Qrim tarixi

Qrim yarim oroli oʻzining geografik joylashuvi va noyob tabiiy sharoiti tufayli qadim zamonlardan beri odamlar yashab kelgan. Birinchi odamlar bu yerda 1,5 million yil oldin yoki undan oldin paydo boʻlgan. Gʻorlar va grotolarning koʻpligi qadimgi odamning yashash joylarini mahalliylashtirishga yordam beradi. Yarim orol hududida ilk paleolitdan eneolitgacha bir necha yuzlab tutar-joylar qazilgan.

Birinchi yozma manbalarda qayd etilgan togʻli Qrimning avtoxton aholisi Tavrlar edi. Qrimning choʻl qismi va butun Shimoliy Qora dengiz hududi Skifiya tarkibiga kirgan. Miloddan avvalgi 7-asrda Shimoliy Qora dengiz mintaqasi va Qrimning yunon mustamlakasi boshlandi. Kerch yarim oroli va Tamanda Bospor qirolligi vujudga keldi. Taxminan milodiy 1-asrning oʻrtalaridan 4-asr boshlarigacha Rim imperiyasi manfaatlari doirasiga butun Qora dengiz mintaqasi va Qrim ham kirgan. III asrda gotlar Qrimga bostirib kirishadi. IV asrda Rim imperiyasi Gʻarbiy va Sharqiy (Vizantiya) ga boʻlinganidan keyin Tavrikaning janubiy qismi ham ikkinchisining manfaatlari doirasiga kirdi. Xersosenos (u Xerson deb atala boshlandi) yarim orolda Vizantiyaning asosiy bazasiga aylanadi. 6-asrning oxirida Qrimda bosqinchilarning yangi toʻlqini paydo boʻldi - xazarlar.

X asrning 60-yillarida Kiev knyazi Svyatoslav Igorevich xazarlarni magʻlub etdi. 988-989 yillarda Kiev knyazi Vladimir Xersonni (Korsun) olib, u yerda xristian dinini qabul qildi. 11-asrda Qrimning sharqiy qismi rus Tmutarakan knyazligi tarkibiga kirgan. 11-asrning oxiridan boshlab Qrimning choʻl qismi turkiy koʻchmanchilar - qipchoqlar joylashishdi. XIII asrning oʻrtalaridan boshlab, dasht Qrim Oltin Oʻrda tarkibiga kirdi, Qrimning janubiy qirgʻogʻi, Vizantiya tanazzulga uchraganidan soʻng, Genuya koloniyalari tomonidan egallandi, yarim orolning markazida pravoslavFeodoro Knyazligi joylashgan edi.

15-asr oʻrtalarida Oltin Oʻrda parchalanganidan soʻng Qrimda Qrim xonligi tashkil topdi. 1475-yilda turklar istilosidan soʻng qirgʻoq boʻyidagi shaharlar va Qrimning togʻli qismi Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirdi. Yarim orolning qolgan qismi Qrim xonligiga tegishli boʻlib, u oʻz navbatida Usmonlilar imperiyasining vassaliga aylandi. 1768—1774-yillardagi rus-turk urushi natijasida imzolangan 1774-yilgi Kyuchuk-Kaynarji tinchlik shartnomasiga koʻra, Turkiya ham, Rossiya ham Qrim xonligining ishlariga aralashmaslikka vaʼda berishgan.

1783-yilda Qrim yarim oroli Rossiya imperiyasiga qoʻshildi, bu yerda Tavrid viloyati, keyinroq Tavrid gubernatorligi tashkil etildi. 1854—1855-yillarda Qrim Sharqiy (Qrim) urushining asosiy operatsiyalari teatriga aylandi. Rossiyadagi fuqarolar urushi (1917—1922) davrida Qrim yarim oroli Oqlar harakatining Yevropadagi Rossiyaninig soʻnggi tayanchiga aylandi.

Ulug Vatan urushi davrida Qrim hududida yirik janglar boʻlib oʻtdi: Qrim mudofaa operatsiyasi (1941-yil oktabr-noyabr), Sevastopol mudofaasi (1941—1942), Qrim hujumi operatsiyasi (1944-yil aprel-may). Bosqinchilik davrida Qrimning partizan harakati (1941—1944) ishlagan.

Sovet davrida Qrim ASSR RSFSR tarkibiga kirgan, 1944-yilda Qrim tatarlari deportatsiya qilinganidan keyin u Qrim viloyatiga aylantirilgan (1945). 1954-yilda Sovet rahbariyatining qarori bilan u Ukraina SSR tarkibiga oʻtkazildi, SSSR parchalanganidan keyin (1991), Qrim Avtonom Respublikasi mustaqil Ukraina tarkibiga kirdi.

2014-yil mart oyida Qrim Rossiya Federatsiyasi tomonidan anneksiya qilindi, bu Ukraina va BMTga aʼzo koʻpchilik davlatlar tomonidan tan olinmagan.

Qrimning geografik hududi bir nechta maʼmuriy birliklarga boʻlingan. Yarim orolning bahsli qismida bu Qrim Respublikasi va federal Sevastopol shahri (Rossiya pozitsiyasiga koʻra) yoki Qrim Avtonom Respublikasi va Sevastopolning alohida maqomiga ega boʻlgan shahar (Ukraina pozitsiyaga koʻra). Arabatskata Strelka shimoli va Perekop boʻynining shimoliy qismi bahsli hududlar emas; ular Ukrainaning Xerson viloyatiga tegishli.

Tarixdan oldingi davr tahrir

Paleolit va mezolit tahrir

Qrimning Olduvay va Ashel joylari erta paleolitga tegishli^[1]^[2]^[3]. 2014-yilda qatlamli Olduvay Koʻz uchastkasi (Mode 1^[4]) va koʻp qatlamli Olduvay uchastkasi Echki-1 ochilgan. Olduvaydagi Koz, Echki-1 va Mandjil terrasidan VIII (taxminan 1 million yil) Aslan joylaridan olingan asboblar Dnestrdagi (Moldova) Bayraki maydonidan olingan artefaktlarga Taman va Dogʻistonda yarim orolidagi eopleystotsen davriga oid asboblarga yaqin^[5].

Qrimdagi qadimgi odamning joylari.
Kiik-Koba. Chiziqli kremniy toshli asbob. 36 000 yil oldin.
Kiik-koba Grotto.
Grotto Chokurcha I. Simferopol shahar chegaralarida.
Krasnaya-Balkadagi neandertal hududi (Belogorsk yaqinidagi Oq qoyadagi trakt).

Qrim yodgorliklarining Mikok sanoati Sharqiy va Markaziy Yevropaning qolgan Mikok yodgorliklaridan deyarli farq qilmaydi. Umuman olganda, Mikok texnokompleksining oʻziga xosligi ikki tomonlama asboblarni ishlab chiqarish va ikkilamchi qayta ishlashning oʻziga xos plano-konveks usullaridan foydalanishdan iborat boʻlib, bu bir tomondan nosimmetrik va assimetrik ikki tomonlama nuqtalar va qirgʻichlarni olishga olib keldi va boshqa tomondan, oddiy, segment shaklidagi, barg shaklidagi va trapezoidal nuqtalar va qirgʻichlar ishlab chiqarish uchun chiplar, ularni qayta ishlashda qorinni yupqalashning turli usullari koʻpincha ishlatilgan^[6].

Sharqiy Mikok Qrimning oʻrta paleolit sanoati Sungir uchastkasida Streletsy sanoatining genezisi manbai hisoblanadi^[7]. Biroq Sharqiy Yevropadagi mikok, levallua-mustyer va qatlamli mustyer texnokomplekslarining xronologiyasi, ekologiyasi, texnologiyasi va tipologiyasi haqidagi mavjud ma’lumotlar ularning yuqori paleolit sanoatining shakllanishidagi ishtirokini taxmin qilishga imkon bermaydi^[6].

Neandertallarning yashash izlari oʻrta paleolitga tegishli - bu Kiik-Koba gʻoridagi neandertallarning joyi, yoshi 100 ming yil, Oq tosh va boshqalar.

Ochiq havoda ham, gʻorlarda ham joylashgan Kabaziya madaniyatining joylari asosan Qrimning janubi-gʻarbiy qismiga tegishli.

Alma daryosi vodiysidagi Kabazi II maydoni, Gʻarbiy Qrim Mustyer (WCM) madaniyatiga tegishli, kollagen tarkibidagi aminokislotalardan biri boʻlgan gidroksiprolinga koʻra, kamida 50 ming yil yillar oldin davomida yashab kelgan^[8].

Simferopol shahri chegarasida Choʻkurcha makoni mavjud (taxminan 48,5 ming yil avval kalibrlangan). Baxchisaroy yaqinida Staroselskaya joyi qazib olindi, bu kech Musteriya madaniyatiga tegishli.

Shan-Koba madaniyati joylari (Shan-Koba (6, 5 qatlamlar), Fatma-Koba (5, 6 qatlamlar), Rokki groti (4, 3, 2, 1 qatlamlar), Buran-Kaya groti, Zamil-Koba I., Syuren II (yuqori qatlam), Alimovskiy kanopi (qatlamlar 2, 3, 4)) kech paleolitga tegishli. Qrimdagi Buran-Kaya III joyida yashagan sapiens BuranKaya3A 36 ming yil avval yashagan. Miloddan avvalgi mitoxondrial haplogroup N1 va qoʻshimcha olingan allellar bilan Y-xromosomali haplogroup BT aniqlandi, bu BuranKaya3A ning Y-xromosomali haplogroup CT yoki C^[9] ga joylashishi mumkinligini koʻrsatadi. Suren II saytining asboblar majmuasi Svider madaniyatidan madaniy taʼsirlarning tarqalishidan dalolat beradi^[10].

Yevropada Qrimga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir koʻrsatgan Xalqlarning Buyuk Migratsiyasi bilan bogʻliq qoʻzgʻalishlar boshlandi.

Rayan-Pitman gipotezasiga koʻra, miloddan avvalgi VI ming yillikgacha. Qrim hududi yarim orol emas edi, lekin, xususan, zamonaviy Azov dengizi hududini oʻz ichiga olgan kattaroq quruqlikning bir qismi edi. Miloddan avvalgi 5500-yillar atrofida, Oʻrta yer dengizidan suvlarning oʻtishi va Bosfor boʻgʻozining shakllanishi natijasida juda qisqa vaqt ichida muhim hududlar suv ostida qoldi va Qrim yarim oroli shakllandi. Qora dengizning suv bosishi taxminan mezolit madaniyatining oxiri va neolit davrining boshlanishiga toʻgʻri keladi.

Neolit va eneolit tahrir

Neolit davridagi Qrim Anadoludan Bolqon orqali kelgan neolit madaniyati toʻlqinidan taʼsirlanmagan. Mahalliy neolit aylana zonasi (Qora va Kaspiy dengizlari orasidagi dasht va tekisliklar) madaniyatlari bilan bogʻliq boʻlgan boshqa kelib chiqishi boʻlgan.

Bronza va ilk temir davri tahrir

Qadimgi manbalardan maʼlum boʻlgan Qrimning birinchi aholisi kimmeriylar (miloddan avvalgi XII asr). Ularning Qrimda boʻlganligi qadimgi va oʻrta asr tarixchilari tomonidan tasdiqlangan, shuningdek, Qrimning sharqiy qismining toponimlari shaklida bizga etib kelgan maʼlumotlar: " Kimmeriya oʻtish joylari ", " Kimmerik ". miloddan avvalgi 7-asr oʻrtalarida kimmeriylarning bir qismi skiflar tomonidan yarimorolning dasht qismidan Qrimning etaklari va togʻlariga siqib chiqarildi va u yerda ixcham aholi punktlari yaratildi.

Qizil-Koba arxeologik madaniyati bilan bogʻliq boʻlgan tavrlar Qrimning togʻ etaklarida va togʻli qismida, shuningdek, Janubiy qirgʻoqda yashagan. Koban madaniyati taʼsirining izlari Tavrlarning Kavkazdan kelib chiqishi haqida gapiradi. Tavrlardan Qrimning togʻli va qirgʻoq qismining qadimgi nomi - Tavrika, Tavriya, Tavrida kelib chiqadi. Tavrlarning istehkomlari va turar-joylari qoldiqlari, ularning vertikal ravishda joylashtirilgan toshlardan yasalgan halqasimon toʻsiqlari va Tavr qabrlari „tosh qutilari“ bugungi kungacha saqlanib qolgan va oʻrganilgan (qarang Tavrika)^[11]^[12].

Tavrika tarixida yangi davr Qrimning skiflar tomonidan bosib olinishi bilan boshlanadi. Bu davr aholi tarkibidagi sifat oʻzgarishlari bilan tavsiflanadi. Arxeologik maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, shundan keyin shimoli-gʻarbiy Qrim aholisining asosini Dnepr mintaqasidan kelgan xalqlar tashkil etgan.

Antik davr tahrir

Yunon koloniyalari-poliskari va kechki skiflar davlati tahrir

Miloddan avvalgi II asrda Qrim.

Skiflar

Miloddan avvalgi 1-asrda Bospor podsholigi.

Miloddan avvalgi VI—V asrlarda yaʼni, skiflar dashtlarda hukmronlik qilganlarida, Elladadan kelgan muhojirlar Qrim qirgʻogʻida oʻzlarining savdo koloniyalariga asos solishgan. Patikapey yoki Bospor (zamonaviy Kerch shahri) va Feodosiya qadimgi Yunonistonning Milet shahridan kolonistlar tomonidan qurilgan; Hozirgi Sevastopol hududida joylashgan Xersones Gerakleya Pontika koloniyasi tomonidan boʻlgan yunonlar tomonidan qurilgan.

Miloddan avvalgi 5-asrning birinchi yarmida Qora dengiz sohillarida ikkita mustaqil yunon davlati vujudga keladi. Ulardan biri gʻarbiy Qrimning qirgʻoq boʻyidagi yerlarini - Kerkinitida (zamonaviy Yevpatoriya), Kalos-Limeni (Qora dengiz qirgʻogʻida) oʻz ichiga olgan xora (qadimgi Yunoniston polisining qishloq xoʻjaligi okrugi) demokratik quldorlik respublikasi Xersones Tavrik. Xersones kuchli tosh devorlar orqasida joylashgan edi. U Pontika mustamlakasi boʻlgan Gerakleidan kelgan yunonlar tomonidan Tavr aholi punkti oʻrnida tashkil etilgan. Ikkinchisi - Bospor podsholigi, avtokratik davlat, uning poytaxti Pantikapey edi. Ushbu shaharning akropoli Mitridat togʻida joylashgan boʻlib, undan unchalik uzoq boʻlmagan joyda Melek-Chesmenskiy va Tsarskiy qoʻrgʻonlari qazilgan. Bu yerdan Bospor meʼmorchiligining noyob yodgorliklari boʻlgan tosh skleplar topilgan.

Qrimning antik shaharlari va arxeologik joylari.
Xersonesdagi bazilika.
Xersones devorlari.
Xersones amfiteatri.
Xersones qurilishi.
Kalos Limen qazishmalari.
Neapol-skif.
Qirol Skilur va Palak. Skif Neapolidagi barelyef.
Skif oltini. Hayvon uslubi.
Kerchdagi qirol qo'rg'oni.
Ay-Todor burnidagi 1-3-asrlardagi Xaraks Rim qal'asi qoldiqlari.

Yunon mustamlakachilari Kimmeriya-Tavrika sohillariga kemasozlik, uzumchilik, zaytun daraxtlari yetishtirish va boshqa ekinlarni olib kelishdi, ibodatxonalar, teatrlar, stadionlar qurdilar. Qrimda yuzlab yunon aholi punktlari - polislar paydo boʻladi. Qadimgi yunonlar Qrim haqida buyuk tarixiy va adabiy yodgorliklarni yaratadilar. Yevripid Qrim materialida " Tavrdagi ifigeniya " dramasini yozgan. Tavrik Xersones va Kimmeriya Bosporida yashagan yunonlar „Iliada“ va „Odisseya“ ni bilishadi, unda Kimmeriya „abadiy nam tuman va bulutlar bilan qoplangan qaygʻuli mintaqa“ deb asossiz tasvirlangan. V asrda Gerodot Miloddan avvalgi V asrda skiflarning diniy eʼtiqodlari haqida, tavlar haqida yozgan.

Gerodotning soʻzlariga koʻra, Shimoliy Qrimning skiflari Shimoliy Qora dengiz mintaqasida yashagan koʻchmanchi skiflardan farqli oʻlaroq, „qirollik skiflari“ ga tegishli edi. Aloqalar davomida qirgʻoqdagi skiflar qisman ellinlashgan, yunon koloniyalari bilan savdo va madaniy aloqalarni saqlab qolgan.

Miloddan avvalgi III asr oxirigacha skiflarning davlati sarmatlar hujumi ostida sezilarli darajada kamaydi. Skiflar oʻz poytaxtlarini Salgir daryosiga (Simferopol yaqinida) koʻchirishga majbur boʻldilar, u yerda Skif Neapol, yaʼni Neapolis (yunoncha nomi) paydo boʻlgan.

Rim protektorati tahrir

Milodiy 1-asr oʻrtalariga kelib Rimliklar Qrimga joylashdilar. Bospor qirolligi Rimga qaram boʻlib qoldi. Rim miloddan avvalgi 47 yildan boshlab 340 yilgacha yarim orol siyosatiga faol taʼsir koʻrsatib kelgan. Imperator Neron hukmronligi yili, 62 va 68 yillar orasida, Bospor qirolligi hududi Myoziya^[13] provinsiyasi tarkibiga kirgan. Rim qoʻshinlari II asr oʻrtalaridan eramizning III asr oʻrtalarigacha Qrimda edi^[14]. Qrimdagi Rim garnizoni turli davrlarda V Makedon, XI Klavdiy, I Italiya legionlari, shuningdek, yordamchi boʻlinmalar askarlaridan iborat edi. Legion belgilari boʻlgan plitkalar topilmalari ularning nomlarini aniqlashga yordam berdi. Bundan tashqari, asosan Ravenna eskadronining kemalari bilan ifodalangan Rim dengiz floti Qrim bandargohlariga kirgan^[15]. 1-asrda rimliklar Xaraks harbiy lagerini qurdilar, u nihoyat 3-asrda tashlab ketilgan. Ular Qrim togʻlari orqali Xersonesni janubiy qirgʻoqdagi Ay-Todor bilan bogʻlaydigan Via Militaris / Via Militaris (Kalend izi) yoʻlini qurdilar. Rim davrida xristianlik Qrimda tarqala boshlaydi. Qrimdagi birinchi nasroniylardan biri surgun qilingan Klement I - 4- Papa edi.

Qrimda kech antik davr tahrir

Qrimdagi skiflar davlati 3-asrning ikkinchi yarmigacha mavjud boʻlgan va Gotlar tomonidan vayron qilingan. Gotlarning Qrim dashtlarida qolishi uzoq davom etmadi. 370 yilda Balamber xunlari Taman yarim orolidan Qrimga bostirib kirishdi. Gotlar 7-asrgacha ortga surilib, togʻli Qrimda mustahkamlanib qolgan (Qrim gotlari). Shu bilan birga, Bospor qirolligi boʻysundi va qulamadi, hatto sulolani saqlab qoldi. 4-asrning oxiriga kelib, Qrimda faqat bitta qadimiy Tavr Xersones shahri qoldi, bu mintaqada Vizantiya taʼsirining postiga aylandi. Imperator Yustinian davrida Qrimda Aluston, Gurzuf, Simbolon va Sudak qal'alari barpo etildi, Bospor podsholigi tiklandi va 520-530 yillarda Vizantiya uning ustidan hokimiyatni qoʻlga kiritdi.

Oʻrta asrlar tahrir

1025-yilda Vizantiya imperiyasining hududiy boʻlinishi

V. M. Vasnetsov knyaz Vladimirning Xersonesda suvga cho'mishi (988)

6-asrda Qrim turklar nazorati ostiga oʻtdi, Turk xoqonligi shimoliy Qora dengiz mintaqasini ham nazorat qildi. 7-asrda bu yerda bolgar-turklar qayd etilgan. 8-asr boshida Vizantiya va turkiy xazariya Qrimni oʻzaro boʻlib oldi. VIII asrda Vizantiyada ikonalarga qarshi harakat boshlandi, cherkovlardagi ikonalar va rasmlar yoʻq qilindi. Quvgʻinlardan qochgan rohiblar Qrimga emas, imperiyaning chekkalariga koʻchib ketishdi. Bu yerga faqat imperatorning buyrugʻi bilan surgun qilingan ierarxlar kelgan. Aholining oʻzi hamisha rasmiy yoʻnalishga rioya qilishga va imperatorga qarshi chiqmaslikka harakat qilgan.

6-12 -asrlarda Janubi-Gʻarbiy Qrimda feodal munosabatlari rivojlandi va kuestalarda mustahkamlangan aholi punktlari - “gʻor shaharlari” paydo boʻladi: Qirk-Or, Eski-Kermen, Bakla^[16].

8-asrda “ Dori hududi”da Konstantinopol Patriarxatining [11] gotika yeparxiyasi tashkil topdi.

9-asrda Qrimda pecheneglar va vengerlar paydo boʻldi. 10-asrning boshlarida Qrim rus (Helgu) va xazarlar (Pesax) qoʻshinlari oʻrtasidagi jang maydoniga aylandi. Xazar xoqonligi vafot etgandan soʻng, Qrimning xazar qismi qadimgi rus Tmutarakan knyazligi taʼsiriga oʻtadi. Kerch bu davrda muhim shaharga aylanadi. 988 yilda Kiyev shahzodasi Vladimir bir necha oylik qamaldan soʻng Tavr Xersonesni egallab oldi. Bu Vladimirga imperator Vasiliy II ga oʻz shartlarini ilgari surishga va Vizantiya malika Anna bilan turmush qurishga imkon berdi. Xronologiyaning tafsilotlari - tasvirlangan voqealarning qaysi bosqichida Vladimir suvga choʻmgan, bu Kievda, Vasiliv shahrida yoki Korsunda boʻlganmi - bu malumotlar 12-asrning boshlarida Kiev Rusida yoʻqolgan, bu haqida Solnomachi toʻgʻridan-toʻgʻri"Oʻtgan yillar haqida" yozayotgan paytida xabar bergan^[17].

Vizantiya zaiflashgandan soʻng uning sobiq Qrim mulklarida, Gotalanlar (Qrim Gotlar) tomonidan Feodoro pravoslav xristian knyazligiga asos solingan, eng yirik „gʻor shahri“ Mangup shahri uning poytaxti boʻlgan^[18].

Feodoro gotika knyazligining yodgorliklari.
Mangup qal'asi.
Mangup. Darvozalar.
Syuyren qal'asi.
Funa istehkomi
Funa shahridan o'yilgan plita.

1222-yilda saljuqiy turklari Sudakni egallab olishdi.

1223-yilda Jebening tatar-moʻgʻul otryadlari Qrimga bostirib kirishdi, ammo tez orada uni tark etishdi. Dashtli Qrim Oltin Oʻrda - Joʻchi ulusining mulkiga aylanadi - bu 1250-yildan oldinroq boʻlmagan. Qrim shahri yarim orolning maʼmuriy markaziga aylanadi. Qrim ulusining yana bir yirik shahri Karasubazar edi. Xon Mengu-Temur tomonidan Qrimda chiqarilgan birinchi tangalar 1267-yilga toʻgʻri keladi. Genuya savdosining tez gullab-yashnashi va yaqin atrofdagi Kafa tufayli Qrim tezda yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylanadi. 1299-yilda yarim orol Oltin Oʻrda eklyarbek Nogay qoʻshinlarining halokatli bosqiniga duchor boʻldi, ular bir nechta yirik shahar markazlarini vayron qildilar.

13-asrda tashkil etilgan Oltin Oʻrda gegemonligi Buyuk Ipak yoʻlining shimoliy tarmogʻining gullab-yashnashiga olib keldi. Vaqti-vaqti bilan vayronagarchiliklarga qaramay, savdo Qrimning dengiz boʻyidagi shaharlarini boyitdi.

1346-yilda vabo Qrimga kirdi, u yerda arab tarixchisi Ibn al-Vardiyning soʻzlariga koʻra (u, oʻz navbatida, Qrim yarim orolida savdo qiluvchi savdogarlardan maʼlumot olgan), undan 85 ming kishi halok boʻlgan, "biz bilmaydigan odamlarni hisobga olmaganda"^[19]. Bu " Qora oʻlim " yoki ikkinchi vabo pandemiyasining avj olishi edi.

XIV asrda genuyaliklar venetsiyaliklarni Qrimning janubi-sharqiy sohillari hududidan quvib chiqarishib (Gazaria, Kaffa, Soldaya)ga ega boʻlishdi. Bu vaqtga kelib, Polovets tili Qrimda allaqachon keng tarqalgan edi, buni Kodeks Kumanicus tasdiqlaydi. 1367-yilda Qrim isyonchi beklyarbek Mamayga boʻysundi, uning kuchi ham Genuya koloniyalariga tayangan. Toʻxtamishdan yengilib, Mamay Qrimga qochib ketadi va 1380-yilda oʻldiriladi^[20].

Qrim janubidagi genuya forpostlari. (Chembalodan Kafagacha tartib bo'yicha)
Chembalo. Genuya qal'asi. (Balaklava).
Genuyadagi Lusta istehkomining qoldiqlari (Alushta)
Di-Guasko qal'asi. (Choban-kule minorasi).
Sugdeya. (Sudak qal'asi).
Kafa. (Feodosiya).

1397-yilda Litva knyazi Vitovt Qrimga bostirib kirib, Kafagacha boradi. Yedigey qirgʻinidan keyin Xersonesxarobaga aylanadi (1399).

Qrim xonligi va Usmonli imperiyasi tahrir

17-asrda Qrim

1441-yilda Qrimda Oltin Oʻrda parchalanganidan soʻng, Qrimda yashagan turli etnik guruhlardan Qrim-tatar xalqining shakllanishi boshlandi, uning davlati - Qrim xonligi tashkil topadi. Qrimning dasht va togʻ oldi qismidan tashqari, Dunay va Dnepr, Azov dengizi va Rossiyaning hozirgi Krasnodar oʻlkasining koʻp qismini egallagan. Bu vaqtda Qrim dasht Qrim xonligi, Feodoro togʻ knyazligi va janubiy qirgʻoqdagi Genuya koloniyalari oʻrtasida boʻlinadi. Feodoro knyazligining poytaxti Mangup edi, oʻrta asr Qrimining eng yirik qal'alaridan biri (90 gektar), qal'a agar kerak boʻlsa, aholining katta qismi himoyasiga olingan.

1475-yilning yozida Konstantinopolni va sobiq Vizantiya imperiyasi hududini ilgari qoʻlga kiritgan Usmonli turklari Qrim va Azov dengiziga Gedik Ahmad Poshoning katta desant qoʻshinini tushirib, barcha shaharlarni egallab olishdi. Genuya qal'alari (shu jumladan Dondagi Tana) va yunon shaharlari. Iyul oyida Mangup qamal qilindi. Dengiz boʻyidagi shaharlar va Qrimning togʻli qismi Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirdi. Knyazlik va Gotiya kapitanligining zabt etilgan Genuya koloniyalari yerlarida turk pashaligi Kefe yaratilib, keyinchalik eyaletga aylantirildi; Usmonlilar u yerda oʻz garnizonlarini, amaldorlarini saqlab qolishgan va soliq undirishgan. Qrim xonligi Usmonlilar imperiyasining vassaliga aylangan^[21]^[22].

16-asrga kelib, Usmonli imperiyasi strategik mudofaaga oʻtdi, uning asosiy tarkibiy qismlariga daryolar boʻyida qal'alar qurish, oʻziga xos bufer zonasi - " Yovvoyi dala " ning odamsiz hududini yaratish, shimoliy qoʻshnilar - Polsha va Rossiya bilan qurolli kurashni boshqa joyda olib borish kirar edi, buning uchun Polsha mulklarini va Rossiyaga qaram boʻlgan Qrim xonligidan foydalanish kerak edi.

Qrim xonligi va Usmonli imperiyasi
Xon Oʻzbek masjidi (1314) Qrimdagi eng qadimgi masjid.
Tamga Geraev Qrim xonligi tangalarida.
16-asrning yoritilgan yilnomasi miniatyurasi: "Qrim shohi Saip-Gireyning rus zaminiga Oka daryosi qirg'og'iga kelishi haqida".
Juma-Jomi masjidi (1552-1564).
Baxchisaroydagi Xon saroyi (16—18-asr boshlari).
Alupkadagi tatar uyi. Karlo Bossoli, 1856-yilgi albomidan.
Turk validagi Or-Kapu qal'asi. Karlo Bossolining "Perekop" gravyurasi.

16-asrda turklar italyan mutaxassislari yordamida Perekopda Or-Kapu qal'asini qurdilar. Oʻsha vaqtdan beri Perekop valida boshqa nom paydo boʻldi - turkcha. 15-asrning oxiridan boshlab Qrimdagi tatarlar asta-sekin koʻchmanchi xoʻjalikdan oʻtroq dehqonchilikka oʻtishdi. Qrim tatarlarining (keyinchalik atala boshlagan) janubda asosiy kasbi bogʻdorchilik, uzumchilik va tamaki etishtirish boʻlgan. Qrimning dasht mintaqalarida chorvachilik, birinchi navbatda, qoʻy va otlarni boqish rivojlangan.

Yangi shahar paydo boʻlib qadimgi Kerkinitida oʻrnida qayta qurilib, Gezlev (Yevpatoriya) shahri maqomini oladi. 1552-yilda Xon Devlet I Geray paytida Gezlevda Qrimdagi eng katta va eng ulugʻvor Juma-Jomi masjidi qurilgan.

Qrim xonligi 1644-yil xaritasida

15-asrning oxiridan boshlab Qrim xonligi Rossiya davlati va Rech Pospolita tez-tez reydlar uyushtirdi. Bosqinlarning maqsadlaridan biri qullarni qoʻlga olish va Turkiya bozorlarida qayta sotishdir^[23]. Qrim bozorlaridan oʻtgan qullarning umumiy soni uch million kishiga baholanmoqda^[24].

Rossiya davlati Oltin Oʻrda boʻyinturugʻidan xalos boʻlishi bilanoq, u yana Kiev Rusi davrida amalga oshirilgan Qora dengizga chiqish vazifasini oldi. Qozon va Astraxan xonliklarini magʻlub etib, Rossiya kengayish vektorini janubga, turk-tatar tomon qaratdi. Rossiya chegaralarida qurilgan Zasechniy liniyalari Yovvoyi dalalarda oldinga siljigan. Qayta bosib olingan yerlar dehqonlar tomonidan oʻzlashtirildi shaharlar bilan qurildi, bu esa 16-17-asrlarda rus qoʻshinlarining Qrimdagi muvaffaqiyatsiz yurishlariga qaramay, Usmonli imperiyasining mudofaa chizigʻiga bosim oʻtkazgan.

1687 va 1689-yillarda knyaz V. V. Golitsin boshchiligida rus armiyasining Qrim xonligiga qarshi katta harbiy yurishlari,Or-Kapidan (Perekop) oldinroqga kira olmadi.

Ushbu harbiy yurishlarning muvaffaqiyatsizligi bizni Shimoliy Qora dengiz mintaqasida hukmronlikni taʼminlaydigan asosiy hudud sifatida Qrimning oʻrni va rolini anglatib berdi. Qora dengiz muammosini hal qilmagan Pyotr I (1695—1696) ning Azov yurishlari Qrim yoʻnalishining muhimligini yana bir bor taʼkidladi. Qrim yarim orolini bosib olish 18-asrda Rossiya imperiyasining eng muhim tashqi siyosiy vazifalaridan biriga aylandi.