy, Filippin, Chili, Argentina va Norvegiya ham oʻyinlarni butunlay boykot qildi. Ushbu mamlakatlarning baʼzilari Olimpiada oʻyinlari muqobili sifatida oʻsha yili Filadelfiyada boʻlib oʻtgan „Liberty Bell Classic“ musobaqasida ishtirok etishdi. Isroil ham Sovet Ittifoqining harbiy tajovuzkorligi, shuningdek antisemitik va Isroilga qarshi siyosatiga eʼtiroz bildirish maqsadida ushbu boykotga qoʻshildi[11].

Buyuk Britaniya, Fransiya va Avstraliya hukumatlari boykotni qoʻllab-quvvatladilar, ammo oʻz mamlakatlari sportchilarining ishtiroki boʻyicha har qanday yakuniy qarorni tegishli tarmoq operatsiyalari markaziga va sportchilarning oʻzlariga qoldirdilar. Buyuk Britaniya va Fransiya dastlab yuborishi mumkin boʻlgan delegatsiyaga qaraganda ancha kichikroq sport vakillarini joʻnatdi. Ot sporti, xokkey sport turlarini boshqaruvchi Britaniya uyushmalari 1980-yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlarini toʻliq ravishda boykot qilishdi[12][13].

Ispaniya, Italiya, Shvetsiya, Islandiya va Finlyandiya kabi mamlakatlar Rossiyaning kuchli taʼsiriga qaramasdan Gʻarbiy Yevropa pozitsiyasini qoʻllab quvvatlagan[13]. Bulardan Ispaniya va Italiya har qanday tadbirlarda Olimpiya madhiyasi yangrayotgan paytda olimpiya bayrogʻi ostida ishtirok etgan. Italiyalik sportchilar boykotni rasman qoʻllab-quvvatlashi tufayli, oʻyinlarda ishtirok eta olmadi. Italiya hamda Avstraliya kabi mamlakatlarning fuqarosi boʻlgan baʼzi AQShda tugʻilgan sportchilar Moskvadagi musobaqalarda ishtirok etdi.

Ruhulloh Xumayniyning yangi diniy hokimiyati ostida Amerika Qo‘shma Shtatlarining ashaddiy dushmani boʻlgan Eron, Xumayniy Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Islom konferensiyasi tashkilotining Afg‘onistonga boʻlgan bosqinni qoralashiga qoʻshilganidan soʻng, Moskva Olimpiya oʻyinlarini ham boykot qildi[14]. Amerika Qo‘shma Shtatlari Islom konferensiyasidan soʻng Moskvani boykot qilishga chorladi. Shu orada Xumayniy Moskvani Eronga qarshi balujlarni qurollantirganlikda ayblandi[15][14].

Davlat bayrogʻi yoki madhiyasiz musobaqalashayotgan atletlar va sportchilar

tahrir

Lord Killanin tarmoq operatsiyalari markazi (TOM)ga malakali sportchilar oʻz bayroqlari yoki madhiyalarisiz oʻyinlarda qatnashishiga ruxsat berdi (bu tarmoq operatsiyalar markaziga sportchilarni milliy boʻlmagan holatda yuborish imkonini berdi), ammo TOM tomonidan sanksiya berilmagan boshqa shaxslar oʻyinlarda ishtirok etishi mumkin emas edi, chunki bu XOQ tomonidan ularning huquqlarini zaiflashtiradi deb hisoblangan. Yangi Zelandiya davlatidan toʻrtta raqib (shu jumladan, bitta sportchi) mustaqil ravishda musobaqalashdilar va oʻzlarining TOM bayrogʻi ostida yurdilar, chunki davlat ularning boykotini rasman qoʻllab-quvvatladi[16]. 16 ta davlat sportchilari oʻz bayroqlarini koʻtarmadilar. Buning oʻrniga taqdirlash marosimida ularning davlat madhiyalari oʻrnida Olimpiya madhiyasi va bayrogʻi koʻtarildi. Erkaklar oʻrtasida yakkalik shosse poygasi musobaqasi taqdirlash jarayonida uchta Olimpiya bayrogʻi koʻtarildi.

Ochilish marosimidagi Millatlar paradida qisman boykot eʼlon qilgan 16 ta davlat oʻz delegatsiyalarini toʻliq yubormasdan, faqat bayroqdorlarni joʻnatdi. Bayroqdorlar plakatni koʻtarib boruvchi shaxs ortidan borishdi, ammo delegatsiyaning qolgan aʼzolari ular ortidan ergashmadi[17].

Boshqa oʻzgartirishlar

tahrir

Anʼanaga koʻra, avvalgi mezbonlik qilgan shahar (Monreal, Kanada) meri Olimpiya bayrogʻini topshirishi kerak edi, ammo Montreal meri Jean Drapeau boykot sababli marosimda qatnasha olmadi. Uning oʻrniga oldingi oʻyinlarda mash’alani olimpiya qozoniga yetkazgan Sandra Henderson va Stéphane Préfontaine ishtirok etishdi.

Yopilish marosimi qonun qoidalariga koʻra, keyingi mezbonning bayrogʻi koʻtarilishi kerak edi, ammo AQShning ushbu qoidani qoʻllab quvvatlash boʻyicha rejalariga „qatʼiy qarshilik bildirdi“[18]. AQSh davlat madhiyasi oʻrniga Olimpiya madhiyasi yangradi[19].

Antverpen bayrogʻini Los-Anjeles meri Tom Bradley oʻrniga AQShlik XOQ aʼzosi qabul qildi. Yopilish marosimi Los-Anjelesda oʻtkazilmadi.

Ishtirokchi boʻlmagan mamlakatlar

tahrir

1980-yilgi Yozgi Olimpiada oʻyinlariga taklif etilgan oltmish yettita Milliy Olimpiya qoʻmitasi, shuningdek, Qatar turli sabablarga koʻra ishtirok etmadi. Bu sabablar orasida boykotni qoʻllab-quvvatlash va iqtisodiy masalalar ham bor edi. Qatar Milliy Olimpiya qoʻmitasi oʻsha yilning fevral oyida tan olingan boʻlsa-da, delegatsiyani shakllantirib yuborish uchun vaqt yetarli boʻlmagan. 1979-yilgi Nagoya rezolyutsiyasi natijasida Tayvan ishtirok etishdan bosh tortdi. Ushbu rezolyutsiyaga koʻra, Xitoy Xalq Respublikasi qatnashishga rozi boʻlgan, ammo buning sharti Tayvanga „Xitoy Taypeyi“ deb murojaat qilinishi edi[20]. Ammo, oʻsha davrdagi Xitoy-Sovet munosabatlarining yomonlashuvi natijasida Xitoy 1980-yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlariga oʻz delegatsiyasini yuborishdan bosh tortdi:

Ishtirokdagi oʻzgarish

tahrir

16 ta mamlakat boykotni toʻliq qoʻllab-quvvatlamasa-da, ishtirok etishlariga oʻzgartirish kiritishgan[23]:

Ochilish marosimida qatnashmagan davlatlar

tahrir

Ochilish marosimida Chef de Mission orqali ishtirok etgan davlatlar

tahrir

Ikkita mamlakat Olimpiya oʻyinlarining ochilish marosimida Chef de Mission yaʼni tayinlangan maxsus vakili orqali qatnashdi. Buyuk Britaniya va Irlandiya davlatlari oʻz bayroqlari ostida emas, balki Olimpiya bayrogʻi ostida ishtirok etdi.

Olimpiya bayrogʻi ostida oʻz ishtirokchilari bilan qatnashgan davlatlar

tahrir

5 dan ortiq mamlakatlar Milliy olimpiya qoʻmitalari yoki oʻz dalat bayroqlari bilan emas, balki Olimpiya oʻyinlari bayrogʻi ostida qatnashgan.

MOQ bayrogʻi ostida qatnashgan davlatlar

tahrir

Ayrim mamlakatlar oʻz davlat bayrogʻi bilan emas, balki oʻzlarining Milliy olimpiya qoʻmitasining bayrogʻi ostida ishtirok etgan[26][27].

Sovet pul kompensatsiyasi

tahrir

1981-yil aprel oyida Manhattandagi Federal okrug sudi boykot sababli bekor qilingan Olimpiya oʻyinlari toʻlovlarini qaytarishni soʻragan 9000 dan ortiq amerikaliklarni oʻz ichiga olgan ikkita sud ishini hal qildi.

Boykot birinchi marta eʼlon qilinganida, 10 million dollardan ortiq tur depozitlari Olimpiya oʻyinlari davomida Amerika turlarini bron qilish huquqiga ega boʻlgan yagona agentlik boʻlgan Rossiya sayohat byurosi tomonidan qaytarildi. Sovet Ittifoqi Byuro tomonidan yigʻilgan taxminan 7,2 million dollarni saqlab qolgan boʻlsa-da, ular besh yil davomida toʻlanishi kerak boʻlgan kreditlar sifatida 1,8 million dollar ajratishga rozi boʻlishdi.

1981-yil aprel oyidagi kelishuvga koʻra, ish haqi quyidagicha oshirildi: 1980-yil 1-martgacha oʻz sayohatlarini bekor qilgan amerikaliklarga jami xarajatlarining 85 foizi, oʻsha sanadan keyin bekor qilganlarga esa 63 foizi qoplab berildi.

Qoʻshimcha adabiyotlar

tahrir
  • Eaton, Joseph. „Reconsidering the 1980 Moscow Olympic boycott: American sports diplomacy in East Asian perspective.“ Diplomatic History 40.5 (2016): 845–864.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Smothers, Ronald. „Bitterness Lingering Over Carter's Boycott“. The New York Times (1996-yil 19-iyul).
  2. ↑ Doder, Dusko. „Soviets Withdraw From Los Angeles Olympics“. The Washington Post (1984-yil 9-may).
  3. ↑ Tulli, Umberto (November 2016). "Bringing Human Rights In: The Campaign Against the 1980 Moscow Olympic Games and the Origins of the Nexus Between Human Rights and the Olympic Games". The International Journal of the History of Sport 33 (16): 2026–2045. doi:10.1080/09523367.2017.1315104. 
  4. ↑ Treadaway, Dan (August 5, 1996). "Carter stresses role of Olympics in promoting global harmony". Emory Report 48 (37). https://www.emory.edu/EMORY_REPORT/erarchive/1996/August/ERaug.5/8_5_96carter.html. 
  5. ↑ „The Olympic Boycott, 1980“. U.S. Department of State Archive.
  6. ↑ Smith, Terence.. „The President Said Nyet“. The New York Times (1980-yil 20-yanvar).
  7. ↑ Sarantakes. Dropping the Torch, pp. 115–118.
  8. ↑ Honey, Martha. „Ali Spars With Second Thoughts As Africans Argue Boycott Issue“ (1980-yil 4-fevral). Qaraldi: 2017-yil 10-iyun.
  9. ↑ Ezra, Michael „Muhammad Ali's Strange, Failed Diplomatic Career“. POLITICO Magazine (2016-yil 5-iyun). Qaraldi: 2017-yil 10-iyun.
  10. ↑ Cuddihy, Martin. „Muhammad Ali: Africa remembers the boxing legend“. ABC News (Australia) (2016-yil 9-iyun). Qaraldi: 2016-yil 4-sentyabr.
  11. ↑ „TIMELINE: Jews in the Summer Olympics“ (2012-yil 20-iyul).
  12. ↑ Associated Press. „Governments slapped for boycott pressure“. The Spokesman-Review (1980-yil 23-aprel), s. C1. Qaraldi: 2012-yil 8-avgust.
  13. ↑ 13,0 13,1 1980 Summer Olympics Official Report from the Organizing Committee (Wayback Machine saytida June 22, 2006, sanasida arxivlangan), vol. 2, p. 190.
  14. ↑ 14,0 14,1 Golan, Galia. Soviet Policies in the Middle East from World War Two to Gorbachev (English). Cambridge University Press, 1990 — 193-bet. ISBN 978-0-521-35332-8. OCLC 875392804. 
  15. ↑ Freedman, Robert O. Moscow and the Middle East: Soviet policy since the invasion of Afghanistan (English). Cambridge University Press, 1991 — 78-bet. ISBN 978-0-521-35184-3. OCLC 912575066. 
  16. ↑ 1980 Moscow. olympic.org.nz
  17. ↑ „Showing the Flag in Moscow“. International Society of Olympic Historians – ISOH.
  18. ↑ „White House Protests Plan to Use U.S. Flag at Moscow Olympics“. The New York Times (1980-yil 18-iyul).
  19. ↑ „Los Angeles Flag to Fly at Moscow“. The New York Times (1980-yil avgust).
  20. ↑ Eaton, Joseph (November 2016). "Reconsidering the 1980 Moscow Olympic Boycott: American Sports Diplomacy in East Asian Perspective". Diplomatic History 40 (5): 845–864. doi:10.1093/dh/dhw026. https://www.jstor.org/stable/26376807. Qaraldi: 20 June 2022. 1980-yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlariga boykot]]
  21. ↑ Büchel, Donat „Sovuq Urush“ (de). Historisches Lexikon (2011-yil 31-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 28-sentyabr.
  22. ↑ Ramos, Gerry. „Sobiq suzish rahbari Mark Jozef 56 yoshida vafot etdi“ (en). Spin.ph (2019-yil 7-mart). Qaraldi: 2022-yil 5-dekabr. „Jozef o'zi Moskva 1980 Olimpiadasiga yo'llanma olgan, biroq mamlakat AQSh boshchiligidagi boykot tufayli musobaqada qatnasha olmagan.“.
  23. ↑ "Partial Boycott – New IOC President". Keesing's Record of World Events 26: 30599. December 1980. 
  24. ↑ Fimrite, Ron. „Only The Bears Were Bullish“. SI Vault; CNN (1980-yil 28-iyul). 2014-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 14-avgust.
  25. ↑ „Olympics chief feared protests“. Belfasttelegraph.co.uk (2010-yil 30-dekabr). Qaraldi: 2013-yil 14-avgust.
  26. ↑ ISOH
  27. ↑ ITG 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=1980-yilgi_Yozgi_Olimpiya_oʻyinlariga_boykot&oldid=5253209" dan olindi