Oʻsh (shahar)
Oʻsh (qirgʻizcha: Ош) — Qirgʻiziston janubida joylashgan, poytaxt Bishkekdan keyin „janubiy poytaxt“ maqomiga ega yirik shahar, viloyat markazi. Oʻsh shahri 3000 yillik tarixga ega. Oʻsh chiroyli va juda tarixi buyuk shahardir. Shaharning oʻrtasidan Oqbura daryosi oʻtadi. Shuningdek, shahar markazida Sulaymon togʻi joylashgan. Togʻ choʻqqisida Zahiriddin Muhammad Bobur qurdirgan hujra bor. Ayni paytda shahar aholisi rasman 255 800 kishini tashkil qiladi.
Oʻsh qirgʻizcha: Ош | |
|---|---|
| shahar | |
 _(29876390344).jpg)   _(30507326965).jpg) .jpg) .jpg)  | |
 Bayroq  Gerb | |
| 40°32′52″N 72°47′09″E / 40.54778°N 72.78583°E G OKoordinatalari: 40°32′52″N 72°47′09″E / 40.54778°N 72.78583°E G O | |
| Mamlakat | Qirgʻiziston |
| viloyat | Oʻsh viloyati |
| Hukumat | |
| • mer | Almaz Mambetov |
| Aholisi (2009) |
255 800 |
| Vaqt mintaqasi | UTC+6 |
| Telefon kodi | +996 3222 |
| Pochta indeks(lar)i | 723500 |
Oʻsh shahri 1939-yildan beri Oʻsh viloyatining markazi boʻlib kelyapti. Shaharda qirgʻiz, oʻzbek, tojik, rus va boshqa bir qancha millat vakkillari istiqomat qiladi.
AholisiTahrirlash
Oʻsh shahri — Qirgʻiziston shaharlari orasida aholisi boʻyicha Bishkekdan keyingi ikkinchi shahar hisoblanadi. 2011-yilning 1-yanvardagi hisobga koʻra, shahar aholisi 230 800 kishini tashkil qildi, shahar tarkibiga kiruvchi qishloq hududlari bilan esa, 255 800 kishi roʻyxatdan oʻtgan. Shahar aholisi shahar chetidagi qishloqlari bilan 500 000 kishinin tashkil qiladi (2008-yil)[1].
Aholining koʻpchilik qismini qirgʻizlar (43%) va oʻzbeklar (48%) tuzadi, shaharda shuningdek ruslar, turklar, tatarlar, uygʻurlar, tojiklar, ozarbayjonlar va boshqa millat vakillari ham istiqomat qiladilar
Nomlanish tarixiTahrirlash
Aniq etimologiyasi noma'lum. Ammo toponimning ba'zi versiyalari mavjud:
1) Bir rivoyat borki, bir marta podshoh Sulaymon (Sulaymon) o'zining yurishlaridan birida qo'shinni boshqarib, oldinda bir juft ho'kizni omochga bog'lab haydagan. Ho'kizlar mashhur tog'ga yetib borishi bilanoq, shoh to'xtash joyini yoqtirdi va hayvonlarni to'xtatish uchun qichqirdi: "Hosh!" - "Bo'ldi!", Bu undov kelajakdagi shaharga nom berdi.
2) Versiyalardan biriga ko‘ra, “O‘sh” so‘zining o‘zi o‘zbek tilidan olingan. osh “ovqat, palov”, chunki ko'pchilik O'shni mayiz va samosalar bilan palov bilan bog'laydi[6].
2) Toponim forscha "kẖwsẖ" ('huwuš) dan olingan "yoqimli, yaxshi. Ya'ni "Yoqimli shahar" degan ma'noni anglatadi.
TarixiTahrirlash
Oʻsh Markaziy Osiyoning diniy musulmon markazlaridan biri edi. U shahar markazidagi qadimiy masjidlar, shuningdek, anʼanaviy ziyoratgoh boʻlgan Sulaymon Togʻi (Taxt-i Sulaymon, Sulaymon taxti) bilan mashhur.
Qadim zamonlarda
Shahar togʻ oldi vohasida joylashgan. Sulaymon tog'ining janubiy yon bag'rida bronza davri dehqonlarining manzilgohi topilgan.
Oʻsh Qirgʻizistondagi eng qadimiy shaharlardan biridir. Hozirda shaharning tarixi 3000 yilga yaqin deb hisoblanishi rasman taklif qilinmoqda [manbaa].
Biroq, tarix fanida shaharning yoshini tarixiy yozuvlarda birinchi eslatib o'tilganidan boshlab sanash odat tusiga kiradi, bu yilnomalarda milodiy 9-asrga tegishli. Bu ham uni mamlakatning eng qadimgi shahri deb hisoblashimizga imkon beradi.
10-asrda Oʻsh Fargʻonaning uchinchi yirik shahri hisoblanib, Hindiston va Xitoydan Yevropaga boradigan karvon yoʻllarining kesishgan nuqtasi boʻlgan (qarang Buyuk ipak yoʻli).
11—12-asrlarda Oʻsh Qoraxoniylar xoqonligi, soʻngra Gʻarbiy qoraxoniylar xoqonligi tarkibida boʻlgan. 1141-yilda Qoraxitoylarning moʻgʻul qabilalari tomonidan bosib olingan, 1210-yilda esa Xorazmshohlar davlati tarkibiga kiradi.
Chor Rusya davri
1220 yilda Oʻsh Chingizxon qoʻshinlari tomonidan bosib olinib, Chagʻatoy ulusi tarkibiga kirdi. 1340-yillarda Moʻgʻuliston, 1380-yillarda Temuriylar imperiyasi tarkibiga kirdi.
1876-yilda Qoʻqon xonligi bosib olingandan soʻng Oʻsh Fargʻona viloyati Oʻsh tumanining maʼmuriy markazi sifatida Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi( Qarang: Turkistonning Chor Rusya tarafindan istilo qilinishi).
Sovetlar davri
O‘sh 1918 yildan Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibiga kiradi. 1924-yil 14-oktabrda Oʻrta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishi natijasida RSFSR tarkibida Qora-qirgʻiz avtonom viloyati tuzilib, 1925-yil 25-mayda Qirgʻiziston avtonom viloyati deb oʻzgartirildi.
1926-yil 1-fevralda uning maqomi va nomi Qirgʻiziston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasiga oʻzgartirildi va 1936-yil 5-dekabrda federativ Qirgʻiziston Sovet Sotsialistik Respublikasi sifatida RSFSR tarkibidan chiqdi.
1925-1936 yillarda O'sh RSFSRning eng janubiy shahri bo'lgan. 1939-yilda Oʻsh viloyatining markaziga aylandi.
Sovet hokimiyati yillarida shahar yirik sanoat markaziga aylandi. Paxta va ipak kombinatlari, grenaj, paxta tozalash va gʻisht zavodlari, temir-beton zavodlari, kiyim-kechak va poyabzal fabrikalari, oziq-ovqat, mashinasozlik va metallga ishlov berish sanoati korxonalari bor edi.
Oʻtgan asrning 50-yillarida arxeolog Yuriy Aleksandrovich Zadneprovskiy Sulaymon-Togʻning janubiy yon bagʻridan qadimiy aholi punkti qoldiqlarini topib, hozirgi Oʻsh hududida aholi punktlari bundan 3 ming yil avval ham mavjud boʻlganligini isbotladi.
1990-yilda O‘sh va O‘zgan shaharlarida qirg‘izlar va o‘zbeklar o‘rtasida etnik to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. To'qnashuvlar qirg'izlarga shahar chetidagi kolxoz dalalarida shaxsiy rivojlanish uchun uchastkalar ajratilishi, o'zbeklar esa bunga qarshi bo'lganligi sababli boshlangan. Sovet qo'shinlarining shaharga kirishi tufayli to'qnashuvlar tezda tugadi, ammo shaharda taxminan ikki hafta davomida komendantlik soati mavjud edi.
Mustaqil Qirg'iziston davri
2000 yilda Qirgʻiziston prezidenti Asqar Akayev farmoni bilan Oʻshning 3000 yilligi tantanali ravishda nishonlandi. O'shandan beri 5 oktyabrda shahar kunini nishonlash an'anasi mavjud.
2003-yil 11-iyunda O‘shga respublika ahamiyatidagi shahar maqomi berildi.
2005-yildagi hokimiyat inqirozi paytida O‘sh muxolifat nazoratiga kirgan birinchi shaharlardan biri bo‘ldi.
2008 yil 3 noyabrdagi 238-sonli “Respublika va viloyat ahamiyatiga molik shaharlar hududida joylashgan maʼmuriy-hududiy birliklarni tugatish toʻgʻrisida”gi qonunga asosan Oʻsh shahrida Japalak qishloq okrugi tugatilgan
2010-yil yozida aprel inqilobi va markaziy hokimiyat zaiflashganidan soʻng qirgʻizlar va oʻzbeklar oʻrtasida toʻqnashuvlar boʻlib, koʻplab qurbonlar va qochqinlarning Oʻzbekistonning qoʻshni viloyatlari hududiga oqib kelishiga sabab boʻldi( Qarang: O'sh qirg'ini). Vayron bo'lgan ob'ektlarning umumiy soni 888 tani tashkil etdi, shundan 718 tasi turar-joy binolari.
O‘sh shahrining maqomi to‘g‘risidagi qonun qabul qilinganidan 10 yil o‘tib, 2013-yil 12-dekabrda “O‘sh shahrining maqomi to‘g‘risida”gi yangi 219-sonli qonun qabul qilindi.
| Yil | 1939 | 1959 | 1970 | 1974 | 1979 | 1989 | 1991 | 1999 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 |
| Aholi, ming kishi |
33,0 | 65,0 | 120,0 | 143,0 | 169,0 | 213,0 | 212,0 | 212,0 | 258,0 | 259,1 | 255,8 | 255,8 |
| Millat | 2009-yilgi roʻyxatga olish boʻyicha[2] |
Foiz (%) |
|---|---|---|
| Barchasi | 232 816 | 100,00 % |
| Oʻzbeklar | 112 469 | 48,31 % |
| Qirgʻizlar | 100 218 | 43,05 % |
| Ruslar | 6 292 | 2,70 % |
| Turklar | 5 506 | 2,36 % |
| Tatarlar | 2 703 | 1,16 % |
| Turkmanlar | 885 | 0,38 % |
| Uygʻurlar | 791 | 0,34 % |
| Tojiklar | 679 | 0,29 % |
| Ozarbayjonlar | 587 | 0,25 % |
| Ukrainlar | 379 | 0,16 % |
| Koreyslar | 319 | 0,14 % |
| Qozoqlar | 265 | 0,11 % |
| Xitoylar | 221 | 0,09 % |
| Kurdlar | 199 | 0,09 % |
| Dunganlar | 92 | 0,04 % |
| Olmonlar | 90 | 0,04 % |
| boshqalar | 1121 | 0,48 % |
GeografiyasiTahrirlash
Oʻsh shahri Fargʻona vodiysining janubi-sharqiy tomonida boʻlib, Oʻsh-Qorasuv tekkisligida, dengiz sathidan 700-1200 metr balandlikda joylashgan. Tekkislikning yonginasida Sulaymon togʻi qaʼd koʻtarib turadi. Shahar oralab shimoliy, shimoliy-sharqiy qismlarida Oqbura daryosi Oloy tizmasidan, Fargʻona vodiysiga oqib oʻtadi.
IqlimiTahrirlash
Qishi sovuq, yanvar oyining oʻrtacha harorati –3,5°С. Bahor erta keladi va iliq boʻladi. Yozi issiq kelib, qurgʻoqchilik boʻladi. Iyulning oʻrtacha harorati 24,7°С. Yilning oʻrtacha harorati 11,2°С ni tashkil qiladi. Yogʻingarchilik meʼyori 350 mm ga yetadi.
| Oʻsh iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Koʻrsatkich | Yan | Fev | Mart | Apr | May | Iyun | Iyul | Avg | Sen | Okt | Noy | Dek | Yil |
| Oʻrtacha maksimal, °C | 2 | 4 | 12 | 18 | 25 | 31 | 33 | 32 | 27 | 18 | 13 | 5 | 18 |
| Oʻrtacha minimal, °C | −6 | −5 | 2 | 6 | 11 | 16 | 18 | 17 | 11 | 6 | 2 | −4 | 6 |
| Yogʻingarchilik meʼyori, mm | 34 | 42 | 61 | 67 | 47 | 23 | 9 | 7 | 6 | 37 | 36 | 47 | 416 |
| Manba: Яндекс погода | |||||||||||||
Taniqli shaxslarTahrirlash
- Rahmonberdi Madazimov (1875—1933) — Qirgʻiziston janubidagi teatr harakatining asoschisi, Bobur nomli Oʻsh oʻzbek akademik musiqali drama teatrining asoschisi, tashkilotchisi, badiiy rahbari, yozuvchi.
- Oʻrinboy Rahmonov (1910—1980) — Bobur nomli Oʻsh oʻzbek akademik musiqali drama teatrining asoschisi, artist va shoir.
- Boltihoji Sultonov (1884-1919) - Qirgʻizistonning atoqli davlat, siyosat va jamoat arbobi, Oʻsh uezdi rahbari oʻrinbosari (1918-1919), Janubiy Qirgʻizistonda sovet hokimiyatini oʻrnatish uchun kurash rahbarlaridan biri, Oʻsh shahar militsiyasining asoschisi va birinchi boshligʻi (5-fevral 1918 yil).
- Shavkat Rahmon - oʻzbek shoiri
- Joʻraxon Rahmonov (1918—1977) — sovet sanʼatkori, Bobur nomli Oʻsh oʻzbek akademik musiqali drama teatrining asoschilaridan biri, Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan artist, Vatan urushi ordeni sohibi.
- Azizullo Izzatullayev (1925 — 1991) — Oʻzbekistonning davlat va jamoat аrbobi, Toshkent viloyati Yangiyoʻl tumani ijroiya qoʻmitasi raisi oʻrinbosari (1962-1983 yillar), "Vatan urushi" va „Hurmat belgisi“ ordenlari sohibi.
- Davlatbek Rahmonov (1949 — 2006) — Oʻzbekiston prokuraturasi tizimi xodimi, Andijon viloyati prokurori yordamchisi va jamoat аrbobi.
- Sultonov Muxtor Nasrullayevich (1926—1998) — Oʻzbekistonning atoqli davlat va jamoat arbobi, Oʻzbekiston Ichki ishlar vaziri birinchi oʻrinbosari (1979-1985), (1989-1991), militsiya general-mayori, 20 dan oshiq orden va medallar bilan taqdirlangan.
- Darvishbek Rahmonov (1952) — Toshkent viloyati "Qaldirgʻoch" namunali sirk truppasi asoschisi, tashkilotchisi, badiiy rahbari, Oʻzbekistonning taniqli sirk sanʼati аrbobi, Shuhrat medali sohibi.
Yana qarangTahrirlash
ManbalarTahrirlash
- ↑ Всемирный банк поддерживает Проект улучшения инфраструктуры городов Бишкек и Ош в Кыргызстане
- ↑ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III(в таблицах). Регионы Кыргызстана. Город Ош., archived from the original on 2011-08-10, https://web.archive.org/web/20110810174213/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%9E%D1%88.pdf, qaraldi: 2011-08-10Oʻsh (shahar)]]
HavolalarTahrirlash
 |
Vikiomborda Oʻsh (shahar) haqida turkum mavjud |