Vikipediya

Ityurak

Ityurak (ruscha: Собачье сердце) — rus yozuvchisi Mixail Bulgakovning romani. Bolshevizmning achchiq satirasi 1925-yilda NEP davrida, Sovet Ittifoqida kommunizm boʻshashayotganday tuyulgan paytda yozilgan[1]. Bu, odatda, kommunistik inqilob va „inqilobning insoniyatni tubdan oʻzgartirishga boʻlgan notoʻgʻri urinishi“ning allegoriyasi sifatida talqin qilinadi[2]. Sovet Ittifoqida dastlab uni nashr etish taqiqlangan edi, ammo u 1987-yilda mamlakatda rasman nashr etilgunga qadar samizdatda tarqaldi. 1987-yil iyunda „Znamya“ jurnali ushbu qissani chop etdi (nashrga tayyorlovchi: M. O. Chudakova). Ammo bu nashrning asosini noprofessional tarjima qilingan xorijiy nashrlar tashkil etgan[3]. Shular sababli mingdan ortiq xatolik va chalkashliklarga ega boʻlgan „Mening fransuz qirolicham“ bobi 1989-yilgacha (ayrim hollarda undan keyin ham) shunday holatda chop etilgan. 1989-yil adabiyotshunos, matnshunos Lidiya Yankovskaya „Ityurak“ning ilk manbadan olingan matnini ikki jildli „Izbranniye proizvedeniya M. Bulgakova“ toʻplamida chop ettirgan[4].

Ityurak
Asl nomi ruscha: Собачье сердце
Muallif(lar) Mixail Bulgakov
Tarjimon(lar) Hojiakbar Shayxov, Gulchehra Nishonova
Mamlakat SSSR
Til ruscha
Janr(lar)i satira
Oʻzbek tilida nashr etilgan sanasi 2020
Sahifalar soni 142
ISBN 978-9943-20-700-4

Asar asosida film olish uchun darhol ssenariy tuzildi hamda kartina 1988-yil oxirida Sovet televideniyasining Birinchi kanalida namoyish etildi. Kinokartina deyarli universal eʼtirofga sazovor boʻldi va Bulgakovning kitobiga koʻplab oʻquvchilarni jalb qilishga erishdi. Oʻshandan beri roman Rossiyada „maktab oʻquvchilaridan tortib siyosatchilargacha“ maʼlum va muhokama qilinadigan madaniy hodisaga aylangan[5]. Kitob asosida rus va italyan tillarida filmlar suratga olingan, shuningdek, asar ingliz tiliga tarjima qilinib, spektakl va opera sahnasida ijro etishga moslashtirilgan[6].

Tarixi

tahrir

Asar 1925-yil yanvar-mart oylarida yozilgan[7] va shu yilning oʻzidayoq nashrdan rad etildi, bu qisman partiyaning oʻsha paytdagi yetakchi amaldori Lev Kamenevning taʼsiri tufayli amalga oshirilgan edi. Keyinchalik Bulgakov 1926-yilda Moskva badiiy teatri uchun hikoya asosida spektakl yozib berdi. Biroq qoʻlyozma va nusxalari maxfiy politsiya yoki OGPU tomonidan musodara qilinganidan soʻng spektakl bekor qilindi. Oxir-oqibat, Maksim Gorkiy qoʻlyozmani qaytarib olish uchun muhokamalarga aralashadi[1].

1967-yilda yozuvchining bevasi E.S.Bulgakovadan soʻralmasdan va uning xohishiga qarshi tarzda „It yurak“ning tasodifiy koʻchirilgan matni bir vaqtning oʻzida gʻarb mamlakatlaridagi[8] bir nechta nashriyotlarda, hamda „Frontiers“ (Frankfurt) jurnalida, shuningdek, 1968-yilda Michael Glenny tomonidan tarjima qilingan matni Harvill Press nashriyoti tomonidan Alec Flegonʼs Student jurnalida (London) nashr etilgan[9]. 1968-yil kitobning birinchi nashr qilingan yili hisoblanadi, sababi Bulgakovning barcha asarlari jamoat mulki sifatida faqatgina 2039-yildangina foydalanilishi mumkin edi. Kitobdan bu sanadan oldinroq qoʻllanilganligi sababli Prospect nashriyoti uni onlayn kutubxonalarda tarqatish faoliyatini taqiqlab qoʻygan[10].

Asar yozib tugatilganidan 62 yil vaqt oʻtgach, keng ommaga taqdim etilgan, lekin rus oʻquvchilariga samizdat orqaligina maʼlum boʻlgan. Sovet Ittifoqida 1987-yilning iyun oyida „Znamya“ jurnali oʻz sahifalarida mazkur asarni joylashga muvaffaq boʻladi. Ammo M.O.Chudakova tayyorlagan mazkur nashr mingdan ortiq xatoliklardan tarkib topgan xorijiy nashrlarga asoslangan edi[3]. Chudakovadan keyingi barcha nashrlarda xato shakllar takrorlandi — 1989-yilgacha (koʻp hollarda undan keyingilarida ham), adabiyotshunos va matnshunos Lidiya Yanovskaya birinchi marta birlamchi manbalarga koʻra tasdiqlangan „Ityurak“ ning asl matnini ikki marta „Izbranniye proizvedeniya M.Bulgakova (M.Bulgakovning tanlangan asarlari)“ kitobida nashr etgan[4].

Professor Preobrajenskiy uchun haqiqiy hayot prototipi boʻyicha takliflardan biri bu rossiyalik jarroh Serj Voronoff boʻlib, u odamlarga hayvonlarning moyaklar va qalqonsimon bezlarini implantatsiya qilish boʻyicha oʻtkazgan tajribalari bilan mashhur boʻlgan, ammo shunga oʻxshash ishlarni qilgan boshqa koʻplab olimlar ham boʻlgan[11]. Yana bir boshqa nomzod — bu roman yozilgan paytda Sankt-Peterburg akusherlik va ginekologiya institutini boshqargan professor Vasiliy Preobrazhenskiy hisoblanadi. Uning birinchi ilmiy nashri tuxumdonlarni erkaklarga transplantatsiya qilish haqida edi. Xayoliy professor singari u „proletariatni yoqtirmasdi“ va ehtimol, buning uchun u Arxangelskga surgun qilindi. Professor u yerda oʻz ishini davom ettiradi, shu jumladan, tuxumdonlarni transplantatsiya qilish, qisqa muddatli yoshartirish taʼsiri haqidagi uning operatsiyalariga bogʻliq mish-mishlar ham tarqaladi[12].

Mazmuni

tahrir
 
"Adashgan itlarning qoʻlga olinishi", Boris Kustodiyevning 1920-yillardagi rasmi

Moskva, 1924-yil. Qish kunlarining birida axlat izlab yurgan itni oshpaz topib oladi va uni qaynoq suv bilan kuydiradi. Eshik oldida azoblanib yotar ekan, it oʻz-oʻziga achinadi va oʻlim daqiqalarini kutar edi. Uni hayratda qoldirgan muvaffaqiyatli jarroh Filipp Filippovich Preobrajenskiy (uning ismi „oʻzgartirish“ yoki „oʻzgarish“ soʻzlaridan olingan) kelib, itga bir boʻlak kolbasa taklif qiladi. Xursand boʻlgan it Filipning orqasidan professorning kvartirasiga boradi va u yerda unga Sharik laqabi beriladi. It buni istehzoli deb biladi, chunki u „Sharik“ erkalangan semiz itlarga mos laqab deb hisoblardi (bu soʻz „kichik toʻp“ degan maʼnoni anglatadi)[13].

Sharik u yerda doktor Ivan Arnoldovich Bormental (professorning talabasi va assistenti) va ikki xizmatkor ayol: Zinaida Prokofyevna Bunina va Darya Petrovna Ivanovalar bilan yashab, istiqomat qiladigan doktor Preobrajenskiyning uyi bilan tanishadi. Professorning ovozli antikommunizmiga mutanosibligiga qaramay, uning RCP (b) rahbariyatiga tez-tez tibbiy yordam koʻrsatishi vajidan koʻplab imtiyozlarga ega boʻladi. Natijada u yetti xonali kvartirasini zichlashtirishdan bosh tortadi va Shvonder boshchiligidagi uy-joy qoʻmitasidagi bolsheviklarga ochiqchasiga nafrat bilan munosabatda boʻladi. Yangi xoʻjayinidan hayratga tushgan Sharik unga oʻzicha qoyil qolib, xonaki kuchuk holatiga kiradi[14].

Bir necha kundan keyin xizmatkorlardan biri Sharikni Moskva boʻylab sayr qilish uchun olib keta boshlaydi. Yangi va avvaliga oʻzi uncha xushlamagan boʻyinturugʻini kiyib olgan Sharik oʻtib ketayotganda atrofdagi itlarning masxaraomuz va xasadli soʻzlaridan kibrlanadi. Sogʻligi yaxshilanganidan keyin professor nihoyat Sharikning ustida oʻzining amaliyotlarini boshlab yuboradi. Filipning laboratoriyasi tayyorlanar ekan, Zinaida Sharikni hammomga qamab qoʻyadi[15].

 
Sharik operatsiyadan uygʻondi, 2015-yilda sahnalashtirilgan spektakldan parcha

Qaygʻuga botgan Sharik Filipning shisha koʻzli tulum boyoʻgʻlisini yana yoʻq qilmoqchi boʻlganida eshik ochiladi va uni Zina laboratoriyaga sudrab olib boradi. U yerda unga xloroformli narkoz beriladi va operatsiya boshlanadi. Bormental yordam berayotganda professor Sharikning bosh suyagini trepan yordamida ochib va unga 4 soat avval oʻlgan inson gipofiz bezini koʻchirib oʻtkazadi. Sharikning tanasi ham ochilib, oʻzinikining oʻrniga unga odam moyaklar tikiladi. Bu organlar mushtlashuvda oʻldirilgan — oʻgʻri-retsidivist, alkash va bezori Klim Grigorevich Chugunkinga tegishli edi. Faqat adrenalinni takroriy (2 shprits) inʼektsiya qilish itning operatsiya stolida oʻlishining oldini oladi[16].

Aynan shu nuqtadan keyin Bormentalning tibbiy xulosalari va kunlik tahlillari 1924-yil 22-dekabrdan 1925-yil 17-yanvarga qadar davom etadi[17]. Operatsiyadan bir necha hafta oʻtgach, Sharik aql bovar qilmaydigan darajada tartibsiz va dastlabki ibtidoiy odamga aylana boshlaydi, bundan nafaqat professor va Bormental, balki butun uy ahli hayratga tushadi. Shvonder bilan kelishgandan soʻng, sobiq itga „Poligraf Poligrafovich Sharikov“ ismi yozilgan hujjatlar beriladi. Preobrajenskiy oʻzining pravoslav nasroniy taqvimidan nom tanlashni istaydi va Sharik laqabi oʻrniga unga nashriyot nomi — „Poligraf“ (bu rus tilida matbaa sanʼati va texnologiyasi bilan bogʻliq bir nechta soʻzlarning oʻzagidir[18]) soʻzini tanlaydi[19].

Shundan soʻng professor va Bormental sabr bilan Sharikovga asosiy odob-axloq qoidalarini oʻrgatishga harakat qilishadi. Odob qoidalarini oʻrganish oʻrniga Sharikov odob-axloqni chorizm qoldigʻi sifatida masxara qila boshlaydi. U oʻzini „tabiiy“ tutishi yaxshiroq ekanini taʼkidlaydi. Oqibatda Sharikov ayollarning oldida soʻkinadi, soqol olishdan bosh tortadi, yuvilmagan kiyimda yuradi va tamomila alkash insonlardek ovqatlanadi[20].

Shu bilan birga Sharikov asta-sekin professorning hayotini doʻzaxga aylantira boshlaydi. Bir kuni u mushukni quvib ketayotib, tasodifan hammom quvurini yorib yuboradi. Hammom eshigi qulflanib qoladi va Sharikov uni ocholmayotganligi sababli butun xonadon suv bilan toʻlib-toshadi. Keyinchalik u xizmatkor ayollardan biriga jinsiy tajovuz qilmoqchi boʻlganida qoʻlga olinadi. Gʻazablangan Bormental Sharikovni qayta-qayta urib, kechirim soʻrashga majbur qiladi. Gʻazablangan Sharikov kvartirani Bormentalning hujjatlarini olib tark etadi va bir necha kunga yoʻqoladi[21].

Keyinchalik Bormental professordan Sharikovni mishyak bilan dozalash va oʻldirish uchun ruxsat soʻraydi, uni „it yurakli odam“ deb ta'riflaydi. Professor dahshatga tushib, Bormentalga „itga tuhmat qilmaslikni“ buyuradi. Uning tushuntirishicha, Sharikovning barcha nuqsonlari uchun bolsheviklarga xayrixoh boʻlgan uysiz mast odamdan chiqqan inson tanasi aʼzolari aybdor edi. Keyin Bormental dahoning aqlidan foydalanib, operatsiyani qayta bajarishni taklif qiladi. Professor bu taklifni ham rad etadi va operatsiya inson zotini yaxshilash uchun qilinganligini tushuntiradi. Professor oʻzining oldingi eʼtiqodlaridan voz kechib, har qanday dehqon ayol dahoni tugʻishi mumkinligini va shuning uchun yevgenika vaqtni behuda sarflashdan boshqa narsa emasligini tan oladi. Xulosa qilib aytganda, professor Sharikovning oʻldirilishiga yoʻl qoʻymaydi, shuningdek, uni osonlikcha oʻldirishi mumkin boʻlgan har qanday operatsiyadan bosh tortadi[22].

Koʻp oʻtmay Sharikov qaytib keladi va unga Sovet davlati tomonidan ish berilganini aytadi. Endi u ish kunini qarovsiz mushuklarni tutish va boʻgʻib oʻldirish bilan oʻtkazadi. „Partiya, deydi u, mushuklarni ishchilar sinfi uchun arzon moʻynali kiyimlarga aylantirmoqda“. Koʻp oʻtmay Sharikov uyga hamkasbi boʻlgan bir harf teruvchi ayolni olib keladi hamda uni professorga oʻzining qonuniy xotini sifatida tanishtiradi[23].

Professor Sharikov talab qilganidek, ularga oʻz uyidan xona ajratib berish oʻrniga ayolni chetga olib, unga Sharikov juda notoʻgʻri qilingan laboratoriya tajribasining mahsuli ekanligini tushuntiradi[24]. Sharikov ayolga Sharikovning Sibirda admiral Aleksandr Kolchakning Oq armiyasiga qarshi jangida mayib boʻlganini aytgan edi. Haqiqatni bilgach, u yigʻlab kvartirani tark etadi. Nafratga toʻlgan Sharikov uni ishdan boʻshatishga kirishishini aytib qoladi. Bormental yana Sharikovni kaltaklaydi va unga bunday qilmasligini aytib, uni doimo kuzatib turishini taʼkidlaydi[25].

Ertasi kuni partiyaning yuqori lavozimli amaldori, professor Preobrajenskiyning sabrli va yaxshi doʻsti Pyotr Aleksandrovich kelib, professorga Sharikov uning ustidan maxfiy politsiyaga va CHEKAga qoralab ariza yozganini maʼlum qiladi. Davlatning Sharikovga nisbatan ishonchsizligi tufayli unga hech narsa boʻlmasligini tushuntirib, partiya rasmiysi uyni tark etadi. Sharikov qaytib kelgach, professor va Bormental unga kvartirani butunlay tark etishni buyuradilar. Sharikov bu fikrni rad etadi va revolverni ularga toʻgʻirlaydi. Gʻazablangan professor va Bormental uning ustiga tashlanishadi[26].

Oʻsha kechasi kvartirada dahshatli sukunat hukm suradi va ancha vaqt davomida chiroqlar yonib turadi[27]. Keyingi kunlarda professor va Bormental Sharikov kelishidan oldingi vaqtga qaraganda ancha xotirjam holatga kirib qoladilar. Oxir-oqibat, politsiya Shvonderning bilan xonadonga keladi. Qidiruv buyrugʻi bilan ular professor va Bormentaldan Sharikovni zudlik bilan topib berishini, aks holda ularni hibsga olishlarini aytadilar. Professor qoʻrqmasdan, Bormentalga yana itga aylanayotgan Sharikovni chaqirishni buyuradi. Professor oʻzgarishni tabiiy hodisa sifatida tushuntiradi, garchi u Bormental bilan operatsiyani qayta oʻtkazgan boʻlsa-da, bu haqida aytmaydi[28].

Shundan soʻng toʻliq it koʻrinishiga qaytib olgan Sharik baxtiyorlik bilan oʻzining janob itlik maqomini tiklaydi. Biroq kitobning oxirida yozuvchi professorning uyiga inson miyasining olib kelinishi va gipofiz bezini olib tashlanishini tasvirlaydi. Bu, ehtimol, Sharikning inson boʻlgan davridagi baʼzi xotiralarini saqlab qolganligini yoki Filipp shunga oʻxshash tajriba oʻtkazish niyatida ekanligini tasvirlaydi[29].

Mavzular

tahrir

Roman bolshevizmga satira sifatida ham, yevgenikaning tanqidi sifatida ham talqin qilingan[30][31]. Umumiy qabul qilingan talqinlardan biri shuki, Bulgakov Sharikov it singari aqlli odamning muhim qismiga aylanishi mumkin boʻlgan tizimning barcha nomuvofiqliklarini koʻrsatishga harakat qilgan. J. A.E.Curtisning soʻzlariga koʻra esa Sharik „qoʻzgʻatuvchi proletarning reenkarnatsiyasi“ sifatida koʻriladi va professor „burjua orzusining giperbolik koʻrinishi“ ni oʻzida ifodalaydi[1].

Ismlar hikoyada asosiy oʻrinni egallaydi. Preobrazenskiy ismi ruscha „oʻzgarish“ soʻzidan olingan. „Sharik“ — Rossiyada itlarning umumiy nomi boʻlib, „kichik toʻp“ degan maʼnoni anglatadi[13].

„Poligraf Poligrafovich“ nomi va otasining ismi rus adabiyotida Nikolay Gogolning „Shinel“ qahramonlari Akakii Akakievich va „Araba“ dagi Pifagor Pifagorovichga borib taqaladigan bemaʼni qoʻsh ismlar anʼanasini oʻzida aks ettiradi. Bu nom, shuningdek, Sovet Ittifoqining ilk davridagi yangi nomlash konventsiyalari haqidagi satira hamdir. Shunga qaramay, bu nom ruslarning „taqvim bilan maslahatlashish“ anʼanalariga muvofiq tanlangan, Poligrafning ism kuni 4-mart kuni hisoblanadi. Poligraf nomi koʻplab maʼnolarga ega, jumladan, taqvimlar uchun chop etish jarayoni ma'nosini ham beradi[32].

Inson implantlari donorining ismi esa alkogolli ichimliklarga ruju qoʻygan va uysiz Chugunkin („chugun“ — quyma temir yoki poʻlat) boʻlib, uni Stalin nomiga parodiya sifatida ham koʻrish mumkin („stal“ — poʻlat)[33].

Senzura

tahrir

„Gazetny Lane“ dagi yozuvchilar yigʻilishida hikoyaning qoʻlyozmasini koʻrib chiqish davomida OGPU agenti ham ishtirok etdi, u asarni quyidagicha taʼriflaydi[34]:

[…] Moskvaning eng yorqin adabiy doiralarida oʻqiladigan bunday asarlar 101-sinf yozuvchilarining Butunrossiya shoirlar uyushmasi yigʻilishlarida oʻqiladigan befoyda va zararsiz nutqlaridan koʻra xavfliroqdir.

„Ityurak“ kitobining birinchi nashrida oʻsha davrning bir qator siyosiy arboblari, xususan, Sovet Ittifoqining Londondagi vakolatli vakili Kristian Rakovskiy va Sovet Ittifoqi doiralarida taniqli boʻlgan boshqa bir qator amaldorlar haqida deyarli ochiq ishoralar mavjud boʻlgan[35].

Bulgakov „Ityurak“ asarini Nedra almanaxida nashr etishga umid qilgan, ammo hikoyani hatto Glavlitga oʻqish uchun bermaslik tavsiya qilingan. Asarni yoqtirgan Nikolay Angarskiy uni Lev Kamenevga yetkazishga muvaffaq boʻladi, lekin u „zamonaviylik haqidagi bu oʻtkir risolani hech qanday sharoitda chop etmaslik kerak“, deb hisoblaydi. 1926-yilda Bulgakovning xonadonida tintuv oʻtkazilganda „Ityurak“ning qoʻlyozmalari musodara qilinib, uch yildan soʻng Maksim Gorkiyning iltimosnomasidan keyingina muallifga qaytarib beriladi[36].

Sahnalashtirilishi

tahrir

Film

tahrir

Hikoya 1976-yilda Cuore di cane sifatida italyan tilida suratga olingan va Max von Sydow Preobrajenskiy rolini oʻynagan[37].

1988-yilda Vladimir Bortko tomonidan „Sobachye Serdtse“ sovet filmi (sepiada) suratga olingan[38].

Sahna koʻrinish

tahrir

2011-yil mart oyida Leeds universitetida James Ahearne va Matthew Beaumont rejissyorligidagi „Ityurak“ filmi namoyish etilgan[39].

Musiqiy koʻrinishlari

tahrir

„Ityurak“ ning yangi musiqiy koʻrinishi Avstraliyada ishlab chiqilgan va premyerasi 2013-yilning may oyida boʻlib oʻtgan[40]. Qoʻshiq matni Jim McGrath tomonidan yozilgan, musiqani Marc Robertson bastalagan va kartinaga Nick Birn rejissyorlik qilgan[41].

Opera

tahrir

William Bergsmaning „Oʻrtoq Sharikning qotilligi“ (1973) komik operasi hikoya syujetiga asoslangan tarzda yaratilgan[42].

2007-yilda Partizan operasi Sally Stunkel rejissyorligida Rudolf Rojahnning „Ityurak“ operasi premyerasini oʻtkaziladi. 2010-yilda ikkinchi spektakl Copeland Woodruff tomonidan sahnalashtirilgan[43].

2010-yilda De Nederlandse operasida rejissyor Simmon McBurney tomonidan Aleksandr Raskatov bastalagan „Ityurak“ operasining premyerasi boʻlib oʻtdi[44]. Bu opera 2014-yil yanvar oyida Opera de Lyon tomonidan yana qayta sahnalashtirilgan[45].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Cornwell, Neil. Reference Guide to Russian Literature. Taylor & Francis, 1998 — 103-bet. ISBN 1-884964-10-9. 
  2. ↑ Haber, Edythe C.. Mikhail Bulgakov: The Early Years. Harvard University Press, 1998 — 216–17-bet. ISBN 0-674-57418-4. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Лидия Яновская. Записки о Михаиле Булгакове, 3-е изд., Москва: Текст, 2007. ISBN 978-5-7516-0660-2.  (Wayback Machine saytida 2012-02-06 sanasida arxivlangan)
  4. ↑ 4,0 4,1 Михаил Булгаков. Избранные произведения в двух томах, 500000 экз, Киев: Дніпро, 1989. ISBN 5-308-00396-3. 
  5. ↑ Serebriakov. „Собачье сердце как зеркало русской контрреволюции“. Scepsis.ru. Qaraldi: 20-may 2008-yil.
  6. ↑ Yankova. „Автор и герой в "Собачьем сердце"“. Scepsis.ru. Qaraldi: 20-may 2008-yil.
  7. ↑ Яновская Л. М.. Михаил Булгаков. Избранные произведения в двух томах. ISBN 5-308-00396-3. 
  8. ↑ Лидия Яновская. Записки о Михаиле Булгакове, 3-е изд., Москва: Текст, 2007. ISBN 978-5-7516-0660-2.  (Wayback Machine saytida 2012-02-06 sanasida arxivlangan)
  9. ↑ „Михаил Булгаков“ (deadlink). АНТОЛОГИЯ САМИЗДАТА. 2017-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-dekabr.
  10. ↑ Tatiana Bateneva. In the quest for longevity humans are ready to become relatives with any animals (ruscha)
  11. ↑ „Второе рождение профессора Преображенского“ (31-iyul 2012-yil).
  12. ↑ 13,0 13,1 „What does шарик (sharik) mean in Russian?“. wordhippo.com. Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  13. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 30-38.
  14. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 49-57.
  15. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 58-65.
  16. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 66-77.
  17. ↑ „WHAT IS THE TRANSLATION OF "POLYGRAPH" IN RUSSIAN?“. e.bab.la. Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  18. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 78-85.
  19. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 86-89.
  20. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 90-99.
  21. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 116-123.
  22. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 126-129.
  23. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 131-132.
  24. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 134-135.
  25. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 134-136.
  26. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 137.
  27. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 139.
  28. ↑ Mixail Bulgakov 2020, s. 140-141.
  29. ↑ New York Times review Stage: Heart of a Dog, 1988-02-01.
  30. ↑ Bulgakov’s biography at SovLit.net
  31. ↑ Milne, Lesley. Mikhail Bulgakov: A Critical Biography. Cambridge University Press, 1990 — 65–66-bet. ISBN 9780521227285. Qaraldi: 2016-yil 5-aprel. 
  32. ↑ Иоффе. „Bulgakov“ (ru). bylgakov.ucoz.ru/.
  33. ↑ „«Собачье сердце»“. www.bulgakov.ru. Михаил Булгаков: Булгаковская энциклопедия. 2009-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-dekabr.
  34. ↑ „Собачье сердце“. Михаил Булгаков - Булгаковская энциклопедия. 2020-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-dekabr.
  35. ↑ „«Собачье сердце»“. www.bulgakov.ru. Михаил Булгаков: Булгаковская энциклопедия. 2020-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-dekabr.
  36. ↑ Cuore di cane Internet Movie Database
  37. ↑ Sobachye Serdtse Internet Movie Database
  38. ↑ „Stage@leeds“. 2012-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-mart 2011-yil.
  39. ↑ Cerabona. „Musical masters the mind of a dog“ (inglizcha). The Canberra Times (2013-yil 15-iyun). Qaraldi: 1-may 2020-yil.
  40. ↑ „heartofadogthemusical.com“. 17-yanvar 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-iyul 2015-yil.
  41. ↑ „William Bergsma: The Murder of Comrade Sharik“. Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  42. ↑ „Heart of a Dog“ (inglizcha). guerillaopera.org. 22-sentabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-sentabr 2017-yil.
  43. ↑ „2009–2010 Calendar: The Amsterdam Music Theatre“.
  44. ↑ Sandra Méallier. „"Coeur de chien" à l'Opéra de Lyon“. france3-regions.francetvinfo.fr (2014-yil 18-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ityurak&oldid=5277123" dan olindi