Toshkent kemasi

Toshkent jangovar kemasining koʻrinishi
Mamlakat:	SSSR
Maqomi:	Harbiy harakatlar uchun
Hodisasi:	Choʻkib ketgan
Tashkilot:	Odero-Terni-Orlando
Tayyorlovchi davlat:	"Italiya"
Kema qurilishiga buyurtma berilgan sana:	sentabr 1935
Qurilish boshlangan sana:	sentabr 1935
Ishga tushirilgangan:	28-noyabr 1937-yil
Choʻkib ketgan:	2-iyul 1942

Toshkent kemasi – Ikkinchi jahon urushi arafasida Sovet Rossiyasi armiyasida harbiy maqsadlar uchun yasalgan jangovar kema. 1941-42-yillarda Qrim yaqinida ikkinchi jahon urushining shiddatli janglari borardi. Ularda Oʻzbekiston poytaxti nomi bilan atalgan „Toshkent“ jangovar kemasi ham ishtirok etgan. Kema 1939-yilda qurol-aslaha bilan jihozlanib, komandir Vasiliy Yeroshenko boshchiligida Qora dengiz flotida xizmatga kirishadi. 1942-yilning 2-iyulidagi Novorossiyskdagi janglarda bortiga ikkita bomba tushishi natijasida choʻkib ketgan.

Toshkent kemasi

Tavsifi

1941–1942-yillarda Toshkent kemasi Ukraina janubida va Qrimda jangga kirgan. Uning boshqa kemalardan farqli jihatlari koʻp edi: 80 km/soat tezlikka chiqa olar, koʻk yarqiroq rangi koʻzni qamashtirar,ekipaj aʼzolari dovyurakligi bilan ajralib turardi. Sovet davri adabiyotlariga u ikkinchi jahon urushining qahramon kemasi nomi bilan kirgan. Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari orasidagi davrda dunyo yetakchilari nafaqat SSSRda, balki jahonning boshqa koʻplab mamlakatlarida, shu jumladan Fransiya, Italiya va AQShda alohida harbiy kemalar sinfi faol ishlab chiqilgan. Dengiz strateglarining fikriga koʻra, „Toshkent“ nemislarning yirik kemalariga – kreyserlarga torpedo hujumlarini amalga oshirishi kerak edi. Kuchliroq qurollanish, kemadagi kenglik, tezlik va manevr qobiliyati uni Qora dengizda „yetakchi“ga aylantirdi.

Toshkent jangovar kemasi

Tarixi

1930-yillarda sovet mutaxassislari bunday kemalarni yaratish tajribasiga ega edilar, ammo ularni qurishda yuzaga kelgan qiyinchiliklar mamlakat hukumatini chet eldan texnik yordam soʻrashga undadi. Xususan, 1935-yil sentabr oyida Moskvada uzoq davom etgan muzokaralardan soʻng Italiyaning „Odero-Terni-Orlando“ firmasi bilan shartnoma tuzildi. Italiyaliklar Moskva bilan kelishilgan loyihaga koʻra, Italiyada bitta katta kemani qurishi va keyin Leningradda xuddi shu turdagi kemani yaratishda yordam berishni oʻz zimmalariga olishdi. Oradan bir yarim yil oʻtib, 1937-yil 11-yanvarda Italiyaning Livorno shahridagi kemasozlik zavodida keyinchalik „Toshkent“ nomi bilan mashhur boʻlgan kema qurildi. Unga bu nom 1937-yil aprel oyida berilgan. Kema 1937-yil 28-noyabrda ishga tushirilgan.

Faoliyati

„Toshkent“ning ilk sinovlari muvaffaqiyatli oʻtdi. 1939-yil fevral oyida unga qoʻmondon tayinlandi – u livornolik 2-darajali Lev Vladimirskiy edi. Aprel oyida yoʻlovchi kemasi sifatida niqoblangan kema Odessaga yoʻl oldi va 6-mayda u sovet quruvchilariga topshirildi. Qora dengizda Toshkent qoʻshimcha tekshiruvlardan oʻtdi, unga qurol oʻrnatildi. U 1939-yil 5-oktabrda flotga kiritilgan va u bir yildan keyin – 1940-yil 22-oktabrda xizmatga kirdi. Urush boshlanishiga qadar Toshkentda ikkita kapitan almashtirildi: 1939-yil iyun oyida qoʻmondonlik tomonidan bu lavozimga 2-darajali kapitan Yevgeniy Jukov, 1941-yil fevralda esa 3-darajali kapitan Vasiliy Yeroshenko tayinlandi. Aynan Yeroshenko kemani jangga olib borishga muyassar boʻlgan. 1941-yil 22-iyun kuni „Toshkent“ uchun Nikolayevdagi zavodda qurol oʻrnatish, korpusini boʻyash boʻyicha yakuniy ishlar amalga oshirildi. Kemaga Sevastopolga borish uchun buyruq iyul oyining oʻrtalarida keldi. Sevastopol tomon suzishda „Toshkent“ zenitchilari yoʻlda uchragan nemis samolyotlariga ikki marta oʻt ochdi. Tez orada kema Sevastopolga yetib keldi. Dengiz qoʻmondonligi qaroriga koʻra, „Toshkent“ ekipaji faqat boʻlajak janglarga tayyorgarlik koʻrishi kerak edi. Shaxsiy tarkib ofitserlar bilan toʻldirildi, dengizga oʻquv safarlarida jamoa harakatlarini muvofiqlashtirish ishlab chiqildi. Shu bilan birga, kemada magnit minalardan himoya oʻrnatildi. Avgust oyida kema uchta esmines bilan birgalikda Qora dengizning gʻarbiy qismida nemis dushman kemalari va transportlarini yoʻq qilish vazifasini olgan jangovar guruhga kirdi. Biroq, kema nemislarga duch kelmadi. Shu kuni „Toshkent“ moʻljallangan maqsadda foydalanildi, chunki kelajakda ushbu turdagi kemalarga xos boʻlmagan vazifalarni bajarishi kerak edi. Dofinovka qishlogʻi yaqinida „Toshkent“ oʻqotarlari fashistlarni chekinishga majbur qildi. Ertasi kuni ular kemada oʻt ochgan dushman xavfini bostirishga muvaffaq boʻlishdi. Shundan soʻng kema qamaldagi shaharga oʻq-dorilarni olib ketayotgan transport kemalarini kuzatib borish uchun Sevastopolga qaytib keldi.

30-avgust kuni „Toshkent“ Odessa yaqinida yana dushman pozitsiyalarini oʻqqa tutayotganida, unga uchta nemis bombardimonchi samolyoti hujum qildi. Bu vaqtda kema past tezlikda suzardi va nemis samalyotlari uchun oson nishon edi. „Toshkent“ toʻgʻridan-toʻgʻri zarbaga uchramasa-da lekin qattiq shikastlandi. Oʻng tomonda, orqa tomonda diametri deyarli sakkiz metrli teshik hosil boʻlgan, kemaning baʼzi qismlari suv ostida qolgan, kema korpusi singan. Portlash vaqtida ikki kishi halok boʻlgan, yetti kishi jarohatlangan, bir kishi bedarak yoʻqolgan. „Toshkent“ga yetkazilgan zarar jiddiyligidan uni Odessada emas, Sevastopolda taʼmirlashga qaror qilindi. 31-avgust kuni shatakka olinib asosiy bazaga olib kelindi va u yerda uzoq vaqt davomida taʼmirlandi. Taʼmir davrida unga Ognevoy esminesi uchun moʻljallangan 76,2 mm ikkita qurolli zenit quroli oʻrnatildi. Dengizchilar yangi qurolga „kulgi minorasi“ laqabini berishdi. 1941-yil 1-noyabrda „Toshkent“ flotning boshqa qator kemalari singari Sevastopoldan Kavkaz sohilidagi portlarga – avval Potiga, soʻngra nemis aviatsiyasi ularni nishonga ola olmaydigan Batumiga koʻchib oʻtdi. Kema endi fashistlar bostirib kirgan Qrimni himoya qilishda muhim rol oʻynashi kerak edi. Endi „Toshkent“ning uchun asosiy jangovar vazifasi qamaldagi Sevastopol uchun harbiy yuk va askarlarni tashish, transport kemalarini kuzatib borish, garnizonni oʻt oʻchirish bilan taʼminlash, shuningdek, yarador askarlar va shahar aholisini evakuatsiya qilishdan iborat edi. Baʼzida boshqa turdagi operatsiyalarga ham jalb etildi. Shunday qilib, noyabr oyining oxirida „Toshkent“ Sposobniy va Soobrazitelniy esmineslari bilan Uzoq Sharqqa joʻnatilgan uchta tankerni Bosfor boʻgʻozigacha kuzatib bordi. Ushbu guruh oʻn balli boʻronning oʻta ogʻir sharoitlarida dengizda suzdi. 1942-yil 6-yanvarda „Toshkent“ boshqa kemalar guruhi boshchiligida Yevpatoriyaga ikkinchi qoʻshinini tushirishi kerak edi. Biroq, bir kun oldin shaharni fashist jangarilari egallab oladi. „Toshkent“ dushman pozitsiyalarini nafaqat Sevastopol yaqinida, balki Feodosiya hududida ham oʻqqa tutdi – Qrimning sharqiy qismini himoya qilgan qoʻshinlar u yerda kemaning yordamiga muhtoj edi. Aynan shu davrda kema 80 km/s tezligi tufayli Qora dengiz flotining barcha yirik kemalaridan farqli Novorossiysk yoʻlini bir kunda bosib oʻtdi. Belgilangan vazifalarni bajarib, ertasiga Qrimga qaytib keldi. 1942-yil 19-iyun kuni nemislar Sevastopol koʻrfazining shimoliy qirgʻogʻini yorib oʻtishdi va unga kirishni toʻsib qoʻyishdi. Shu sababli, endi „Toshkent“ kabi tezyurar kemalarga ehtiyoj seziladi.

Loyihaning qurilishi va rivojlanish istiqbollari

V. M. Orlov 1936-yil 26-iyunda 1947-yilgacha boʻlgan davrda flotni rivojlantirish boʻyicha uzoq muddatli dasturni taqdim etdi. Dasturga koʻra „qurilayotgan kemalarda haddan tashqari xilma-xillikka“ yoʻl qoʻymaslik uchun 20 I loyihasi boʻyicha suv sigʻimi 2790 tonnani tashkil etadigan 11 ta kemani yasash kerek edi (Tinch okeani floti uchun 4 ta, Boltiq floti uchun 3 ta, Qora dengiz uchun 2 ta va Shimoliy flot uchun 2 ta)

Rahbarning xatchoʻpi 1937-yil 11-yanvarda Livornodagi kemalarni suvga tushiradigan supada boʻlib oʻtdi. Qurilish hech qanday jiddiy hodisalarsiz amalga oshirildi, elektr stansiyasining asosiy turbinalarining rotorlari esa bundan mustasno edi. Bu kemani yetkazib berish sanasini oʻzgartirishni talab qildi. 1937-yil may oyida yetkazib berish sanasi sifatida 1938-yil 15-fevral sanasi belgilandi. Biroz oldinroq oʻsha yilning 29-aprelida Mudofaa xalq komissari Voroshilovning farmoni bilan kemaga „Toshkent“ nomi berildi. Rahbar bu nomni 1918-yil 5-sentyabrda urushda halok boʻlgan fuqarolar urushi davridagi Volga harbiy floti kemasidan (sobiq 7-sonli daryo burmasi) meros qilib olgan.

Murakkab xalqaro vaziyat va Sovet-Italiya munosabatlarining yomonlashuvi sababli „Toshkent“ kemasi 1937-yil 28-dekabrda tugallanmagan holatda suvga tushirildi. Bayroqni koʻtarish marosimida Odero Terni Orlando oʻzining tantanali nutqini „Yashasin fashizm, yashasin Mussolini!“ degan soʻzlar bilan yakunladi. Sovet delegatsiyasining harbiy vakili va ayni paytda tarjimoni A. K. Usiskin muhandisning soʻzlarini Italiya hukumatiga salom sifatida tarjima qildi.

Kemaning yakuniy qurilishi deyarli yana bir yil davom etdi. Kemaning birinchi dengiz sinovi 1938-yil 11-martda Spetsiya yaqinida boʻlib oʻtdi.

Faqat 1938-yil noyabr oyining oxirida Harbiy ishlar yangi xalq komissari M. P. Frinovskiy Mudofaa qoʻmitasiga Toshkent mashina-qozon qurilmasini nazorat qilish sinovlari, shuningdek, kemaning 15-dekabrgacha SSSRga kelishi mumkinligi toʻgʻrisida hisobot bera oldi. Dastlab, yangi kemani Leningradga oʻtkazish rejalashtirilgan edi, ammo qishki navigatsiya davri uchun vaqt oʻzgarishi, shuningdek, Ispaniyadagi fuqarolar urushi oqibatlari va Frankoning Gibraltar ustidan nazoratni egallab olishi tufayli kema Qora dengiz flotiga tayinlandi. Shundan soʻng, Sovet ekipaji „Toshkent“ kemasini 1939-yil fevral oyida 2-darajali kapitan L. A. Vladimirskiy boshchiligida Italiyaga yubordi.

Kemani qabul qilish sinovlarining yakuniy sanasi 1939-yil 17-mart boʻldi. Yetakchi Odero Terni Orlando boshchiligidagi qurilishda SSSRda nomaʼlum boʻlgan poʻlat navlari ishlatilganligi sababli, tanlov komissiyasi tarkibi Kirov zavodining bosh metallurgi B. G. Muzrukov tomonidan kengaytirildi. Majburiy sinov dasturi toʻliq bajarildi va qabul qilish toʻgʻrisidagi guvohnoma sovet tomonidan ertasi kuni 18-martda imzolandi. Shundan soʻng kemani Odessaga oʻtkazishga tayyorgarlik boshlandi. Yolgʻon maʼlumot boʻlishi uchun „Toshkent“ kemasi yoʻlovchi kema qiyofasiga kirgizildi. Uning ustki tuzilmalar orasiga boʻyalgan illyuminatorli brezent choʻzilgan va ekipajning bir qismi italiyalik dengizchilardan iborat edi. 6-may kuni kema Odessaga yetib keldi va u yerda italyan ekipaji bilan bir nechta sinov safarlarini oʻtkazdi, Keyin qurol oʻrnatish uchun Mykolaivga yuborildi. 1939-yil iyun oyida 2-darajali kapitan Y. N. Jukov kemani boshqargan.

Halokati

1942-yil 26-iyunda soat 15.00 da kema Novorossiyskni tark etdi. Unda, jamoadan tashqari, miltiq brigadasining mingga yaqin jangchilari, shuningdek, toʻrtta dala quroli, 700 miltiq va 48 tonna oʻq-dorilar, oziq-ovqat va dori-darmonlar bor edi. Shu vaqtda „Toshkent“da maxsus mehmon – taniqli yozuvchi Yevgeniy Petrov boʻldi. Oʻsha kunlarda Sevastopol hayotini oʻz koʻzi bilan koʻrish uchun poytaxtdan maxsus kelgan. Iyul oyida Petrov samolyot halokatida vafot etganidan soʻng, „Krasnaya zvezda“da uning tugallanmagan inshosini nashr etiladi, unda u ushbu kampaniyani quyidagicha tasvirlaydi: „Toshkent“ harbiy dengiz kitoblariga misol sifatida kiritilgan operatsiyani amalga oshirdi: blokadani dadil yengdi. U Sevastopolning shonli himoyachilarining xalq xotirasida abadiy harbiy jasorat, buyuklik va inson ruhiyati goʻzalligining ajoyib namunalaridan biri sifatida qoladi. „Toshkent“ dengizda nemis samolyotlari va italyan torpedo katerlari tomonidan hujumga uchradi, ogʻir vaziyatga qaramay, u Kamishovaya koʻrfaziga etib bordi. Koʻrfazda ikki mingdan ortiq evakuatsiya qilingan tinch aholi va yarador askarlar kema bortiga chiqishdi – bu kema tashiydigan yukdan ancha koʻp edi. Bu odamlarning bir qismini olib ketishi kerak boʻlgan „Imperfect“ esminesi Qrimga ketayotganda choʻkib ketganligi sababli uning vazifasi „Toshkent“ga yuklatiladi. Shuningdek, kema noyob Frans Ruboning „1854-55 yillarda Sevastopol mudofaasi“ panoramasi qoldiqlarini ham olib ketgan. Oʻsha kuni Sevastopol bombardimon qilinib, u yerdan olib chiqish va saqlab qolishga muvaffaq boʻlgan hamma narsa „Toshkent“ dengizchilariga topshirildi. 27-iyun kuni kema nemis bombardimonchilari tomonidan hujumga uchradi. Toʻrt soat ichida 86 samolyot „Toshkent“ga 336 ta bomba tashladi. Mohir manevr tufayli kapitan Yeroshenko korpusga toʻgʻridan-toʻgʻri zarba berishning oldini olishga muvaffaq boʻldi, shunga qaramay, yon tomondagi portlashlar katta zarar keltirdi. Kema ruli shikastlangan, bir nechta kabinalarni suv bosgan, birinchi qozonxonadagi teshikdan kirgan suv oqimi baʼzi dengizchilarni halok etgandi. Ammo u yerda boʻlgan dengizchilardan Udovenko, Ananiyev, Krainyukov va Milov qozonning portlashiga yoʻl qoʻymadi. Ulardan uchtasi buning uchun oʻz jonlari berishdi. Kemani 1700 tonnadan ortiq suv bosdi. Kema bortida 60 ga yaqin odam halok boʻldi, koʻplari jarohat oldi. Ammo „Toshkent“ choʻkmadi. Ertalab soat toʻqqizga yaqinlashganda, Pe-2 bombardimonchilari Kavkaz bazalaridan kemaga yordam berish uchun, soʻngra nemis uchuvchilarini taʼqib qiluvchi qiruvchi samolyotlar uchib kelishdi. Tez orada voqea joyiga torpedo qayiqlari va boshqa kemalar yetib keldi. Evakuatsiya qilingan sevastopolliklar va yarador askarlarning aksariyati „Soobrazitelniy“ esminesiga, Toshkent esa shatakka olinib, Novorossiyskga olib ketildi. 29-iyun kuni bombardimondan omon qolgan kemaga mehmon – Kavkaz fronti qoʻmondoni, marshal Semyon Budyonniy tashrif buyurdi. U ekipaj aʼzolariga jasorati uchun minnatdorchilik bildirib, „Toshkent“ga gvardiya unvonini berish toʻgʻrisida dengiz floti xalq komissariga iltimosnoma bilan murojaat qilishini aytdi. Afsuski bu reja amalga oshmadi. 2-iyul kuni kema taʼmirlash uchun Potiga olib ketilayotganda, Novorossiysk portiga toʻsatdan nemis samolyotlari hujum qildi. „Toshkent“ ikkita toʻgʻridan-toʻgʻri zarba oldi va qirgʻoq devori yaqinida choʻkib ketdi. 76 nafar dengizchi halok boʻldi, 77 nafari yaralandi. Kema sayoz yerga toʻxtadi, shuning uchun undan qurollarni – ikkita asosiy batareyali qurol va zenit qurolini olib tushish imkoni paydo boʻldi. Keyin ular „Olov“ esminesiga oʻrnatildi, „Toshkent“da oʻz vaqtida „kulgi minorasi“deb nomlangan qurol qoldi. Uchinchi qurol Prudent esminesiga topshirildi. Toshkent bortidan qolgan hamma narsa faqat 1944-yilda olib chiqildi. U qattiq shikastlangani uchun qayta tiklashga ehtiyoj tugʻilmadi. Uning ekipaji „Toshkent“dan soʻng boshqa kemalarda dushmanni magʻlub etishda davom etdi, ularning koʻpchiligi dengiz piyodalari safiga qoʻshildi. „Toshkent“ning kapitani Yeroshenko 1945-yil 9-mayga qadar Krasniy Kavkaz kreyserini boshqargan.

Xizmati

Hisob-kitoblarga koʻra, „Toshkent“ oʻzining butun xizmat davrida qariyb 20 ming kishi va 2,5 ming tonnadan ortiq yuk tashigan, 17 ta transportni yoʻqotishlarsiz yetkazib qoʻygan, yuzta jangovar oʻq otgan, bitta aerodromni yaroqsiz holga keltirgan, 13 ta dushmanni yoʻq qilgan va zarar yetkazgan, uning samolyot, torpedo qayigʻini choʻktirgan va oltita artilleriya batareyasini yaroqsiz holatga keltirgan.

Eʼtirofi

Naximov maydonidagi Sevastopolning ikkinchi mudofaasi qahramonlari yodgorligining plitalaridan birida mashhur qirgʻinchi kemaning nomi granitga qoʻyilgan. Bundan tashqari, „Toshkent“ uchun 1996-yilda zamonaviy Rossiyada nominal qiymati 1500 rubl boʻlgan pochta markasida yaratilgan.

Qiymati 1500 rubl boʻlgan pochta markasi

Havolalar

• https://uz.sputniknews.ru/amp/20220504/korabl-geroy-tashkent-podvigi-golubogo-kreysera-v-krymu-i-spasennaya-panorama-18648369.html
• https://oyina.uz/uz/teahause/372
• https://www.kchf.ru/ship/lider/tashkent.htm
• https://korvet2.ru/lider-tashkent.html
• https://worldofwarships.ru/ru/news/shipping/tashkent/ (Wayback Machine saytida 2016-11-30 sanasida arxivlangan)
• https://memory-book.ua/gallery/albums/22583