Rossiya inqilobi

Rossiya inqilobi 1917-yildan boshlangan Rossiyadagi siyosiy va ijtimoiy oʻzgarishlar davri hisoblanadi. Ushbu davr mobaynida Rossiyada monarxiya bekor qilingan hamda ketma-ket boʻlib oʻtgan ikki inqilob va fuqarolar urushidan keyin sotsialistik boshqaruv shakliga oʻtilgan. Bu inqilobni birinchi jahon urushidan keyin sodir boʻlgan boshqa inqiloblar, jumladan, 1918—1919-yillardagi Germaniya inqilobi uchun oʻtmishdosh sifatida koʻrish mumkin. Rossiya inqilobi XX asrning asosiy voqealaridan biri hisoblanadi.

Rossiya inqilobi

Sana	1917-yil 8-mart 1917 – 1922-yil 25-oktyabr (6 yil, 3 oy va 8 kun)
Joylashuv	Rossiya

Rossiya inqilobi 1917-yil boshida, birinchi jahon urushi davrida boshlangan Fevral inqilobi bilan start olgan. Urush maydonida Germaniya imperiyasidan yirik magʻlubiyatlar va mamlakat ichida non va don tanqisligiga olib kelgan logistika muammolari tufayli Rossiya armiyasida ruhiy tushkunlik kuchayib, qoʻzgʻolon xavfi yuzaga kelgan. Yuqori lavozimdagi amaldorlar podshoh Nikolay II taxtdan voz kechsa, noroziliklar kamayishi mumkin deb oʻylashgan. Keyinchalik, Nikolay II taxtdan voz kechib, Rossiya dumasi (parlamenti) boshchiligida yangi muvaqqat hukumat tashkil etilgan.

Fuqarolar tartibsizliklari davomida Petrogradda mahalliy aholi tomonidan sovet kengashlari tuzilgan. Dastlab, ular yangi Muvaqqat hukumatga qarshi chiqmagan, biroq hukumat ishlarida oʻz taʼsirini kuchaytirishni va turli militsiyalar ustidan nazoratni talab qilishgan. Mart oyiga kelib, Rossiyada oʻzaro raqib boʻlgan ikkita hukumat shakllangan. Muvaqqat hukumat harbiy va xalqaro masalalarda davlat hokimiyatini boshqargan boʻlsa, Sovetlar tarmogʻi ichki ishlar boʻyicha koʻproq taʼsirga ega boʻlgan. Eng muhimi esa Sovetlarni ishchilar sinfi va shaharning oʻsib borayotgan oʻrta tabaqasi qoʻllab-quvvatlagan.

Bu notinch davrda tez-tez qo‘zg‘olonlar, noroziliklar va ish tashlashlar yuz berib turgan. Koʻplab sotsialistik va boshqa siyosiy tashkilotlar Muvaqqat hukumat va Sovetlar ichida taʼsir uchun kurash olib borgan. Eʼtiborga molik guruhlar qatoriga Sotsial-demokratlar yoki Mensheviklar, Sotsial-inqilobchilar, Anarxistlar hamda Vladimir Lenin boshchiligidagi radikal soʻl qanot partiyasi – Bolsheviklar bor edi.

Dastlab, Bolsheviklar kichik bir guruh boʻlishgan, ammo ular „tinchlik, yer va non“ shioridagi dasturi orqali tezda mashhurlikka erishgan. Ular Germaniya bilan urushni toʻxtatishni, dehqonlarga yer berishni va urush davridagi ocharchilikni tugatishni vaʼda qilgan edilar. Urush deyarli hammaga yoqmayotgan boʻlsa-da, Muvaqqat hukumat oʻz ittifoqchilarini qoʻllab-quvvatlash maqsadida urushni davom ettirishga qaror qilgan. Bu esa Bolsheviklar va boshqa sotsialistik guruhlarga inqilobni yanada ommalashtirish uchun asos yaratgan. Bolsheviklar oʻzlariga sodiq boʻlgan ishchi militsiyalarni birlashtirib, Qizil Gvardiya tashkil qilgan. Bu kuchlar hokimiyatni qoʻlga kiritish uchun yetarlicha qudratli edi.

Vaziyat keskinlashib, 1917-yil oktabr oyida juda ham jiddiylashib ketgan. Petrogradda ishchilar va askarlar tomonidan amalga oshirilgan qurolli qoʻzgʻolon natijasida Muvaqqat hukumat agʻdarilib, hokimiyat Bolsheviklar qoʻliga oʻtgan. Bolsheviklar sovet kengashlari doirasida oʻz hukumatini tuzgan va keyinchalik Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi (RSFSR) tashkil etilganini eʼlon qilgan. Germaniya hujumlari tufayli ular davlat poytaxtini Moskvaga koʻchirishga majbur boʻlgan. RSFSR sobiq imperiyani dunyodagi birinchi sotsialistik davlatga aylantirish jarayonini boshlagan va sovet demokratiyasini milliy hamda xalqaro miqyosda joriy qilishni maqsad qilgan. Rossiyaning birinchi jahon urushida ishtirokini tugatish haqidagi vaʼdasini Bolsheviklar 1918-yil mart oyida Germaniya bilan tuzilgan Brest-Litovsk shartnomasini imzolab, bajardilar. Yangi davlatni mustahkamlash uchun Bolsheviklar Cheka deb atalgan maxfiy politsiya turini tashkil etgan. Bu inqilobiy xavfsizlik xizmati xalq dushmanlarini aniqlash, jazolash va yoʻq qilish bilan shugʻullangan. Ushbu harakatlar Fransuz inqilobi davridagi usullarga asoslangan edi.

Bolsheviklarni shahar hududlaridagi aholining aksar qismi qoʻllab-quvvatlaganiga qaramay, ularning hukumatini tan olmagan koʻplab ichki va tashqi dushmanlari ham bor boʻlgan. Rossiyada qonli fuqarolar urushi boshlangan. Unda Bolsheviklar (Qizillar) oʻz dushmanlariga qarshi kurashgan. Ularning raqiblari orasida boshqa millatlarning mustaqillik harakatlari, anti-Bolshevik sotsialistik partiyalar, anarxistlar, monarxistlar va liberallar boʻlgan. Monarxistlar va liberallar asosan Rossiya imperiyasining oʻng qanot ofitserlari tomonidan boshqarilgan va eski imperiya tuzumini qayta tiklashni maqsad qilgan Oq harakatni qoʻllab-quvvatlagan. Bunga javoban, Bolsheviklar komissari Lev Trotskiy ularga sodiq ishchi militsiyalardan Qizil Armiyani tashkil etgan. Garchi asosiy voqealar Moskva va Petrogradda yuz bergan boʻlsa-da, imperiyaning deyarli barcha shaharlarini, milliy ozchiliklar yashaydigan hududlarni va qishloq joylarini notinchlik qamrab olgan. Qishloqlarda esa dehqonlar yerlarni oʻzaro kelishib, qayta taqsimlab olishgan.

Urush davom etar ekan, RSFSR Rossiya imperiyasidan ajralib chiqqan yangi mustaqil respublikalarda sovet hokimiyatini oʻrnatishni boshlagan. Dastlab, eʼtibor Armaniston, Ozarbayjon, Belorussiya, Gruziya va Ukraina kabi yaqindagina mustaqil boʻlgan respublikalarga qaratilgan. Urush davridagi birlashuv va xorijiy davlatlarning aralashuvi RSFSRni ushbu davlatlarni yagona bayroq ostida birlashtirishga undagan. Natijada, Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi (SSSR) tashkil etilgan. Tarixchilar inqilobiy davrning yakunini 1922-yilga toʻgʻri keladi deyishadi. Chunki oʻsha yili Rossiyada fuqarolar urushi yakunlanib, Oq gvardiya va koʻplab separatistik guruhlar magʻlubiyatga uchragan. Bu esa koʻplab odamlarning Rossiyadan ommaviy ravishda emigratsiya qilinishi bilan yakunlangan. Gʻolib chiqqan Bolsheviklar partiyasi esa Butunittifoq Kommunistik Partiyasi (Bolsheviklar) nomi ostida qayta tashkil etilgan va keyingi 69 yil davomida hokimiyatni oʻz qoʻlida saqlab qolgan.

Tarixi

Asosiy maqola: Rossiya tarixi (1892—1917)

Qonli yakshanbada Narva darvozasini toʻsib turgan askarlar

1905-yilgi Rossiya inqilobi 1917-yilgi inqiloblarning kelib chiqishiga asosiy omil boʻldi. Qonli yakshanba voqealari butun mamlakat boʻylab norozilik namoyishlari va askarlar qoʻzgʻolonlarini keltirib chiqardi. Ushbu tartibsizliklar orasida Sankt-Peterburg Soveti deb nomlangan ishchilar kengashi tashkil etildi. 1905-yilgi inqilob, shuningdek, Duma (parlament)ning tashkil etilishiga olib keldi. Duma keyinchalik 1917-yil fevral voqealaridan soʻng Muvaqqat hukumatni shakllantirdi.

1914—1915-yillardagi Rossiyaning sust harbiy natijalari imperator Nikolay II va Romanovlar sulolasiga qarshi noroziliklarning ortishiga sabab boʻldi. Birinchi jahon urushining Sharqiy frontidagi magʻlubiyatlar va ogʻir sharoitlar tufayli vatanparvarlik ruhidagi millatchilikning qisqa davri yakuniga yetdi. 1915-yilda imperator Nikolay II Rossiya imperatorlik armiyasini shaxsan boshqarishni oʻz zimmasiga olishi bilan vaziyatni yanada ogʻirlashtirdi. Endi Rossiyaning davomiy magʻlubiyatlari va yoʻqotishlari uchun u shaxsan javobgar deb hisoblanardi. Bundan tashqari, imperatorning frontda boʻlishi davrida mamlakatni boshqarishga qoldirilgan qirolicha Aleksandra nemis millatiga mansub boʻlgani sababli, uning dushman bilan til biriktirgani haqidagi shubhalar yuzaga kelgan. Bu shubhalar, ayniqsa, Aleksandraning ziddiyatli, mistik shaxs Grigoriy Rasputin bilan boʻlgan munosabatiga oid mish-mishlar bilan yanada kuchaydi.

1914-yil oktyabr oyida Usmonli imperiyasining Markaziy kuchlar tomonida urushga kirishi natijasida Rossiya O‘rta yer dengiziga olib boruvchi muhim savdo yoʻlidan mahrum boʻldi. Bu esa iqtisodiy inqiroz va oʻq-dorilar tanqisligini yanada kuchaytirdi. Shu bilan birga, Germaniya ikki frontda uzluksiz jang olib borayotgan boʻlsa-da, katta miqdorda oʻq-dorilar ishlab chiqarishga erishdi.

Vladimir Lenin, Sovet Ittifoqining asoschisi va bolsheviklar partiyasi rahbari.

Lev Trotskiy, Qizil Armiya asoschisi va Oktyabr inqilobining asosiy arbobi.

Urush davridagi sharoitlar Rossiya armiyasi va umumiy aholi orasida ruhiy tushkunlikning kuchayishiga olib keldi. Bu, ayniqsa, shaharlar aholisi orasida oʻta yaqqol namoyon boʻldi, chunki qishloq xoʻjaligi mahsulotlari uzilishlari natijasida oziq-ovqat yetishmovchiligi jiddiy muammoga aylandi. Ammo oziq-ovqat tanqisligining sababi hosildorlikning pasayishida emas, balki hukumatning urushni moliyalashtirish uchun millionlab rubl pullarni bosib chiqarishida edi. 1917-yilga kelib, inflyatsiya natijasida narxlar 1914-yilga nisbatan toʻrt barobarga oshdi. Natijada, fermerlar yuqori xarajatlarga duch kelib, daromadlarining sezilarli darajada oshmagani sababli oʻz donlarini jamgʻarib qoʻyishga va faqat oʻz ehtiyojlari uchun qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanishga oʻtdilar. Bu esa shaharlarni doimiy ravishda oziq-ovqat tanqisligida qoldirdi. Shu bilan birga, narxlarning oshishi zavodlarda ish haqini oshirish talabini keltirib chiqardi. 1916-yilning yanvar va fevral oylarida Germaniya mablagʻlari yordamida qisman kuchaygan inqilobiy propaganda keng qamrovli ish tashlashlarga sababchi boʻldi. Bu holat hukumatga nisbatan tanqidning kuchayishiga, ishchilarning inqilobiy partiyalarga faolroq qoʻshilishiga sabab boʻldi.

Liberal partiyalarda ham oʻz shikoyatlarini bildirish uchun kengaytirilgan platforma bor edi, chunki urushning dastlabki shiddati chor hukumatini turli xil siyosiy tashkilotlarni tashkil etishga olib keldi. 1915-yil iyul oyida taniqli oktyabrist Aleksandr Guchkov (1862—1936) raisligida oʻnta ishchi vakilini oʻz ichiga olgan Markaziy urush sanoati qoʻmitasi tashkil etildi. Petrograd mensheviklari xorijdagi rahbarlarining eʼtirozlariga qaramay, ushbu tashabbusga qoʻshilishga rozi boʻldilar. Ushbu siyosiy faollik siyosiy ambitsiyalarga yangidan kuch berdi. 1915-yil sentyabr oyida Dumada oktyabristlar va kadetlarning koalitsiyasi mas’uliyatli hukumat tuzishni talab qildi, biroq imperator Nikolay II bu talabni rad etdi.

Ushbu omillar urush davomida hatto hukmron sinf doiralarida ham rejimga boʻlgan ishonchning keskin pasayishiga olib keldi. 1916-yil boshida Aleksandr Guchkov yuqori martabali harbiy qoʻmondonlar va Markaziy harbiy sanoat qoʻmitasi aʼzolari bilan imperatorni taxtdan voz kechishga majbur qilish uchun ehtimoliy davlat toʻntarishi muhokama qildi. 1916-yil dekabr oyida bir guruh zodagonlar Grigoriy Rasputinni oʻldirdilar. 1917-yil yanvar oyida Georgiy Lvov imperator Nikolay IIning amakivachchasi, Nikolaydan taxtni jiyanidan qabul qilishga tayyor ekanligini bilmoqchi boʻldi. Bu hodisalarning hech biri fevral inqilobining toʻgʻridan-toʻgʻri sababi boʻlmasa-da, ular monarxiya nega inqilob boshidan atigi bir necha kun oʻtib qulaganini tushuntirishga yordam beradi.

Ayni paytda, chet elda, asosan Shveysariyada yashovchi Sotsialistik inqilobchilar rahbarlari xalqaro sotsialist birdamligining qulashi voqealarining tomoshabinlari boʻlib qolishdi. Fransiya va Germaniya Sotsial-demokratlari oʻz hukumatlarining urush saʼy-harakatlarini qoʻllab-quvvatladilar. Parijda yashovchi Georgiy Plexanov Germaniyaga qarshi kuchli antipatetik pozitsiyani egallagan boʻlsa, Alexander Parvus esa Rossiyada inqilobni amalga oshirishning eng yaxshi usuli sifatida Germaniyaning urush saʼy-harakatlarini qoʻllab-quvvatladi. Mensheviklar asosan Rossiya Germaniyadan oʻzini himoya qilishga haqli ekanligini daʼvo qilishdi. Mashhur Mensheviklardan biri boʻlgan Yuliy Martov urushni tugatishni va milliy oʻz taqdirini belgilash asosida kelishuvni talab qilgan, bunda hech qanday qoʻshib olish yoki tovon toʻlash boʻlmasligi kerakligini taʼkidlagan.

Aynan Martovning bu qarashlari Lev Trotskiy (oʻsha paytda menshevik) tomonidan 1915-yil sentyabr oyida Zimmerwald konferensiyasida 35 sotsialistik rahbarlar ishtirokida tuzilgan manifestda ustunlik qildi. Shubhasiz, Zinovyev va Radek tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Vladimir Lenin ularga qarshi keskin kurash olib bordi. Ularning qarashlari Zimmerwald soʻlligi deb ataldi. Lenin na Rossiyani himoya qilishni, na tinchlik talabini qabul qildi. 1914-yilning kuzidan boshlab u, „ishchilar sinfi va mehnatkashlar ommasi nuqtayi nazaridan qaraganda, chor monarxiyasining magʻlubiyati eng kichik yovuzlik boʻladi“ deb taʼkidladi. Shuningdek, urushni proletar askarlarning oʻz hukumatlariga qarshi fuqarolik urushiga aylantirish kerak edi, agar Rossiyada proletarlar gʻalaba qilqsa, unda butun Yevropadagi ommani ozod qilish uchun revolyutsion urush olib borish proletarlarning burchi boʻlar edi deb taʼkidlagan.

Iqtisodiy va ijtimoiy oʻzgarishlar

Muvaqqat hukumatning koʻngilli askarlari Petrograd saroyi maydonini Austin zirhli avtomobili bilan himoya qildi, 1917-yil yozi.

Koʻplab dehqonlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan mulkchilikning dastlabki nazariyasi shundan iborat edi: yer unga ishlov beradiganlarga tegishli boʻlishi kerak. Shu bilan birga, dehqonlar hayoti va madaniyati doimiy ravishda oʻzgarib borayotgan edi. Oʻzgarishlar, bir tomondan, sanoatlashgan shaharlarga koʻchib ketgan va qaytgan dehqonlarning sonining ortishi bilan, ikkinchi tomondan esa, shahar madaniyatining qishloqqa moddiy boyliklar, matbuot va ogʻzaki soʻz orqali kirib kelishi bilan sodir boʻldi.

Ishchilarni noroziligiga asosli sabablar ham mavjud edi: yomon sanitariya sharoitlariga ega zich aholi yashaydigan uylar, uzoq ish soatlari (urush boshlanishidan oldin ish haftasining olti kuni 10 soatlik ish kunini tashkil etgan, 1916-yilga kelib esa koʻplab ishchilar kuniga 11–12 soat ishlayotgan edi), yomon xavfsizlik va sanitariya sharoitlari tufayli doimiy jarohat va oʻlim xavfi, qattiq intizom (faqat qoida va jarimalar emas, balki ustalarning urishlari) hamda yetarli boʻlmagan maoshlar (1914-yildan keyin urush vaqtida yashash narxining keskin oshishi bilan yanada yomonlashgan). Shu bilan birga, shahar sanoat hayotining oʻziga xos foydalari ham bor edi. Hayotdan koʻproq narsani kutish uchun koʻplab turtkilar mavjud edi. Yangi koʻnikmalarni egallash koʻplab ishchilarga oʻzini hurmat qilish va ishonch hissini berdi, bu esa kutishlar va xohishlarni oshirdi. Shaharlarda yashagan ishchilar ilgari qishloqlarda koʻrmagan moddiy boyliklarga duch kelishdi. Eng muhimi, shaharlarda yashagan ishchilar ijtimoiy va siyosiy tartib toʻgʻrisidagi yangi gʻoyalarga ega boʻldilar.

Rus inqilobining ijtimoiy sabablari chorizm tuzumining asrlar davomida quyi sinflarni ezishi va Nikolay I ning Birinchi jahon urushidagi muvaffaqiyatsizliklaridan kelib chiqadi. 1861-yilda qishloq agrar dehqonlari krepostnoylikdan ozod qilingan boʻlsa-da, ular hali ham davlatga toʻlovlardan norozi boʻlib, oʻzlari ishlagan yerlarning umumiy savdosini talab qilishdi. XX asr boshlarida Sergey Vittening yer islohotlari muvaffaqiyatsizlikka uchragani bu muammoni yanada chuqurlashtirdi. Dehqonlarning oʻzlari ishlov berayotgan yerlarga egalik qilishni taʼminlash maqsadida tobora koʻpayib borayotgan noroziliklar va baʼzan haqiqiy qoʻzgʻolonlar yuz berdi. Rossiya aholisining asosiy qismini kambagʻal dehqonlar tashkil etardi va yer egaligida jiddiy tengsizlik mavjud edi: aholining atigi 1,5 foizi barcha yerlarning 25 foiziga egalik qilardi.

Rossiyaning tez sanoatlashuvi natijasida shaharlar zichlashib, shahar sanoat ishchilari uchun yomon sharoitlar yuzaga keldi (yuqorida taʼkidlab oʻtildi). 1890- va 1910-yillar oraligʻida poytaxt Sankt-Peterburg aholisi 1,033,600 dan 1,905,600 ga qadar deyarli ikki baravar koʻpaydi, Moskvada ham shungga oʻxshash oʻsish kuzatildi. Bu yangi „proletariat“ni yaratdi, ularning shaharlarda siqilib yashashi sababli, ilgari dehqonlar nisbatan kamroq norozilik koʻrsatgan boʻlsa, endi koʻproq norozilik bildirish va ish tashlash ehtimoli yuqori edi. 1904-yilda oʻtkazilgan soʻrovda aniqlanishicha, Sankt-Peterburgda har bir xonadonda oʻrtacha 16 kishi, har bir xonada olti kishi istiqomat qilgan. Bundan tashqari, oqova suv yoʻq edi va odamlar chiqindilari uyumi ishchilar sogʻligʻiga xavf tugʻdirardi. Yomon sharoitlar vaziyatni faqat ogʻirlashtirdi, Birinchi jahon urushidan biroz oldin ish tashlashlar va jamoat tartibsizliklari soni tez sur’atlar bilan koʻpaydi. Kech sanoatlashtirish tufayli Rossiyada ishchilar juda koʻp edi. 1914-yilga kelib, rus ishchilarining 40 foizi 1000 dan ortiq ishchidan iborat boʻlgan fabrikalarda (1901-yilda 32%) ishlagan. 42% 100-1000 ishchi korxonalarida, 18% 1-100 ishchi korxonalarida ishlagan (AQShda 1914-yilda bu koʻrsatkichlar mos ravishda 18%, 47% va 35% ni tashkil etgan).

Yillar	Oʻrtacha yillik ish tashlashlar
1862–1869	6
1870–1884	20
1885–1894	33
1895–1905	176

Birinchi Jahon urushi vaziyatni yanada murakkablashtirdi. Rossiyada harbiy chaqiruv koʻplab fuqarolarni urushga joʻnatilishiga olib keldi. Urush materiallari ishlab chiqarish uchun zavodlarda katta talab boʻlishi va ishchi kuchi ehtiyoji koʻplab ishchilar qoʻzgʻolonlari va ish tashlashlarga sabab boʻldi. Harbiy chaqiruv shaharlardagi malakali ishchilarni olib ketdi, ularning oʻrniga malakasiz dehqonlar kiritildi. Temir yoʻl tizimining yomonligi tufayli ocharchilik boshlanganida, ishchilar oziq-ovqat izlab, toʻda-toʻda boʻlib shaharlarni tark etishdi. Nihoyat, kerakli jihozlarsiz qolgab va tabiiy ofatlardan himoya qilishdan mahrum boʻlgan askarlar ham sar hukmronligiga qarshi chiqishdi. Buning asosiy sababi shundaki, urush davom etar ekan, sarga sodiq boʻlgan koʻplab ofitserlar halok boʻlib, ularning oʻrniga shaharlardan kelgan, sarga nisbatan norozi boʻlgan askarlarda edi. Bu askarlar sarga unchalik sodiq emas edilar.

Siyosiy muammolar

Petrograd Sovet Assambleyasining 1917-yildagi yigʻilishi

Mamlakatning koʻplab hududlari mavjud avtokratiyadan norozi boʻlish uchun asos bor edi. Nikolay II chuqur konservativ hukmdor boʻlib, qatʼiy avtoritar tizimni qoʻllab-quvvatladi. Shaxs va umuman jamiyat oʻzini tuta bilish, jamoaga sadoqat, ijtimoiy iyerarxiyaga hurmat va mamlakat oldidagi burch tuygʻusini namoyon etishi kutilgan edi. Diniy eʼtiqod barcha bu tamoyillarni birlashtirishda yordam berdi, chunki u qiyin sharoitlarda tasalli va xotirjamlik manbai sifatida xizmat qildi. Ehtimol, boshqa har qanday zamonaviy monarxdan koʻra koʻproq Nikolay II oʻz taqdirini va oʻz sulolasining kelajagini hukmdorning oʻz xalqining muqaddas va benuqson otasi sifatidagi tasavvuriga bogʻlagan.

Romanovlar monarxiyasi haqidagi bu tasavvur uni oʻz mamlakatining ahvolidan bexabar qoldirdi. Hokimiyatni boshqarish huquqi Xudo tomonidan berilganiga qatʼiy ishongan Nikolay II, rus xalqining unga shubhasiz sodiqlik bilan bogʻlanganini oʻylagan. Bu mustahkam eʼtiqod hukumdorni rus xalqining azob-uqubatlarini yengillashtirishi mumkin boʻlgan progressiv islohotlarga qarshi turishga majbur qildi. 1905-yilgi inqilob sarni cheklangan fuqarolik huquqlari va demokratik vakillikni eʼlon qilishga majbur qilganiga qaramay, u oliy hokimiyatni saqlab qolish maqsadida hatto bu erkinliklarni ham cheklashga harakat qildi.

Doimiy zulmga qaramay, xalqning hukumat qarorlarida demokratik asosda ishtirok etish istagi kuchli edi. Maʼrifat davridan boshlab, rus ziyolilari shaxsning qadr-qimmati va demokratik vakillikning toʻgʻriligi kabi maʼrifatparvarlik gʻoyalarini ilgari surdilar. Bu gʻoyalarini eng kuchli qoʻllab-quvvatlaganlar Rossiyaning liberalari boʻldi, garchi populistlar, marksistlar va anarxistlar ham demokratik islohotlarni qoʻllab-quvvatlashini daʼvo qilgan boʻlsalar-da. Oʻsib borayotgan muxolifat harakati Birinchi jahon urushi boshlanishidan ancha oldin Romanov monarxiyasiga qarshi ochiqchasiga eʼtiroz bildira boshlagan edi.

Rossiya avtokratiyasidan norozilik 1905-yil 9-yanvarda, sarning askarlari tomonidan qurolsiz namoyishchilarning yuzlab odamlarini oʻldirish bilan yakunlangan Qonli yakshanba qirgʻinidan keyin yuzaga kelgan katta milliy inqilobga olib keldi. Ishchilar qirgʻinga umumiy ish tashlash bilan javob berdilar, bu esa Nikolayni Oktyabr manifestini eʼlon qilishga majbur qildi, unga koʻra demokratik ravishda saylangan parlament (Davlat Dumasini) tashkil etildi. Sar 1906-yilda asosiy davlat qonunlarini qabul qilgan boʻlsa-da, keyinchalik birinchi ikki Dumani hamkorlik qilmasligi sababli tarqatib yubordi. Demokratiyaning amalga oshmagan umidlari inqilobiy gʻoyalarni va monarxiyaga qaratilgan zoʻravonliklarni kuchaytirdi.

1914-yilda rus shohining urushni xavf ostiga qoʻyishi uchun asosiy sabablardan biri uning Rus-yapon urushi (1904—1905) paytida yoʻqotgan obroʻsini tiklashga intilishi edi. Nikolay II, shuningdek, umumiy va eski dushmanga qarshi urush orqali milliy birlik tuygʻusini kuchaytirishga harakat qildi. Rossiya imperiyasi turli etnik guruhlarning yigʻindisi boʻlib, Birinchi Jahon urushidan oldingi yillarda ular oʻrtasidagi birlashmaslik alomatlarini sezilarli darajada namoyon boʻlgan. Nikolay urushning umumiy xavf va mashaqqatlari rus jamiyatidagi qashshoqlik, tengsizlik va noinsoniy ish sharoitlari bilan bogʻliq ijtimoiy notinchlikni kamaytiradi deb oʻylagan edi. Birinchi jahon urushi Rossiyaning siyosiy va harbiy mavqeini tiklash oʻrniga rus qoʻshinlarining qirib tashlanishi va harbiy magʻlubiyatlarga olib keldi, bu holat monarxiya va rus jamiyatini qulash darajasiga yetkazdi.

Imperator oilasining oʻldirilishi

Asosiy maqola: Romanovlar oilasining o‘ldirilishi

Romanovlar oilasining oʻldirilishi, Le Petit Journal gazetasidagi maqola

Bolsheviklar 1918-yilning 16-iyulida podsho va uning oila aʼzolarini oʻldirishgan. 1917-yil mart oyi boshida Muvaqqat hukumat Nikolay va uning oilasini Petrograddan 24 kilometr (15 milya) janubda joylashgan Aleksandr saroyida uy qamogʻiga oldi. Biroq 1917-yil avgust oyida ular Romanovlarni inqilobning kuchayib borayotgan toʻlqinidan himoya qilish maqsadida Uraldagi Tobolsk shahriga koʻchirgan. 1917-yil oktyabr oyida bolsheviklar hokimiyatni qoʻlga olganidan soʻng, podsho oilasining qamoq sharoitlari yanada qattiqroq boʻlib, Nikolayni sud qilish haqidagi gaplar koʻpaya boshlagan. 1918-yilning aprel va may oylarida boshlanayotgan fuqarolar urushi tufayli bolsheviklar podsho oilasini Yekaterinburg qal’asiga koʻchirishga majbur boʻlgan.

1918-yil 16-iyul sanasining erta tongida Nikolay, Aleksandra, ularning farzandlari, shaxsiy shifokorlari va bir necha xizmatkorlari yertoʻlaga olib tushilgan va otib oʻldirilgan. Edvard Radzinsky va Dmitriy Volkogonovlarning taʼkidlashicha, buyruq bevosita Lenin va Yakov Sverdlovdan kelgan ekan. Ammo bu daʼvo hech qachon oʻz tasdigʻini topmagan. Qotillik mahalliy bolshevik amaldorlarining tashabbusi bilan amalga oshirilgan boʻlishi mumkin yoki Oq qoʻshinlar Yekaterinburgga tez yaqinlashayotgani sababli Moskvada oldindan maʼqullangan rejaning bir qismi boʻlishi ham ehtimoldan xoli emas. Radzinskiyning taʼkidlashicha, oʻldirishga buyruq berilgan telegrammani Leninning tansoqchisi yetkazgan. Shuningdek, unga dalillarni yoʻq qilish ham buyurilgan.

Ramzlari

Isaak Brodsky tomonidan chizilgan Vladimir Lenin surati.

Rossiya inqilobi jismoniy va mavhum maʼnolarga ega boʻlgan koʻplab ramziy holatlar maydoniga aylangan. Ushbu davrning eng eʼtiborga molik jihatlaridan biri kommunistik ramzlar boʻlgan. 1917-yilda Oktyabr inqilobini ifodalovchi mashhur bolgʻa va oʻroq ramzi paydo boʻlgan. Bu belgilar 1924-yilda SSSRning rasmiy ramziga, keyinchalik esa kommunizmning umumbashariy ramziga aylangan. Bolsheviklar siyosiy tajribaga ega boʻlmagan boʻlsa-da, inqilobni siyosiy va ramziy tartib sifatida talqin qilishlari kommunizmni najotkorlik eʼtiqodi sifatida koʻrsatilishiga olib kelgan. Ushbu holat kommunistik messianizm deb atalgan. Lenin kabi mashhur inqilobiy shaxslar ikonografik usullar bilan tasvirlangan boʻlsa-da, ularni diniy arboblarga oʻxshatib koʻrsatishgan, ammo SSSRda din taqiqlangan boʻlgan va pravoslav cherkovi kabi guruhlar taʼqibga uchragan.

Inqilob va dunyo

Asosiy maqola: 1917—1923-yillardagi inqiloblar

Inqilob oxir-oqibat kelajakdagi Sovet Ittifoqining gʻoyaviy hukumat sifatida shakllanishiga olib kelgan. Biroq, bunday davlatning oʻrnatilishi mafkuraviy paradoks hisoblanardi. Chunki Karl Marksning sotsialistik davlat qanday yaratilishi kerakligi haqidagi gʻoyalari davlatning tabiiy shakllanishiga asoslangan boʻlib, sunʼiy ravishda (yaʼni, inqilob yoʻli bilan) qoʻzgʻatilmasligi kerak edi. Leon Trotsky Rossiyada sotsializmning maqsadi jahon inqilobining muvaffaqiyatisiz amalga oshmasligini aytgan. Rossiya inqilobi sabab boʻlgan inqilobiy toʻlqin 1923-yilgacha davom etgan, lekin 1918—1919-yillardagi Germaniya inqilobi, qisqa muddatli Vengriya Sovet Respublikasi va shunga oʻxshash boshqa inqiloblar muvaffaqiyatga erishishiga boʻlgan dastlabki umidlarga qaramay, faqat 1921-yilgi Mo‘g‘uliston inqilobi marksistik harakatning hokimiyatni qoʻlida ushlab qolishida muvaffaqiyatga erishgan.

Bu masala turli marksistik guruhlar va partiyalarning kommunistik tarixga oid qarashlaridagi ziddiyatli fikrlarga sabab boʻlgan. Iosif Stalin keyinchalik ushbu konsepsiyani rad etgan va sotsializmni bitta mamlakatda amalga oshirish mumkinligini taʼkidlagan. Stalinning ushbu masala boʻyicha pozitsiyasidagi chalkashlik 1924-yilda, Lenin vafotidan soʻng yuzaga kelgan. U Leninning dalilini – yaʼni sotsializmning muvaffaqiyati boshqa mamlakatlar ishchilarining qoʻllab-quvvatlashiga bogʻliq ekanligi haqidagi fikrni – partiya ichidagi raqiblarini magʻlub etish uchun muvaffaqiyatli ishlatgan va ularni Leninni sotganlikda hamda Oktyabr inqilobi ideallariga xiyonat qilishda ayblagan.

Rossiya inqilobi imperializmga qarshi bir burilish sifatida qabul qilingan, chunki u turli fuqarolik huquqlari va dekolonizatsiya kurashlariga hamda butun dunyodagi zulmga uchragan guruhlar uchun yangi imkoniyat yaratgan. Sovet Ittifoqi, Yevropa mustamlakachi kuchlariga qarshi kurashayotgan koʻplab uchinchi dunyo davlatlarining mustamlakachilikka qarshi harakatlariga moliyaviy yordam koʻrsatgan.

Tarixshunoslikda

Asosiy maqola: Oktyabr inqilobi#Tarixi

Oktyabr inqilobi haqida olib borilgan tarixiy tadqiqotlar kamdan-kam holatlarda siyosiy taʼsirlardan holi boʻlgan. Inqilob tarixshunosligi odatda uch asosiy yondashuvga boʻlinadi: Sovet-Marxistik qarash, Gʻarbiy Totalitar qarash va Revisonistik (Trotskiyga xos) qarash. 1991-yilda kommunizm va SSSR qulaganidan soʻng, Gʻarbiy Totalitar qarash ustunlik qila boshladi, Sovet-Marxistik yondashuv esa zamonaviy siyosiy tahlillarda deyarli yoʻqolib ketdi.

Vladimir Leninning vafotidan soʻng, bolsheviklar hukumati inqirozga yuz tutgan. Lenin oʻzidan keyin kim rahbarlik qilishini yoki bu qanday hal qilinishini aniqlab bermagan edi. Bu holat partiyada Lev Trotskiy va unga qarshi boʻlgan amaldorlar oʻrtasida kechgan hokimiyat uchun kurashni boshlab bergan. 1920-yillar oʻrtalariga kelib, Trotskiy magʻlubiyatga uchragan va uning partiya rahbari boʻlish orzulari puchga chiqqan. Trotskiyga qarshi chiqqanlar orasida Iosif Stalin yetakchilikni qoʻlga olib, 1928-yilda partiya yetakchisi maqomiga ega boʻlgan. 1927-yilda Trotskiy partiyadan chiqarib yuborilgan. 1929-yilda esa fuqaroligidan mahrum qilinib, surgunga joʻnatilgan. Surgunda Trotskiy oʻzining trotskizm deb nomlangan mafkurasini ishlab chiqishga kirishgan. Ushbu mafkura marksizmga asoslangan edi. Aynan Trotskiy va Stalin oʻrtasidagi tafovut revisonistik yondashuvning paydo boʻlish nuqtasiga aylangan. Trotskiy dunyo boʻylab safar qilib, Stalin va uning boshchiligidagi Sovet Ittifoqini tanqid qilgan. Ayniqsa, Stalinning „Bir mamlakatda sotsializm“ doktrinasiga qaratilgan tanqidlarida bu gʻoya inqilob mafkurasiga zid ekanini taʼkidlab oʻtgan. Trotskiy oxir-oqibat Mexiko shahriga joylashib, oʻz faoliyati va tarafdorlari uchun markaz tashkil etgan. 1937-yilda, Katta tozalash davrida, u „The Revolution Betrayed“ nomli asarini nashr qilib, Stalin bilan oʻz mafkuraviy qarama-qarshiligini yoritgan hamda Stalinni 1917-yil inqilobini buzishda va xiyonat qilishda ayblagan. Trotskiy 1940-yilda Stalin buyrugʻi bilan oʻldirilguniga qadar Stalin va stalinizmni keskin tanqid qilishda davom etgan.

Sovet-marxistik talqin boʻyicha, Rossiya inqilobi bolsheviklar boshchiligidagi ishchi sinfining ulugʻvor va faxrli harakati boʻlib, u podshoh, zodagonlar va kapitalistlarni hokimiyatdan chetlatgan. Bolsheviklar va keyinchalik Kommunistik partiya proletariatni ozod qilish va tenglikka asoslangan ishchilar davlatini qurish yoʻlida dastlabki qadamlarni tashlagan. Sharqiy Yevropadan tashqarida bu yondashuv tanqidga uchragan, chunki Lenin vafotidan soʻng Sovet Ittifoqi yanada avtoritar tus olgan edi. Shunga qaramay, Sovet Ittifoqi mavjud boʻlmay qolganiga qaramasdan, sovet-marxistik qarash bugungi kunda akademik doiralarda hali ham talqin qilinmoqda. Bu qarashni yoqlovchilar va sovet tarafdorlari oʻz fikrlarini bir qancha voqealar bilan asoslaydilar. Birinchidan, RSFSR ayollar huquqlariga jiddiy eʼtibor bergan. Bu davlat ayollarga taʼlim olish imkoniyatini bergan va abortni qonuniylashtirgan birinchi mamlakat boʻlgan, holbuki bu ishlar podshoh davrida taqiqlangan edi. Bundan tashqari, RSFSR oʻz vaqtida radikal hisoblangan bir qadamni tashlab, balogʻatga yetgan odamlar oʻrtasidagi gomoseksualizmni jinoyat deb hisoblashni toʻxtatgan. Shuningdek, bolsheviklar ishchi sinf vakillarini partiya rahbarlik lavozimlariga faol jalb qilib, proletariatning siyosatga taʼsirini taʼminlagan. Bu yondashuvning eng muhim jihatlaridan biri Rossiya fuqarolar urushida bolsheviklarning gʻalaba qozonganidir. Nazariy jihatdan qaraganda, bolsheviklar magʻlubiyatga uchrashlari kerak edi, chunki ularning dushmanlari xalqaro yordam olayotgan edi. Britaniya, Fransiya, AQSh, Yaponiya va boshqa davlatlar Oq armiya va bolsheviklarga qarshi boʻlgan ekspeditsion kuchlarni qoʻllab-quvvatlash uchun yordam yuborgan. Bundan tashqari, bolsheviklar nazorat qilayotgan hudud maydoni kichik boʻlgan, professional ofitserlar yetishmagan va resurslar taqchilligi kuzatilgan. Shunga qaramay, Qizil armiya gʻalaba qozongan. Qizil armiya koʻplab Oq fraksiyalardan farqli oʻlaroq, fuqarolar urushi davomida oʻz askarlari va aholisi orasida yuqori maʼnaviyatni saqlab qolgan. Bunga qisman ularning mohirona olib borgan targʻibot ishlari sabab boʻlgan. Bolsheviklar propagandasi Qizil armiyani qashshoq va ezilganlarning ozod qiluvchisi sifatida tasvirlagan. Lenin tashabbusi bilan amalga oshirilgan dehqonlarga yerlarni taqsimlash va Germaniya bilan urushni yakunlash kabi choralar bolsheviklarning qoʻllab-quvvatlovini oshirgan. Fuqarolar urushi davrida bolsheviklar besh millionga yaqin faol askardan iborat armiya tuzgan. Ichki qoʻllab-quvvatlash va vatanparvarlik Rossiya fuqarolar urushida hal qiluvchi rolni oʻynagan. 1923-yilga kelib, bolsheviklar Oq armiyaning soʻnggi qarshiliklarini yengib, fuqarolar urushida gʻalaba qozongan. Bu gʻalaba Sovet Ittifoqining oʻz mafkurasini va Oktyabr inqilobini qanday talqin qilishiga jiddiy taʼsir koʻrsatgan. 1919-yildan boshlab, sovetlar ushbu voqeani harbiy parad va umumxalq bayrami bilan nishonlay boshlashgan. Bu anʼana Sovet Ittifoqi qulaguniga qadar davom etgan. Vaqt oʻtishi bilan sovet-marxistik talqin „anti-stalinistik“ yoʻnalishda rivojlanib borgan. Bu yoʻnalish „Lenin davri“ (1917—1924-yillar) va „Stalin davri“ (1928—1953-yillar) oʻrtasidagi farqni koʻrsatib bergan.

Nikita Xrushchyov Stalinning oʻrnini bosgan sovet rahbari edi. U 1956-yilda qilgan mashhur „Yashirin nutq“ida Stalin davridagi boshqaruv usullari Leninnikidan keskin farq qilganini taʼkidlab oʻtgan. U Stalin atrofida yaratilgan „shaxsga sigʻinish“ aqidasini keskin tanqid qilib, Lenin esa „tarixni yaratuvchi xalqning roli“ aqidasini ustuvor qoʻyganini qayd etgan. Xrushchyovning aytishicha, Lenin boshqaruvda jamoaviy rahbarlikka tayanib, shaxsiy ishontirish usullaridan foydalangan va Stalinni bosh kotib lavozimidan chetlatishni tavsiya qilgan. Stalin esa „diktator“ boʻlishga intilib, oʻz mavqeiga mutlaq boʻysunishni talab qilgan. Xrushchyov, shuningdek, „Stalinning partiya dushmanlari“ sifatida yoʻq qilingan koʻplab shaxslar Leninning safdoshlari boʻlganini aytib oʻtgan. U Leninning fuqarolar urushi davrida „ogʻir usullarni“ faqat zarur holatlarda, omon qolish uchun qoʻllaganini, Stalin esa inqilob allaqachon gʻalaba qozongan boʻlsa-da, ommaviy qatagʻon va haddan tashqari qattiq choralarni davom ettirganini taʼkidlagan.

Gʻarbda Oktyabr inqilobi va bolsheviklarning hokimiyatni egallashiga nisbatan qarashlar turlicha edi. Sotsialistlar va ishchilar tashkilotlari bu voqealarni qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa, gʻarbiy hukumatlar bundan xavotirga tushishgan. Gʻarb yetakchilari va keyinchalik baʼzi tarixchilar, Rossiya inqilobi faqatgina bir zulm shaklini (chor hokimiyati) boshqasi (kommunizm) bilan almashtirgan, degan xulosaga kelganlar. Dastlab, bolsheviklar qarama-qarshi siyosiy guruhlarga nisbatan bagʻrikeng munosabatda boʻlgan. Ular davlat hokimiyatini qoʻlga kiritgach, Rossiya Taʼsis majlisini tashkil qilishgan va 25-noyabr kuni saylov oʻtkazgan. Bolsheviklar Muvaqqat hukumatni agʻdarib, majlisni uyushtirgan partiya boʻlishiga qaramay, saylovda magʻlub boʻlgan. Ammo ular koalitsion hukumat tuzish oʻrniga, siyosiy muxolifatni taqiqlab qoʻygan. Tarixchilar bu voqeani kommunistik avtoritarizmning boshlanishi deb bilishadi. Konservativ tarixchi Robert Service bu haqda shunday deydi: „U (Lenin) diktatura va qonunsizlik asoslarini mustahkamladi. U jamiyat, iqtisodiyot va madaniyatning davlat tomonidan toʻliq nazorat qilinishi tamoyilini joriy etdi. Lenin terrorni amalda qoʻlladi va inqilobiy axloqsizlikni targʻib qildi“. Lenin ayrim kelishmovchiliklarga va munozaralarga ruxsat bergan, biroq faqat bolshevik partiyasining yuqori organlari doirasida va demokratik markazchilik tamoyillari asosida. RSFSR va keyinchalik Sovet Ittifoqi 1991-yilda tarqalguniga qadar siyosiy repressiyalarni davom ettirgan.

Trotskiy tarafdorlari nazariyotchilari bolsheviklarning harakatlari tabiiy ravishda bir partiyali davlatga olib kelgan degan fikrni rad etishgan. George Novackning taʼkidlashicha, bolsheviklar dastlab Soʻl sotsialist-inqilobchilar bilan hukumat tuzishga harakat qilishgan va mensheviklar kabi boshqa partiyalarning siyosiy qonuniyligini tiklashga intilishgan. Tony Cliffning fikricha, bolsheviklar va Soʻl sotsialist-inqilobchilar koalitsion hukumati Taʼsis majlisini bir qancha sabablarga koʻra tarqatib yuborgan. Oʻsha sabablar orasida saylovchilar roʻyxatining eskirganligi va sotsialist-inqilobchilar partiyasidagi boʻlinishlarni aks ettirmaganligi, shuningdek, majlisning Sovetlar Kongressi bilan alternativ demokratik tuzilma sifatida qarama-qarshiligi bor edi. Trotskist tarixchi Vadim Rogovinning fikricha, stalinizm „butun dunyo boʻylab millionlab odamlarning koʻz oʻngida sotsializm gʻoyasini obroʻsizlantirgan“. Rogovin, shuningdek, Lev Trotskiy boshchiligidagi Soʻl muxolifat stalinizmga qarshi „haqiqiy alternativani taklif qilgan siyosiy harakat“ boʻlganini, stalinizm terrorining asosiy maqsadi esa bu harakatni yoʻq qilish boʻlganini taʼkidlagan.

Ommaviy madaniyatda

Adabiyotda

• Simvolist shoir Aleksandr Blok tomonidan yozilgan Dvenádtsat (1918) sheʼri hamda futurist shoir Vladimir Mayakovskiy tomonidan yozilgan 150 000 000 va Misteriya-Buff asarlari Rossiya inqilobi haqida yozilgan dastlabki asarlar boʻlgan.
• The White Guard (1925). Mixail Bulgakov tomonidan yozilgan qisman avtobiografik roman boʻlib, fuqarolar urushining noaniqligi tufayli ajralib qolgan bir oila hayotini tasvirlaydi. Shuningdek, Bulgakovning „Ityurak“ (1925) romani ham inqilobning satirik allegoriyasi sifatida talqin qilingan.
• The Life of Klim Samgin (1927–1936). Maksim Gorkiyning romani. Baʼzan modernistik adabiyot naʼmunasi sifatida tavsiflanadi. 1870-yillarning boshidan to inqilobgacha boʻlgan davrda rus ziyolilarining inqirozini oʻrta sinf vakiliga mansub ziyolining hayoti davomida koʻrgan kechinmalari orqali tasvirlagan.
• Chevengur (1929). Andrey Platonov tomonidan yozilgan va Rossiya inqilob hamda fuqarolar urushi grotesk usulda tasvirlangan asar boʻlib, modernistik masal shaklida yozilgan, unda Utopiya va Dystopiya oʻrtasidagi kurash bir-birini chalkashtiradigan tarzda aks etadi va bu jarayon oʻlim va apokalipsis motivlari bilan bogʻlanadi.
• Mikhail Sholokhov's novel Quiet Flows the Don (1928–1940) describes the lives of Don Cossacks during the World War I, the Revolution, and the Civil War.
• Molxona (1945). George Orwellning ushbu novellasida Rossiya inqilobi va uning oqibatlari allegoriya orqali tasvirlangan. Asarda diktator Joseph Stalin katta Berkshir choʻchqasi „Napoleon“ sifatida tasvirlanadi. Trotskiy esa „Snowball“ ismli choʻchqa orqali tasvirlangan boʻlib, u zukko choʻchqa boʻladi va ajoyib maʼruzalar qiladi. Biroq, Stalin Trotskiyni agʻdarganidek, Napoleon ham Snowballni agʻdarib, hayvonlar yashaydigan fermani egallaydi.
• Doctor Zhivago (1957). Asarda Boris Pasternak rus „ziyolilari“ taqdirini tasvirlaydi; voqealar 1905-yil inqilobi va ikkinchi jahon urushi oraligʻida sodir boʻladi.
• The Red Wheel (1984—1991). Aleksandr Soljenitsin tomonidan yozilgan, Rossiya imperiyasining qulashi va Sovet Ittifoqining tashkil etilishini tasvirlaydigan romanlar seriyasi.

Filmlarda

Rossiya inqilobi koʻplab filmlarda aks ettirilgan yoki ularning suratga olinishiga asos boʻlib xizmat qilgan. Ularning orasida, chiqarilish sanasi boʻyicha quyidagilarni sanab oʻtish mumkin:

• Konets Sankt-Peterburga (1927). Rejissorlar: Vsevolod Pudovkin va Mixail Doller, SSSR
• Oktyabr: Desyat dney kotorye potryasli mir (1927). Rejissorlar: Sergey Eyzenshteyn va Grigoriy Aleksandrov. Sovet Ittifoqi. Oq-qora film. Ovozsiz.
• Scarlet Dawn. 1932-yilda suratga olingan hamda Douglas Fairbanks Jr. va Nancy Carroll bosh rollarni ijro etgan romantik drama. Film Rossiya inqilobi oqibatlari haqida.
• Knight Without Armour (1937). Marlene Dietrich va Robert Donat bosh rollarni oʻynagan Britaniya tarixiy dramasi. Filmda Dietrich Rossiya inqilobi arafasida xavf ostida qolgan zodagon ayol rolini ijro etgan.
• Lenin v 1918 godu (1939). Rejissyorlar: Mixail Romm, E. Aron va I. Simkov. Leninning Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida olib borgan faoliyati haqidagi tarixiy-inqilobiy film.
• Doctor Zhivago (1965). Asosan yevropalik aktyorlar ishtirokida Yevropada suratga olingan. Boris Pasternakning xuddi shu nomdagi romaniga asoslangan. Dramatik-romantik-urush film boʻlib, David Lean rejissyorlik qilgan.
• Reds (1981). Rejissyor: Warren Beatty. Ten Days that Shook the World asariga asoslangan.
• Anastasia (1997). Amerika animatsion filmi. Rejissyorlar: Don Bluth va Gary Goldman.

Yana qarang

• Rossiya inqilobi va fuqarolar urushiga oid maqolalar ro‘yxati
• Aprel inqirozi
• Sovet Ittifoqining tashqi siyosati
• Eron inqilobi
• Arthur Ransome
• Parij kommunasi
• Ten Days That Shook the World

Adabiyotlar

Yana qarang: Rossiya inqilobi va fuqarolar urushi bibliografiyasi

• Critical companion to the Russian Revolution, 1914 - 1921. Bloomington, Ind.: Indiana University Press, 1997. ISBN 978-0-253-33333-9. 
• Ascher, Abraham. The Russian Revolution: a beginner's guide, Oneworld beginner's guides. London: Oneworld Publications, 2014. ISBN 978-1-78074-388-2. 
• Beckett, Ian F. W.. The Great War, 1914 - 1918, 2., Modern wars in perspective, London: Routledge, 2014. ISBN 978-1-3178-6614-5. 
• Brenton, Tony. Was revolution inevitable? turning points of the Russian Revolution. New York: Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-065891-5. 
• The Cambridge history of Russia. Cambridge (GB): Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-81529-1. 
• The Cambridge history of Russia. Cambridge (GB): Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-81144-6. 
• Chamberlin, William Henry. The Russian revolution, 1917-1921. New York: Grosset & Dunlap, 1971. ISBN 978-0-448-00189-0. OCLC 1151177013. 
• Chamberlin, William Henry. The Russian revolution, 1917-1921. New York: Grosset & Dunlap, 1965. OCLC 1151163731. 
• Figes, Orlando. A people's tragedy: the history of the Russian Revolution. New York: Viking Press, 1997. ISBN 978-0-670-85916-0. 
• Daly, Jonathan W.; Trofimov, Leonid. Russia in war and revolution, 1914-1922: a documentary history. Indianapolis (Ind.): Hackett Publishing, 2009. ISBN 978-0-87220-987-9. 
• Fitzpatrick, Sheila. The Russian Revolution, 4th, Oxford: Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-880670-7. 
• Hasegawa, Tsuyoshi. The February Revolution, Petrograd, 1917: The End of the Tsarist Regime and the Birth of Dual Power, Revised, Historical materialism book series, Leiden ; Boston: Brill Publishers, 2018. ISBN 978-90-04-22560-2. 
• Lincoln, W. Bruce. Passage through Armageddon: The Russians in war and revolution 1914-1918, Oxford paperbacks. New York: Simon and Schuster, 1986. ISBN 978-0-671-55709-6. 
• Malone, Richard. Analysing the Russian Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 2004 — 67-bet. ISBN 978-0-521-54141-1. 
• Marples, David R.. Lenin's Revolution: Russia, 1917-1921, Seminar studies in history. Oxfordshire: Routledge, 2014. ISBN 978-1-317-88259-6. 
• Mawdsley, Evan. The Russian Civil War. Edinburgh: Birlinn, 2011. ISBN 978-0-85790-123-1. 
• Social identities in revolutionary Russia. Basingstoke: Palgrave, 2001. ISBN 978-0-333-92947-6. 
• Piper, Jessica E.. The story of the Russian Revolution 100 years later, Events that changed the course of history. Ocala, Florida: Atlantic Publishing Group, Inc, 2016. ISBN 978-1-62023-143-2. 
• Pipes, Richard. The Russian Revolution. New York: Vintage Books, 1991. ISBN 978-0-679-73660-8. 
• Pipes, Richard. Three 'whys' of the Russian Revolution. New York: Vintage Books, 1997. ISBN 978-0-679-77646-8. 
• Pipes, Richard. A concise history of the Russian Revolution. New York: Alfred A. Knopf, 1995. ISBN 978-0-679-42277-8. 
• Rabinowitch, Alexander. The Bolsheviks come to power: the revolution of 1917 in Petrograd. New York: Norton Publishing, 1976. ISBN 978-0-393-05586-3. 
• Rappaport, Helen. Caught in the revolution: Petrograd 1917. London: Hutchinson Publishing, 2016. ISBN 978-0-09-195895-4. 
• Riasanovsky, Nicholas Valentine; Steinberg, Mark D.. A history of Russia, 8th, New York Oxford: Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0-19-534197-3. 
• Rubenstein, Joshua. Leon Trotsky: a revolutionary's life, Jewish lives. New Haven: Yale University Press, 2011. ISBN 978-0-300-13724-8. 
• Service, Robert. Stalin: a biography. Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2006. ISBN 978-0-674-01697-2. 
• Service, Robert. Lenin: a biography. Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2000. ISBN 978-0-674-00330-9. 
• Service, Robert. A history of modern Russia: from Nicolas II to Vladimir Putin. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2005. ISBN 978-0-674-01801-3. 
• Service, Robert. The Russian Revolution, 1900-1927, 2., Studies in European history, Basingstoke: Macmillan, 1998. ISBN 978-0-333-56036-5. 
• The Blackwell encyclopedia of the Russian revolution, Updated, Oxford: Wiley-Blackwell, 1994. ISBN 978-0-631-19525-2. 
• Smele, Jonathan. The 'Russian' Civil Wars, 1916-1926: Ten Years That Shook the World. Oxford: Oxford University Press, 2016. ISBN 978-0-19-061349-5. 
• Steinberg, Mark D.. The Russian Revolution, 1905-1921, Oxford histories. Oxford: Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-922762-4. 
• Stoff, Laurie S.. They fought for the motherland: Russia's women soldiers in World War I and the Revolution, Modern war studies. Lawrence: University Press of Kansas, 2006. ISBN 978-0-7006-1485-1. 
• Swain, Geoffrey. Trotsky and the Russian revolution, Seminar studies in history. London ; New York: Routledge, 2014. ISBN 978-0-415-73667-1. 
• Tames, Richard. Last of the Tsars: the life and death of Nicholas and Alexandra, Panorama of history series. London: Pan Books, 1972. ISBN 978-0-330-02902-5. 
• Wade, Rex Arvin. The Russian Revolution, 1917, 3rd, New approaches to European history, Cambridge: Cambridge University Press, 2017. ISBN 978-1-107-13032-6. 
• White, James D.. Lenin: The Practice and Theory of Revolution, European history in perspective. London: Bloomsbury Publishing, 2017. ISBN 978-0-333-98537-3. 
• Wolfe, Bertram David. Three who made a revolution: a biographical history. New York: Stein and Day, 1984. ISBN 978-0-8128-6212-6. 
• Wood, Alan. The Origins of the Russian Revolution, 1861–1917, 3., Lancaster pamphlets, London: Routledge, 2004. ISBN 978-0-415-30733-8. 
• Yarmolinsky, Avrahm. Road to Revolution: A Century of Russian Radicalism. New York: Macmillan Company, 1959. OCLC 1049326. 

Tarixshunoslik

• Gatrell, Peter (September 2015). "Tsarist Russia at War: The View from Above, 1914–February 1917". The Journal of Modern History 87 (3): 668–700. doi:10.1086/682414. ISSN 0022-2801. https://www.academia.edu/16169047. 
• History and revolution: refuting revisionism. London: Verso Books, 2007. ISBN 978-1-84467-151-9. OCLC 137222121. 
• Lyandres, Semion; Nikolaev, Andrei Borisovich (3 July 2017). "Contemporary Russian Scholarship on the February Revolution in Petrograd: Some Centenary Observations". Revolutionary Russia 30 (2): 158–181. doi:10.1080/09546545.2017.1406886. ISSN 0954-6545. 
• Smith, S. A. (September 2015). "The Historiography of the Russian Revolution 100 Years On". Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 16 (4): 733–749. doi:10.1353/kri.2015.0065. ISSN 1538-5000. 
• Smith, Steve (January 1994). "Writing the history of the Russian revolution after the fall of communism". Europe-Asia Studies 46 (4): 563–578. doi:10.1080/09668139408412183. ISSN 0966-8136. 
• Suny, Ronald Grigor. Red flag unfurled: history, historians, and the Russian Revolution. London (GB): Verso Books, 2017. ISBN 978-1-78478-564-2. 
• Tereshchuk, Andrei V. (April 2012). "The Last Autocrat: Reassessing Nicholas II Guest Editor's Introduction". Russian Studies in History 50 (4): 3–6. doi:10.2753/RSH1061-1983500400. ISSN 1061-1983. 
• Volkogonov, D. A.; Shukman, Harold. Lenin: a new biography. New York: Free Press, 1994. ISBN 978-0-02-933435-5. 
• Wade, Rex A. (17 October 2016). "The Revolution at One Hundred: Issues and Trends in the English Language Historiography of the Russian Revolution of 1917". Journal of Modern Russian History and Historiography 9 (1): 9–38. doi:10.1163/22102388-00900003. ISSN 1947-9956. 
• Warth, Robert D. (June 1967). "On the Historiography of the Russian Revolution". Slavic Review 26 (2): 247–264. doi:10.2307/2492453. ISSN 0037-6779. 

Ishtirokchilar hisoblari

• Reed, John. Ten days that shook the world, Transcribed by David Walters (2001), New York: Boni and Liveright, 1919. OCLC 3347135. 
  • Reed, John. Ten days that shook the world. New York: International Publishers, 1982. ISBN 978-0-7178-0200-5. 
• Serge, Victor. Year one of the Russian revolution. London: Holt, Rinehart, and Winston, 1972. ISBN 978-0-7139-0135-1. OCLC 489470. 
• Steinberg, Mark D.; Schwartz, Marian; Peregudova, Zinaida Ivanovna; Tiutiunnik, Liubov. Voices of revolution, 1917, Annals of communism. New Haven, Conn.: Yale University Press, 2001. ISBN 978-0-300-09016-1. 
• Trockij, Lev Davidovič. The history of the Russian revolution, 3., New York: Pathfinder Press, 1992. ISBN 978-0-913460-83-2. 

Asosiy manbalar

• The Mensheviks in the Russian Revolution, Documents of revolution. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1976. ISBN 978-0-8014-0989-9. 
• Browder, Robert Paul; Kerensky, Aleksandr Fyodorovich. The Russian Provisional Government, 1917: documents. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1961. OCLC 406909. 
• The Bolshevik Revolution, 1917–1918: Documents and Materials. Stanford ; London: Stanford University Press ; H. Milford ; Oxford University Press, 1934. OCLC 2521770. 
• Russia in war and revolution, 1914-1922: a documentary history. Indianapolis (Ind.): Hackett Publishing Company, 2009. ISBN 978-0-87220-987-9.  Includes private letters, press editorials, government decrees, diaries, philosophical tracts, belles-lettres, and memoirs.
• Documents of Russian history, 1914-1917. New York: The Century Company, 1927. OCLC 2672434. 
• The Russian revolution: the essential readings, Blackwell essential readings in history. Malden, MA: Blackwell Publishers, 2001. ISBN 978-0-631-21638-4. 
• Germany and the Revolution in Russia, 1915-1918; documents from the Archives of the German Foreign Ministry. London: Oxford University Press, 1958. OCLC 1465338736. 

Havolalar

• Read, Christopher: Revolutions (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Brudek, Paweł: Revolutions (East Central Europe), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Sumpf, Alexandre: Russian Civil War, in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Mawdsley, Evan: International Responses to the Russian Civil War (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Melancon, Michael S.: Social Conflict and Control, Protest and Repression (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Sanborn, Joshua A.: Russian Empire, in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Gaida, Fedor Aleksandrovich: Governments, Parliaments and Parties (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Albert, Gleb: Labour Movements, Trade Unions and Strikes (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Gatrell, Peter: Organization of War Economies (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Marks, Steven G.: War Finance (Russian Empire), in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Orlando Figes’s free educational website on the Russian Revolution and Soviet history, May 2014
• Soviet history archive at www.marxists.org
• Archival footage of the Russian Revolution // Net-Film Newsreels and Documentary Films Archive
• Précis of Russian Revolution (Wayback Machine saytida 27 December 2012 sanasida arxivlangan)—A summary of the key events and factors of the 1917 Russian Revolution.
• Kevin Murphy’s Isaac and Tamara Deutscher Memorial Prize lecture "Can we Write the History of the Russian Revolutionæ, which examines historical accounts of 1917 in the light of newly accessible archive material.
• „The Mass Minority in Action: France and Russia“—Chapter 6 of The Unconquerable World: Power, Nonviolence and the Will of the People. Thanks to Trotsky, the 'insurrectionʼ was bloodless.
• Violence and Revolution in 1917. Mike Haynes for Jacobin. 17 July 2017.
• The Bolsheviks and workers' control: the state and counter-revolution – Maurice Brinton