Antonio Gramsci

Antonio Francesco Gramsci (BB: /ˈɡræmʃi/ GRAM-shee; AQSh: /ˈɡrɑːmʃi/ GRAHM-shee; 22-yanvar 1891-yil Ales, Italiya Qirolligi – 27-aprel 1937-yil Rim, Italiya) – Italiyalik Marksist faylasuf, tilshunos, jurnalist, yozuvchi va siyosatchi. U falsafa, siyosiy nazariya, sotsiologiya, tarix va tilshunoslik sohalarida asarlar yozgan. Gramsci Italiya Kommunistik partiyasining asoschisi va bir muddat rahbari boʻlgan. Benito Mussolini va fashizmning faol tanqidchisi boʻlgan Gramsci 1926-yilda qamoqqa tashlangan.

Antonio Gramsci
Gramsci 1916-yilda
Tavalludi	Antonio Francesco Gramsci 22-yanvar 1891-yil Ales, Italiya Qirolligi
Vafoti	27-aprel 1937-yil(1937-04-27) (46 yoshda) Rim, Italiya
Fuqaroligi	Italiya qirolligi
Alma mater	Turin universiteti
Mashhur asar(lar)	Prison Notebooks („Qamoq daftarlari“)
Davr	XX asr falsafasi
Mintaqa	Gʻarb falsafasi
Maktabi	Kontinental falsafa G’arb marksizmi Neo-marksizm Marksistik gumanizm
Asosiy qiziqishlari	Siyosat Iqtisodiyot Mafkura Madaniyat
Asosiy gʻoyalari	Madaniy gegemoniya Fordizm sifatida amerikalashuv Burjuaziyaning gegemon guruhi Subalternlar
Italiya Kommunistik partiyasi kotibi
Mansab davri 14-avgust 1924-yil – 8-noyabr 1926-yil
Oʻtmishdoshi	Amadeo Bordiga
Vorisi	Palmiro Togliatti
Deputatlat palatasi aʼzosi
Mansab davri 24-may 1924-yil – 9-noyabr 1926-yil
Saylov okrugi	Venetsiya
Shaxsiy maʼlumotlari
Siyosiy partiyasi	PCI (1913–1921) PCd'I (1921–1937)
Imzosi

Gramsci qamoqda oʻtirgan paytida 30 dan ortiq daftar va 3000 betdan koʻp tarixiy va tahliliy yozuvlar yozgan. Uning Prison Notebooks asari XX asr siyosiy nazariyasida oʻziga xos oʻrin egallagan. Gramsci oʻz gʻoyalarini shakllantirishda nafaqat marksistlarga, balki Niccolò Machiavelli, Vilfredo Pareto, Georges Sorel va Benedetto Croce kabi ziyolilarga ham murojaat qilgan. Daftarlarda Italiya tarixi va Italiyan millatchiligi, Fransuz inqilobi, fashizm, ilmiy menejment va fordizm, fuqarolik jamiyati, davlat, tarixiy materializm, folklor, din, yuqori va ommaviy madaniyat kabi turli mavzularni qamrab olgan.

Gramsci madaniy gegemoniya nazariyasi bilan mashhur. Unga koʻra, davlat va hukmron kapitalistik sinf boʻlgan burjuaziya madaniy institutlar yordamida oʻz hokimiyati hamda boyligini saqlab qoladi. Buning uchun ular oʻz gʻoyalari va qadriyatlarini jamiyatga singdirishadi. Natijada, jamiyatdagi boshqa guruhlar buni tabiiy hol deb qabul qiladi va hukmron sinfga boʻysunadi. Gramscining fikricha, burjuaziya jamiyat ustidan hukmronlik qilish uchun kuch ishlatish yoki majburlash oʻrniga oʻz gʻoyalarini tarqatishni afzal koʻradi. Ular oʻz fikrlarini odamlarning ongiga singdirib, buni odatiy va toʻgʻri fikr deb qabul qildirishga harakat qiladi. Gramsci anʼanaviy marksizmning „jamiyatning taraqqiyoti faqat iqtisodiy omillarga bogʻliq“ degan fikriga qarshi gʻoyalarni ilgari soʻradi. Shu sababli baʼzan uni neo-marksist deb atashadi. Uningcha, marksizm insonlar amaliy faoliyatiga asoslangan falsafa boʻlishi kerak. Gramsci tarixni insonlarning ongli qarorlari va harakatlari natijasi deb tushuntiradi. Bu qarash orqali u anʼanaviy moddiy (materialistik) va faqat gʻoyalarga asoslangan (idealistik) tushunchalardan chiqib ketishga harakat qilgan.

Hayoti

Bolalik yillari

Antonio Gramsci Sardiniya orolidagi Oristano viloyatining Ales shaharchasida tugʻilgan boʻlib, Francesco Gramsci (1860–1937) va Giuseppina Marcias (1861–1932) oilasidagi yetti farzandning toʻrtinchisi hisoblanadi. Francesco Gramsci Lazio viloyatiga qarashli Latina provinsiyasidagi Gaeta degan kichik shaharchada Italiyaning janubidagi Campania va Calabria viloyatlaridan kelgan va kelib chiqishi Arbëreshë (italyan-alban) boʻlgan badavlat oilada tugʻilgan. Gramscining oʻzi otasining oilasi 1821-yilda Albaniyani tark etganiga ishongan. Uning otasi oilasining alban kelib chiqishi Gramsci familiyasi bilan tasdiqlangan, bu Gramshining italyancha shakli boʻlib, u Albaniyaning markaziy-sharqiy qismidagi kichik shaharcha Gramsh joy nomining aniq otidan kelib chiqqan. Gramscining onasi Nuoro provinsiyasidagi Sorgono shahridan boʻlgan Sardiniyalik yer egalari oilasiga mansub edi. Franchesko Gramsci past darajadagi amaldor sifatida ishlagan. Uning moliyaviy qiyinchiliklari va politsiya bilan bogʻliq muammolari oilani Sardiniyadagi bir nechta qishloqlar boʻylab koʻchib oʻtishga majbur qildi, ular nihoyat Ghilarzaga joylashdi.

Antonio Gramsci 1905-yildan 1907-yilgacha oʻqigan Santu Lussurgiudagi eski Gymnasium Carta-Meloni.

1898-yilda Gramscining otasi mol-mulkni talon-toroj qilishda ayblanib qamoqqa tashlandi va oilasi nochor ahvolga tushib qoldi. Yosh Gramsci otasi 1904-yilda ozod etilguniga qadar oʻqishni tashlab, turli vaqtinchalik ishlarda ishlashga majbur boʻldi. Yoshligida Gramsci salomatligi bilan bogʻliq bir qancha muammolarga duch kelgan, xususan, umurtqa pogʻonasining tugʻma nuqsoni uni boʻyi oʻsmay qolishiga olib kelgan. Yoyaga yetganida boʻyi 5 futdan oshmagan va beli juda bukri boʻlib qolgandi. Uzoq vaqt davomida uning bu holati bolalikdagi baxtsiz hodisa, aniqrogʻi, enagasi uni tushirib yuborgani sababli kelib chiqqanligi aytib kelingan. Ammo yaqinda bu umurtqa pogʻonasining deformatsiyasiga olib kelishi mumkin boʻlgan sil kasalligining bir turi – Pott kasalligi tufayli ekanligi taxmin qilinmoqda. Gramsci hayoti davomida turli ichki kasalliklardan ham aziyat chekkan.

Gramsci oʻrta maktabni Santu Lussurgiuda boshlagan va uni Cagliarida tamomlagan. U yerda akasi Gennaro bilan yashagan. Gennaro sobiq askar boʻlib, Italiya yarim orolida oʻtkazgan vaqtlari uni faol sotsialistga aylantirgan edi. U koʻproq Sardiniyaning oʻzini oʻzi boshqarishiga, shuningdek, kambagʻal sardiniyalik dehqonlar va konchilarning shikoyatlariga yon bosardi. Ularga italiyaliklar tomonidan qilingan adolatsizliklar keyinchalik uning intellektual oʻsishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Ular oʻzlariga boʻlgan eʼtiborsizlikni tez surʼatlar bilan rivojlanayotgan Shimoliy Italiya tomonidan berilgan imtiyozlar natijasi deb bilishardi va javob sifatida oʻsib borayotgan Sardiniya millatchiligiga yuzlanishga moyil edilar. Bu millatchilik, oʻz navbatida, Italiya hukumatining askarlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirilgan edi.

Turin

1911-yilda Antonio Gramsci Turin universitetida oʻqish uchun stipendiya yutib oldi. Gramsci imtihonni Palmiro Togliatti bilan bir vaqtda topshirdi. Turin universitetida u adabiyot oʻqidi va tilshunoslikka katta qiziqish bildirdi, bu fan boʻyicha Matteo Bartoli rahbarligida tahsil oldi. Gramsci Turin shahrida yashagan va aynan shu davrda shahar industrializatsiya jarayonidan oʻtayotgan edi. Fiat va Lancia zavodlari kambagʻal hududlardan ishchilarni yollash bilan shugʻullangan. Bu davrda kasaba uyushmalari shakllana boshlagan va ilk sanoat ijtimoiy mojarolari paydo boʻlgan. Gramsci Italiyada sotsialistik doiralarda faol qatnashgan, shuningdek, Sardiniyadan koʻchib kelgan emigrantlar bilan ham aloqada boʻlgan. Gramsci 1913-yilning oxirlarida Italiya Sotsialistik Partiyasiga (PSI) qoʻshildi. Partiyada keyinchalik muhim lavozimlarni egalladi va Turin shahridan Rossiya inqilobini kuzatdi.

Turin universiteti rektorati, Gramsci tahsil olgan joy

Gramsci oʻqishga qiziqishi boʻlsa-da, moliyaviy qiyinchiliklar va sogʻligʻi bilan bogʻliq muammolarga duch keldi. Sogʻligidagi, shuningdek, uning siyosiy faoliyatga tobora koʻproq kirishishi, uni 1915-yil boshida oʻqishni tark etishga majbur qildi. Bu vaqtga kelib, u tarix va falsafa boʻyicha keng bilimga ega boʻlgan edi. Universitetda Gramsci Antonio Labriola, Rodolfo Mondolfo, Jovanni Jentile va ayniqsa oʻz davrining eng obroʻli italiyalik ziyolisi Benedetto Croce kabi olimlar bilan tanishgan. Labriola „amaliyot falsafasi“ deb atagan Hegelcha Marksizmni targʻib qilgan. Gramsci keyinchalik bu iborani qamoqxona senzuralaridan qochish uchun ishlatgan boʻlsa-da, uning bu fikr oqimi bilan aloqasi butun hayoti davomida noaniq boʻlib qolgan.

1914-yildan boshlab Gramsci Il Grido del Popolo (The Cry of the People) kabi sotsialistik gazetalar uchun maqolalar yoza boshladi va mohir jurnalist sifatida tanildi. 1916-yilda u Avanti! gazetasining Piedmont boʻlimi muharriri boʻldi. Gramsci Turin shahridagi ijtimoiy va siyosiy voqealar boʻyicha maqolalar yozib, siyosiy nazariya boʻyicha iqtidorli yozuvchi sifatida tanildi. Gramsci Turin ishchilarini oʻqitish va tashkil etishda faol ishtirok etdi. 1916-yilda birinchi marta omma oldida nutq soʻzladi va Romain Rolland, Fransuz inqilobi, Parij kommunasi va ayollar ozodligi kabi mavzularda maʼruzalar oʻqidi. 1917-yil avgust oyidagi inqilobiy noroziliklardan soʻng Sotsialistik partiya yetakchilari hibsga olindi. Shundan soʻng, Gramsci Turin shahridagi yetakchi sotsialistlardan biriga aylandi hamda partiyaning vaqtinchalik qoʻmitasiga saylandi va Il Grido del Popolo gazetasining muharriri boʻldi.

1919-yil aprel oyida Gramschi Palmiro Tolyatti, Angelo Tasca va Umberto Terracini bilan birga L'Ordine Nuovo (Yangi tartib) haftalik gazetasini tashkil etdi. Oʻsha yilning oktabrida, bir necha qarama-qarshi fraksiyalarga boʻlinganiga qaramay, PSI koʻpchilik ovoz bilan Komunistik Xalqaro tashkilotga qoʻshilishga qaror qildi. Vladimir Lenin L’Ordine Nuovo guruhini bolsheviklarga eng yaqin boʻlgan yoʻnalishda deb hisoblagan. Guruhni Amadeo Bordiga rahbarligidagi anti-parlamentar dasturga qarshi qoʻllab-quvvatladi.

Partiya ichidagi strategik munozaralar davomida Gramscining guruhi asosan ishchilar kengashlari tarafdori sifatida ajralib turdi. Ushbu kengashlar 1919 va 1920-yillardagi katta ish tashlashlar paytida Turinda tabiiy ravishda paydo boʻldi. Gramsci uchun bu kengashlar ishchilarni ishlab chiqarishni tashkil etish vazifasini boshqarishga imkon beruvchi vosita deb hisoblagan va ularni „sinflar gʻalabasi va boshqaruvi uchun tayyorlash“ deb koʻrgan. U oʻsha paytda oʻz pozitsiyasini Lenin siyosatiga mos deb hisoblagan boʻlsa-da, uning ushbu kengashlarni faqat burjuaziya bilan siyosiy kurash vositasi emas, balki kommunistik deb bilishi Amadeo Bordiga tomonidan Georges Sorel va Daniel De Leonning fikrlariga asoslangan sindikalizmga moyillikda ayblandi. 1920-yil bahorida Turin ishchilarining magʻlubiyatiga qadar Gramsci ushbu kengashlarni himoya qilishda deyarli yolgʻiz qoldi.

Italiya Kommunistik partiyasi

Julia Schucht oʻgʻillari bilan

Ishchilar kengashlarining milliy harakatni rivojlantira olmaganligi Antonio Gramscini Lenin uslubidagi Kommunistik partiya zarurligiga ishontirdi. L’Ordine Nuovo atrofidagi guruh Italiya Sotsialistlar Partiyasining (PSI) markaziy rahbariyatiga qarshi doimiy ravishda chiqishlar qildi va oxir-oqibatda Bordiga boshchiligidagi ancha katta abstensionistik guruh bilan ittifoq tuzdi. 1921-yil 21-yanvarda Livorno (Leghorn) shahrida Italiya Kommunistik partiyasi (Partito Comunista d’Italia, PCd’I) tashkil topdi. Bordigadan farqli oʻlaroq, Gramsci „Qora koʻylaklar“ga qarshi kurashgan jangari antifashistik guruh boʻlgan Arditi del Popoloni qoʻllab-quvvatladi. Gramsci partiya tashkil topganidan boshlab uning yetakchilaridan biri boʻlgan, lekin u Bordigaga boʻysungan. Bordiganing intizom, markazlashuv va prinsipiallikka urgʻu berishi 1924-yilda yetakchilikni yoʻqotmaguncha partiya dasturida ustunlik qildi. 1922-yilda Gramsci yangi partiya vakili sifatida Rossiyaga safar qildi. Rossiyada Gramsci yahudiy boʻlgan skripkachi Julia Schucht (Yulia Apollonovna Schucht, 1896–1980) bilan tanishdi. 1923-yilda ular turmush qurishdi. Ular Delio (1924–1982) va Giuliano (1926–2007) ismli ikki oʻgʻli farzand koʻrishdi. Gramsci ikkinchi oʻgli Giulianoni koʻrmagan.

Moskvadagi Moxovaya koʻchasi 16-uyda Gramsciga bagʻishlangan yodgorlik lavhasi oʻrnatilgan. Undagi yozuvning tarjimasi: „1922–1923 yillarda bu binoda xalqaro kommunizm va mehnat harakatining yirik arbobi, Italiya Kommunistik partiyasining asoschisi Antonio Gramsci faoliyat olib borgan.“

Gramscining Rossiyaga safari Italiyada fashizmning avj olishi bilan bir vaqtda sodir boʻldi. U Italiyaga qaytib keldi, PCd’I rahbariyati istaklariga qarshi, chap qanot partiyalari oʻrtasida fashizmga qarshi birlashgan frontni yaratish boʻyicha koʻrsatmalar bilan chiqdi. Bunday front markazida PCd’I (Italiya Kommunistik partiyasi) boʻlishi kerak edi, shu orqali Moskva barcha chap qanot kuchlarni nazorat qilishi mumkin edi. Ammo boshqalar bu ehtimoliy ustunlikka qarshi chiqishdi, chunki sotsialistlar sezilarli taʼsirga ega boʻlishgan, kommunistlar esa nisbatan yosh va haddan tashqari radikal koʻrinishardi. Koʻpchilikning fikricha, kommunistlar boshchiligidagi oxirgi koalitsiya siyosiy munozaradan juda uzoqda boʻlar edi va shu sababli yakkalanib qolish xavfi tugʻilardi.

1922-yil oxiri va 1923-yil boshlarida Benito Mussolinining hukumati muxolifat partiyalarga qarshi qatagʻon kampaniyasini boshladi, PCd’I (Italiya Kommunistik partiyasi) rahbariyatining aksariyatini, shu jumladan Bordigani hibsga oldi. 1923-yil oxirida Gramsci Moskvadan Vena shahriga bordi. Venada guruhlararo nizo bilan parchalanib ketgan partiyani qayta tiklashga harakat qildi. 1924-yilda Gramsci PCd’I (Italiya Kommunistik partiyasi) rahbari sifatida tan olinib, Veneto deputati etib saylandi. U partiyaning L’Unità („Birlik“) deb nomlangan rasmiy gazetasini ishga tushirishni tashkil qilishni boshladi va oilasi Moskvada qolgan bir paytda Rimda yashadi. 1926-yil yanvar oyida Lionda boʻlib oʻtgan Kongressda Gramscining Italiyada demokratiyani tiklash uchun yagona frontga chaqiruvchi tezislari partiya tomonidan qabul qilindi.

1926-yilda Iosif Stalinning Bolsheviklar partiyasi ichidagi harakatlari Gramscini Kommunistik Internatsionalga xat yozishga undadi. Xatda Leon Trotsky boshchiligidagi muxolifatni qoraladi, ammo shu bilan birga yetakchining baʼzi taxminiy kamchiliklarini ham taʼkidladi. Partiyaning vakili sifatida Moskvada boʻlgan Togliatti xatni oldi, ochdi, oʻqidi va uni yetkazmaslikka qaror qildi. Bu Gramsci va Togliatti oʻrtasida qiyin mojaroni keltirib chiqardi, ular hech qachon toʻliq hal qila olishmadi.

Qamoqqa olinishi va vafoti

Rimdagi Cimitero Acattolicodagi Antonio Gramsci qabri

1926-yil 9-noyabrda Fashistik hukumat bir necha kun avval Mussoliniga suiqasd uyushtirilgani haqidagi bahonani keltirib, favqulodda qonunlarning yangi toʻlqinini amalga oshirdi. Fashist politsiyasi Gramscini deputatlik daxlsizligiga qaramay hibsga oldi va uni Rimdagi Regina Coeli qamoqxonasiga olib bordi. Gramscining sud jarayonida prokuror shunday dedi: „Yigirma yil davomida biz bu miyani ishlashdan toʻxtatishimiz kerak.“ Gramsci darhol Ustica orolida besh yil davomida qamoqda saqlanish jazosini oldi, keyingi yili esa Bari yaqinidagi Turida 20 yil qamoq jazosiga hukm qilindi.

Qamoqda oʻtgan 11 yil davomida uning sogʻligʻi yomonlashdi. Shu davr ichida „tishlari tushib ketdi, ovqat hazm qilish tizimi shunchalik izdan chiqdi-ki, u quyuq ovqat yeyolmay qoldi… u qon qusganida tutqanoq tutardi va bosh ogʻrigʻidan shu qadar qiynalardiki, hatto boshini kamerasining devorlariga urar, shu yoʻl bilan ogʻriqni yengillashtirmoqchi boʻlardi.“

Kembrij universitetida Piero Sraffa va uning Gramscining qayni singlisi Tatyana tomonidan tashkil etilgan xalqaro kampaniya uning ozod etilishini talab qilishdi. 1933-yilda u Turidagi qamoqxonadan Formiadagi klinikaga koʻchirildi, lekin unga hali ham yetarli darajada tibbiy yordam koʻrsatilmas edi. Ikki yil oʻtgach, Gramsci Rimdagi Quisisana klinikasiga koʻchirildi. 1937-yil 21-aprelda ozodlikka chiqishi kerak boʻlgan Gramsci, sogʻligʻini tiklash uchun Sardiniyaga borishni rejalashtirgandi. Lekin, uning ateroskleroz (qon tomirlarining qotishi), oʻpka sili, yuqori qon bosimi, angina, podagra va oʻtkir oshqozon kasalliklari kabi bir qancha xastaliklarga chalingani, uni harakat qilishga ham imkon bermaydigan darajada holdan toydirgan edi.

Gramsci 1937-yil 27-aprelda 46 yoshida vafot etdi. U Rimdagi Cimitero Acattolico qabristoniga dafn etilgan. Mussolini rejimi Gramscini juda kasal boʻlib qolganida qamoqdan shifoxonaga koʻchirish orqali, uning oʻlimiga qamoqdagi sharoit sabab boʻlgan degan ayblovdan qutulishga urinayotgan edi. Shunga qaramay, uning oʻlimi bevosita qamoqdagi sharoitlar bilan bogʻliq edi.

Falsafiy qarashlari

Gramscining qamoqxonada yozgan koʻplab daftarlari

Gramsci XX asrning eng nufuzli marksistik faylasuflaridan biri boʻlgan va ayniqsa Gʻarb marksizmining rivojlanishida muhim rol oʻynagan. U qamoqda oʻtirgan paytida 30 dan ortiq daftar va 3000 betdan koʻp tarixiy va tahliliy yozuvlar yozgan. Prison Notebooks („Qamoq daftarlari“) deb nomlanuvchi ushbu yozma ishlarda Gramscining Italiya tarixi va millatchiligiga oid tadqiqotlari, shuningdek, uning nomi bilan bogʻliq marksistik, tanqidiy va taʼlim nazariyalaridagi ayrim fikrlari oʻrin olgan. Bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:

• Kapitalistik davlatni qoʻllab-quvvatlash va unga qonuniy tus berishning usuli sifatida madaniy gegemoniya.
• Ishchi sinfidan ziyolilarning yetishib chiqishiga yordam berish uchun ommaviy ishchilar taʼlimi zarurati.
• Hozirgi kapitalistik davlatning siyosiy jamiyat (toʻgʻridan-toʻgʻri va majburiy hukmronlik qiladi) va fuqarolik jamiyati (yetakchilik rozilik orqali shakllanadi) oʻrtasidagi farqni aniqlab beruvchi tahlili.
• Hamma narsani tarix bilan bogʻlash.
• Marksizmning taqdirchi (fatalistik) talqinlariga qarshi chiqadigan iqtisodiy determinizmga qarshi tanqid.
• Materialistik falsafaning tanqidi.

Gegemonlik

Asosiy maqola: Madaniy gegemoniya

Gegemoniya atamasi ilgari Vladimir Lenin kabi marksistlar tomonidan demokratik inqilobda ishchi sinfining siyosiy yetakchiligi maʼnosida ishlatilgan. Gramsci bu tushunchani sezilarli darajada rivojlantirib, hukmron kapitalistik sinf – burjuaziyaning oʻz hukmronligini qanday oʻrnatishi va davom ettirishiga oid oʻtkir tahlilini taqdim etdi.

Klassik Marksizm kapitalistik jamiyatlarda sotsialistik inqilob muqarrar ekanligini bashorat qilgan edi. 20-asr boshlariga kelib, eng rivojlangan davlatlarda bunday inqilob yuz bermadi va 1917-1923-yillardagi Germaniya yoki Italiyadagi Biennio Rosso kabi inqiloblar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Kapitalizm har qachongidan ham mustahkam oʻrnashib olgandek tuyular ekan, Gramsci uning hukmronligini faqatgina zoʻravonlik, siyosiy va iqtisodiy bosim orqali emas, balki mafkura orqali ham saqlab turganini taʼkidladi. Burjuaziya oʻz qadriyat va meʼyorlarini barcha uchun umumiy maʼno darajasiga olib chiqadigan gegemon madaniyatni rivojlantirdi. Ishchi sinfi va boshqa tabaqa vakillari oʻz manfaatlari va burjuaziya manfaatlarini bir deb bilib, inqilob qilish oʻrniga mavjud tuzumni qoʻllab-quvvatladilar.

Burjuaziya qadriyatlari jamiyat uchun tabiiy yoki odatiy qadriyatlar, degan fikrga qarshi kurashish uchun ishchi sinfi oʻz madaniyatini yaratishi kerak edi. Lenin madaniyatni siyosiy maqsadlarga boʻysundirilgan deb hisoblagan boʻlsa, Gramshi madaniy gegemonlikni hokimiyatga erishishning asosiy sharti deb bildi. Gramshi fikricha, biror sinf oʻzining tor iqtisodiy manfaatlarini ilgari surish bilan yoki faqat kuch ishlatish va zoʻravonlik bilan zamonaviy sharoitda hukmronlik qila olmaydi. Balki, u intellektual va axloqiy jihatdan yetakchilik qilishi, shuningdek, turli kuchlar bilan ittifoq va murosaga kelishlari lozim Gramsci ijtimoiy kuchlarning bu birligini Georges Soreldan olgan tarixiy blok deb ataydi. Ushbu blok maʼlum bir ijtimoiy tartibga rozi boʻlishning asosi boʻlib, u institutlar, ijtimoiy munosabatlar va gʻoyalar yigʻindisi orqali hukmron sinfning gegemonligini yaratadi va takror ishlab chiqaradi. Shu sababli, Gramshi nazariyasida iqtisodiy asosning munosabatlarini nafaqat saqlab qolishda, balki parchalashda ham siyosiy va mafkuraviy ustqurmaning ahamiyati alohida taʼkidlangan.

Ziyolilarning jamiyatni oʻzgartirishdagi roli va taʼlim

Gramsci ziyolilarning jamiyatdagi oʻrni haqida koʻp oʻylagan. Uning taʼkidlashicha, barcha odamlar aqliy va fikrlash qobiliyatiga ega boʻlgani uchun mohiyatan ziyoli hisoblanadi, ammo jamiyatda hamma ham ziyolilarga xos ijtimoiy rol oʻynamaydi. Uning nazarida, zamonaviy ziyolilar shunchaki notiqlar emas, balki taʼlim va ommaviy axborot vositalari kabi mafkuraviy vositalar orqali gegemonlikni yuzaga keltiruvchi amaliyotchi, rahbar va tashkilotchilardir. Bundan tashqari, u oʻzini jamiyatdan alohida bir sinf deb hisoblaydigan anʼanaviy ziyolilar bilan har bir sinf oʻz safidan organik tarzda yaratadigan fikrlovchi guruhlar oʻrtasida farq ajratgan. Xalq ichidan chiqqan bu kabi ziyolilar jamiyat hayotini ilmiy qoidalar asosida tasvirlabgina qolmay, balki madaniyat tili vositasida xalq ommalari oʻzlari ifoda eta olmaydigan his-tuygʻular va tajribalarni ham ifoda etadilar. Gramsci oʻylashicha, xalq ichidan chiqqan ziyolilarning vazifasi oʻzlarining siyosiy sohalarida yashirin yotgan xalq donoligi, yoki oddiy fikrlash (senso comune) asoslarini ochib berish edi. Bu ziyolilar jamiyatda chetda qoldirilgan ijtimoiy toifalarni, Gramshi taʼbiri bilan aytganda "subaltern"lar deb nomlagan.

Gramsci madaniy gegemoniya nazariyalariga muvofiq, kapitalistik hokimiyatga qarshi kurashish uchun qarama-qarshi gegemonlik yaratish zarur, deb hisoblagan. Uning aytishicha, „pozitsiya urushi“ jarayonida, xalq ichidan chiqqan ziyolilar va ishchi sinfidagi boshqa vakillar burjuaziya mafkurasiga zid boʻlgan muqobil qadriyatlar va mafkurani ishlab chiqishlari kerak.

Davlat va fuqarolik jamiyati

Gramscining gegemonlik nazariyasi uning kapitalistik davlatga boʻlgan qarashlari bilan chambarchas bogʻliq. Gramshi davlatni faqatgina hukumat deb cheklanib qolmaydi. Aksincha, u davlatni siyosiy jamiyat (politsiya, armiya, qonunchilik tizimi kabi siyosiy institutlar va huquqiy konstitutsiyaviy nazorat maydoni) va fuqarolik jamiyati (oila, taʼlim tizimi, kasaba uyushmalari va hokazo kabi davlat va iqtisodiyot oʻrtasida vositachilik qiladigan xususiy yoki davlatga aloqador boʻlmagan soha) kabi ikki sohaga ajratadi. Bu ajratish faqat tushunchaviy ekanligini hamda amalda ular tez-tez bir-biriga qoʻshilib ketishini alohida taʼkidlaydi.

Gramsci fikricha, kapitalistik davlat kuch va rozilik orqali hukmronlik qiladi: siyosiy jamiyat zoʻravonlik maydoni, fuqarolik jamiyati esa rozilik maydoni. U zamonaviy kapitalizm sharoitida burjuaziya fuqarolik jamiyatidagi kasaba uyushmalari va ommaviy siyosiy partiyalar tomonidan bildirilgan maʼlum talablarning siyosiy soha tomonidan qondirilishiga ruxsat berib, oʻzining iqtisodiy nazoratini saqlab qolishi mumkin, degan fikrni ilgari suradi. Natijada, burjuaziya oʻzining bevosita iqtisodiy manfaatlarini chetga surib, oʻz gegemonlik shakllarini oʻzgartirishga ruxsat berib, passiv inqilobga yoʻl ochadi. Gramsci buni reformizm va fashizm kabi harakatlar, shuningdek, Frederick Winslow Taylor va Henry Fordning mos ravishda ilmiy boshqaruv va konveyer usullari misolida koʻrsatadi.

Gramsci Niccolò Machiavelli gʻoyalariga tayanib, The Prince, yaʼni inqilobiy partiya ishchi sinfiga fuqarolik jamiyatida oʻzining xalq ichidan chiqqan ziyolilarini va muqobil gegemonlikni rivojlantirishga yordam berishini taʼkidlaydi. Uning fikricha, zamonaviy fuqarolik jamiyatining murakkabligi tufayli, inqilobchilar siyosiy targʻibot, kasaba uyushmalari, proletar madaniyatini rivojlantirish va shu kabi usullar bilan „pozitsiya urushi“ olib borishi, hamda aksilinqilob va tanazzul xavfini bartaraf etib, muvaffaqiyatli inqilobga erishish uchun „manevr urushi“ – toʻgʻridan-toʻgʻri inqilobni amalga oshirishlari kerak.

Merosi

Amerika sotsialistik Jacobin jurnalining yozishicha, Gramsci eng koʻp tilga olinadigan italyan mualliflaridan biri, shubhasiz, eng koʻp iqtibos qilingan italyan marksisti va yigirmanchi asrning eng mashhur marksist faylasuflaridan biri hisoblanadi. Jurnal, shuningdek, uning Prison Notebooks (Qamoqxona daftarlari) „oʻziga xos marksizmining dunyo boʻylab tarqalishiga yordam berdi“ deb qoʻshimcha qiladi.

Gramscining fikrlash uslubi tashkil etilgan siyosiy soʻl qanotdan boshlangan boʻlsada, madaniyatshunoslik va tanqidiy nazariya sohalaridagi hozirgi akademik munozaralarda ham muhim figuraga aylangan. Siyosiy markaz va oʻng qanot vakili boʻlgan siyosiy nazariyotchilar ham uning konsepsiyalaridan ilhomlangan; masalan, uning gegemoniya gʻoyasi keng ommalashgan. Uning taʼsiri zamonaviy siyosatshunoslikda, ayniqsa neo-gramshianizm kabi yoʻnalishlarda juda kuchli. Uning tanqidchilari uni gʻoyalar orqali hokimiyat uchun kurashni targʻib qilganlikda ayblaydilar. Ular Gramscining falsafiy tahlilga yondashuvini, hozirgi ilmiy munozaralarda koʻrinib turgan, Gʻarb madaniyatining klassik asarlarini siyosatdan xoli oʻqishga asoslangan ochiq va erkin liberal tadqiqotlarga qarama-qarshi deb hisoblaydilar. Baʼzi tanqidchilar Gramscining marksizmni intellektualizm bilan uygʻunlashtirishga urinishi mafkuraviy elitizmni yaratadi, bu esa shaxsiy erkinlik gʻoyasiga zid kelishi mumkin, deb taʼkidlashgan .

Uning gegemoniya nazariyasi, madaniy ishlar bilan bogʻliq masalalarga davlatning aralashuvini qoʻllab-quvvatlash oʻz navbatida, chinakam ochiq jamiyat uchun nihoyatda zarur boʻlgan fikrlar erkin almashinuviga xavf tugʻdiradi deb hisoblovchilar tomonidan tanqid ostiga olingan.

Sotsialist sifatida Gramscining merosi turlicha qarashlarga duch kelgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin partiyani (1943-yilda Italiya Kommunistik partiyasi, PCI deb qayta nomlangan) boshqargan hamda bosqichma-bosqich islohotlar tarafdori boʻlgan va yevrokommunizmning kashshofi boʻlgan Togliatti, oʻsha davrdagi PCIning amaliyotlari Gramsci gʻoyalariga muvofiq kelgan, deb taʼkidlagan . Uning haqiqiy nuqtai nazarlari, xususan, Iosif Stalinga nisbatan kuchayib borayotgan adovati maʼlum boʻlganda, u oʻz partiyasidan haydalishi ehtimoli bor edi, deb taxmin qilinadi.

Shaxsiy hayoti

Futbol assotsiatsiyasi

Turinlik hamkasbi va kommunist Palmiro Togliatti kabi, Gramsci ham keng ommalashayotgan futbolga qiziqqan. Futbol, Italiyadagi fashist rejimi tomonidan milliy sport sifatida tan olingan edi. Gramsci, boshqa mashhur kommunist va chap qanot yetakchilari kabi, Juventusni qoʻllab-quvvatlagan deyishadi. 1988-yil 16-dekabrda Italiya Kommunistik partiyasining l'Unità gazetasi bosh sahifasida "Gramsci Was Rooting for Juve" nomli maqola eʼlon qilindi. Jorjio Fabre imzolagan maqolada Gramsci Piero Sraffadan bizning „Juventus“dan yangiliklarni soʻragan baʼzi xatlar keltirilgan. Garchi bu xatlar keyinchalik yolgʻon deb topilgan boʻlsa-da, maqola Gramsciyning bibliografiyasining bir qismi boʻlib qolgan va koʻplab reaksiyalarni keltirib chiqargan. Jumladan, Giampiero Boniperti klub nomidan ertasi kuni La Stampa gazetasiga shunday degan: „Bizning muxlislarimiz orasida siyosiy, iqtisodiy va intellektual nuqtai nazardan bir davrni belgilagan shaxslar boʻlganini bilganimizdan xursandmiz. Bu Juventusning haqiqatan ham maxsus bir narsa, yillar davomida kuchini hech qachon yoʻqotmagan bir sehrga ega ekanligini koʻrsatadi“. Gramscining futbolga boʻlgan qiziqishi 1918-yil 16-avgustda Italiya Sotsialistik partiyasining Avanti! gazetasida chop etilgan "Futbol va Skopone" nomli maqolaga borib taqaladi. Oʻn besh yil oʻtgach, u sportning milliylashtirilishi va fashizmning paydo boʻlishi bilan yuzaga kelgan stadionda hayqiriqlar madaniyatining pasayishini tanqid qildi. U bu holat siyosiy va kasaba uyushmalariga boʻlgan sadoqatni yoʻq qilganini taʼkidladi.

Bibliografiyasi

Toʻplamlar

• Pre-Prison Writings (Cambridge University Press)
• The Prison Notebooks (uch jild) (Columbia University Press)
• Selections from the Prison Notebooks (International Publishers)

Esselar

• Newspapers and the Workers (1916)
• Men or machines? (1916)
• One Year of History (1918)

Yana qarang

• Artikulyatsiya (sotsiologiya)
• Ozodlik teologiyasi
• Praxis maktabi
• Subaltern (postkolonializm)
• Subalternativ tadqiqotlar
• Risorjimento

Adabiyotlar

• Althusser, Louis (1971), Lenin and Philosophy, London: Monthly Review Press, ISBN 978-1583670392.
• Anderson, Perry (November–December 1976). "The Antinomies of Antonio Gramsci". New Left Review (New Left Review) I (100): 5–78. http://newleftreview.org/I/100/perry-anderson-the-antinomies-of-antonio-gramsci. 
• Ebner, Michael. Ordinary Violence in Mussolini's Italy. Cambridge: Cambridge University Press, 2011 — 76, 105, 144, 150-bet. 
• Frétigné, Jean-Yves. To Live is To Resist: The Life of Antonio Gramsci. Chicago: University of Chicago Press, 2021 — 156–159, 182–183-bet. 
• Gramsci, Antonio. Selections from the Prison Notebooks. International Publishers, 1971. ISBN 0-7178-0397-X. 
• Gramsci, Antonio. Selections from the Prison Notebooks. International Publishers, 1971. ISBN 978-0-7178-0397-2. 
• Haralambos, Michael; Holborn, Martin (2013), Sociology Themes and Perspectives (8th-nashr), New York: HarperCollins, ISBN 978-0-00-749882-6
• Hoare, Quintin; Smith, Geoffrey Nowell (1971), Introduction, Selections from the Prison Notebooks, tomonidan Gramsci, Antonio, Hoare, Quentin; Smith, Geoffrey Nowell (muh.), New York: International Publishers, xvii–xcvi-bet, ISBN 0-7178-0397-X
• Jones, Steven (2006), Antonio Gramsci, Routledge Critical Thinkers, Routledge, ISBN 0-415-31947-1.
• Kiernan, V. G. (1991). "Intellectuals". in Bottomore, Tom; Harris, Laurence; Kiernan, V.G et al.. The Dictionary of Marxist Thought (2nd nashri). Blackwell Publishers Ltd.. p. 259. ISBN 0-631-16481-2. 
• Kołakowski, Leszek. Main Currents of Marxism. London: W. W. Norton & Company, 2005. ISBN 978-0-393-32943-8. 
• Sassoon, Anne Showstack (1991a). "Antonio Gramsci". in Bottomore, Tom; Harris, Laurence; Kiernan, V.G et al.. The Dictionary of Marxist Thought (2nd nashri). Blackwell Publishers Ltd.. 221–223 b. ISBN 0-631-16481-2. 
• Sassoon, Anne Showstack (1991b). "Civil Society". in Bottomore, Tom; Harris, Laurence; Kiernan, V.G et al.. The Dictionary of Marxist Thought (2nd nashri). Blackwell Publishers Ltd.. 83–85 b. ISBN 0-631-16481-2. 
• Sassoon, Anne Showstack (1991c). "Hegemony". in Bottomore, Tom; Harris, Laurence; Kiernan, V.G. et al.. The Dictionary of Marxist Thought (2nd nashri). Blackwell Publishers Ltd.. 229–231 b. ISBN 0-631-16481-2. 
• Santangelo, Federico „Between Ceasarism and Cosmopolitanism: Julius Ceasar as an Historical Problem in Gramsci“, . Antonio Gramsci and the Ancient World. Taylor & Francis, 2021 — 201–221-bet. ISBN 978-0429510359. 
• Sassoon, Anne Showstack (1991d), „Prison Notebooks“, in Bottomore, Tom; Harris, Laurence; Kiernan, V.G.; Miliband, Ralph (muh.), The Dictionary of Marxist Thought (2nd-nashr), Blackwell Publishers Ltd., 446–447-bet, ISBN 0-631-16481-2

Qoʻshimcha adabiyotlar

• Adamson, Walter L.. Hegemony and Revolution: Antonio Gramsci's Political and Cultural Theory. Brattleboro, VT: Echo Point Books & Media, 2014. ISBN 9781626549098. 
• Anderson, Perry (November–December 1976). "The Antinomies of Antonio Gramsci". New Left Review (New Left Review) I (100): 5–78. http://newleftreview.org/I/100/perry-anderson-the-antinomies-of-antonio-gramsci. 
• Aqueci, Francesco (September–December 2018). "Il Gramsci di un nuovo inizio" (it). Rivista Internazionale di Studi Culturali, Linguistici e Letterari (Quaderno 12, Supplemento al n. 19): 223. https://www.duemilaventi.net/wp-content/uploads/2019/03/Il-Gramsci-di-un-nuovo-inizio-Quaderno-Agon.pdf. 
• Boggs, Carl. The Two Revolutions: Gramsci and the Dilemmas of Western Marxism. South End Press, 1984. ISBN 978-0-89608-226-7. 
• Bottomore, Tom. The Dictionary of Marxist Thought. Blackwell Publishers, 1992. ISBN 978-0-631-18082-1. 
• Gramsci in the World. Duke University Press, 28 August 2020. ISBN 978-1-4780-0849-1. 
• Davidson, Alastair. Antonio Gramsci: Towards an Intellectual Biography. Haymarket Books, 2018. ISBN 9781608468256. 
• Femia, Joseph V.. Gramsci's Political Thought: Hegemony, Consciousness, and the Revolutionary Process. Clarendon Press, 1981. ISBN 0-19-827251-0. 
• Fonseca, Marco. Gramsci's Critique of Civil Society. Towards a New Concept of Hegemony. Routledge, 2016. ISBN 978-1-13-848649-2. 
• Greaves, Nigel. Gramsci's Marxism: Reclaiming a Philosophy of History and Politics. Troubador Publishing, 2009. ISBN 978-1-84876-127-8. 
• Harman, Chris (9 April 2007). "Gramsci, the Prison Notebooks and Philosophy". International Socialism. http://www.isj.org.uk/index.php4?id=308&issue=114. 
• Henderson, Hamish (Winter 1987–1988). Ross, Raymond J.. ed. "Antonio Gramsci". Cencrastus 28: 22–26. ISSN 0264-0856. 
• Jay, Martin. Marxism and Totality: The Adventures of a Concept from Lukacs to Habermas. University of California Press, 1986. ISBN 978-0-520-05742-5. 
• Joll, James. Antonio Gramsci. Viking Press, 1977. ISBN 978-0-670-12942-3. 
• Kolakowski, Leszek. Main Currents of Marxism, Vol. III: The Breakdown. Oxford University Press, 1981. ISBN 978-0-19-285109-3. 
• Hall, Stuart (June 1986). "Gramsci's relevance for the study of race and ethnicity". Journal of Communication Inquiry 10 (2): 5–27. doi:10.1177/019685998601000202. 
• Maitan, Livio. Il marxismo rivoluzionario di Antonio Gramsci. Nuove edizioni internazionali, 1978. 
• McNally, Mark. Antonio Gramsci. Springer, 11 August 2015. ISBN 978-1-137-33418-3. 
• Onnis, Omar; Mureddu, Manuelle. Illustres. Vita, morte e miracoli di quaranta personalità sarde (it). Sestu: Domus de Janas, 2019. ISBN 978-88-97084-90-7. OCLC 1124656644. 
• Pastore, Gerardo. Antonio Gramsci: Questione sociale e questione sociologica. Gerardo Pastore, 2011. ISBN 978-88-7467-059-8. 
• Santucci, Antonio A.. Antonio Gramsci. Monthly Review Press, 2010. ISBN 978-1-58367-210-5. 
• Thomas, Peter D.. The Gramscian Moment: Philosophy, Hegemony and Marxism. BRILL, 2009. ISBN 978-90-04-16771-1. 
• Cammett, John M.. Antonio Gramsci and the Origins of Italian Communism. Stanford University Press, 1967. ISBN 978-0804701426. 

Havolalar

• Monumento casa natale di Antonio Gramsci, Ales, Sardinia (Italyan tilida)
• Il dibattito recente su Gramsci. Tra „ortodossia“ e revisionismo (Italyan tilida)

Institutlar

• Xalqaro Gramsci jamiyati
• Fondazione Instituto Gramsci
• Associazione Casa Natale Antonio Gramsci
• Antonio Gramsci, 1891–1937 (italyancha)

Gramsci asarlari

• Gramsci’s writings Marksistlar internet arxiv kutubxonasida
• journal.telospress.com Gramsci: „Notes on Language“ – Telos

Gramsci haqidagi maqolalar

• Articles on Gramsci at journal.telospress.com
• Trudell, Megan; et al.: „Gramsci’s revolutionary legacy“, International Socialism 2007, issue 117
• Martin, James: Antonio Gramsci, Stanford Encyclopedia of Philosophy. 13 January 2023.
• Robaina, Roberto: „Gramsci and revolution: a necessary clarification“, International Socialism
• Jakopovich, Dan: „Revolution and the Party in Gramsci’s Thought: A Modern Application“
• Gramsci’s contribution to the field of adult and popular education – www.infed.org
• „The life and work of Antonio Gramsci“ – www.theory.org.uk (arxiv)
• Hedges, Chris: „Antonio Gramsci and the Battle Against Fascism“ – Truthdig. 4 June 2017
• Jessop, Bob: Lectures on Gramsci (Audio bilan toʻrtta seans).